چکیده

«فرهنگ در برگیرنده اعتقادات، ارزش های اخلاق و رفتارها و آداب و رسوم و عرف یک جامعه معین تعریف می شود»(1) و قرآن پیام الهی و مجموعه آموزه های اعتقادی عبادی، اخلاقی و عصاره ادیان الهی است که با محوریت خداشناسی به منظور تربیت انسان نازل شده است.

قران مجید از آغاز تا انجام همه جلوه ذات الهی است و در سراسر آیات آن فریاد علم و عظمت، قدرت و شوکت آن ملیک مقتدری است و این کلام با فطرت الهی انسان همتوانی و پیوندی ناگسستنی دارد، از راهکارهای اساسی توسعه فرهنگ سازی قرآنی، تحقق واقعی شعار لا اله الا الله و کاربردی نمودن معارف قرآن مجید یا برنامه های عمومی در سطح کلی جامعه و زمینه رشد معارف قرآنی است. ایجاد احساس نیاز و انگیزه در یادگیری و در مقابل احساس ضعف و نقص از عدم آشنایی در جامعه به منزله دو بال حرکت فرهنگ سازی قرانی است ، از متدهای قرانی می توان در راستای این حرکت بهره برد و برای قشرهای گوناگون، برنامه های مناسب و خاص گروهی تدوین نمود. برای خانواده ها و جوانانی که علاقه ای به آموزش های قرآن نشان نمی دهند استفاده از کلیه ها و برنامه های کوتاه در زمینه ارزش های انسانی و اخلاقی در تلفن همراه با شبکه های اجتماعی از گام های نخست است که زمینه فرهنگ پذیری را فراهم می سازد .

مقدمه

قرآن پیام معبود یگانه و فرهنگ سازی قرآنی از نیازهای اساسی جامعه اسلامی استه، فرهنگ مجموعه باورها و ارزش ها در هرفرد است. بعد از گذشت چند دهه از انقلاب اسلامی آیا قرآن در جامعه اسلامی در جایگاه حقیقی خود قرار دارد؟

چگونه می توان جامعه را تحت آموزش های قرآنی قرار داده و یا با نهادینه کردن ارزش های قرآنی و اسلامی به ارتقاء سطح فرهنگی و دینی جامعه رسید؟ موانع این حرکت چیست؟ آیا قرآن خود رهنمود و با الگویی در این زمینه ارائه نموده است؟ چه ارگان هایی نقش تعیین کننده در این حرکت دارند؟

برای یافتن پاسخ های مناسب، بررسی کوتاهی در موضوع انجام گرفته که با پشتوانه سال های بسیار طولانی فعالیت های قرآنی تقدیم می گردد.

تبیین دو مقوله فرهنگ و قرآن

فرهنگ

فرهنگ مجموعه پیچیده ای است که در برگیرنده دانستنی ها، اعتقادات، هنرهای اخلاقیات، عادات. قوانین و هر گونه توانایی دیگری است که انسان به عنوان یکه عضو از جامعه خود کسب می کند.(2)

در میان همه آن چه که فرهنگ خوانده می شود، باورها و اعتقادات، نقش مهمتری دارند. این اعتقاد و باور قلبی است که به زندگی معنا و مفهوم می بخشد و انگیزه حرکت ایجاد میکند.

قرآن

انسان در بارگاه خالق و ملیک مقتدر خود از کرامت خاص برخوردار است.(3) معبود یگانه اش با ظهور نام مبارک «رب» ، علاوه بر هدایت تکوینی با مدیریت عقل و ابزار تفکر و اندیشه ، هدایت تشریعی او را نیز با ارسال رسل و انزال کتب آسمانی رقم زده .

سرآمد همه کتب آسمانی در صحیفه ای به نام قرآن مجید با فرهنگی پویا و غنی توسط پیامبر عظیم الشان اسلام محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) به انسان هدیه شده است.

نگاهی هرچند گذرا و سطحی به این صحیفه نور نشان می دهد که همه آموزه های این پیام مقدس ، معرفت معبود یگانه و حکایت عظمت و قدرت ، جلال و جبروت و علم و حکمت اوست. همه جا از آغاز تا انجام هر مطلب سرانجام اسماء حسنای اوست که در لابه لای آیات نورافشانی می کند و جلوه ای از ذات اقدس اله به نمایش می گذارد. و آن جا این حقیقت اوج می گیرد که آیه خود با نامی از اسماء حسنای الهی آغاز شده و عشق و شور همراه با نور معرفت در دل ها می نشاند و البته که ذهن های محدود و بسته ما را کمتر توان درک عظمت این آیات است و این سخن را مجال شرح بیشتر نیست. چه این حکایتی است که به وسعت همه آیات قران شاهد مثال دارد.

دریک کلام قرآن جلوه ذات پاک الهی است(4) و این کلام با فطرت خداشناسی انسان(5) و نفخة روح الهی در وجود او(6) پیوندی ناگسستنی دارد. این همنوایی و هماهنگی است که این سخن بر جان پاک می نشاند و ثمراتی نیکو به بار می آورد. در نتیجه در مورد معنای فرهنگ سازی می توان گفت:

فرهنگ سازی قرآنی یعنی بیداری و شکوفایی فطرت خداشناسی.
فرهنگ سازی قرآنی یعنی به ظهور رساندن صفات بالقوه الهی در وجود انسان.
فرهنگ سازی قرآنی یعنی درک باور حضور و ظهور الله در درون و بیرون.
فرهنگ سازی قرآنی یعنی تقویت پاور توحید افعالی در اذهان.
فرهنگ سازی قرآنی یعنی ولایت الهی و باری اور. و در یک کلام فرهنگ سازی قرآنی یعنی گسترش و تقویت باور توحیدی و تحقق عینی شعار لا اله الا الله در همه سطوح جامعه.

موانع و چالش ها

هجوم فرهنگی و جنگ نرم و اسلام ستیزی دشمنان از چالش های اساسی این حرکت است. در سایه این هجوم امروز دشمن در بسیاری از خانه های ما سنگرها و پایگاه های محکمی دارد. با ارائه فیلم ها و سریال ها و برنامه ریزی دقیق و اصول اعتقادی، پیوندهای خانوادگی، ارزش های اخلاقی را هدف قرار داده و به موفقیت هایی نیز نایل آمده است. دین گریزی، آمار طلاق، ازدواج سفید، گرایش های افراطی، رشد عرفانهای کاذب ، شیطان پرستی، تجمل گرایی، مصرف زدگی، بد حجابی و ضعف باورهای دینی و ۲۰۰ نمودهای عینی این هجوم در سطح عمومی جامعه است. البته مشکلات اقتصادی نیز به آن دامن می زند.

قرآن یعنی عزاداری

خداوند نزول أیات را تقویت ایمان و شادی دل مومنان برشمرده است.(7) اما متأسفانه در کشور ما قرآن یعنی عزاداری تاکنون نیز اقدامی در اصلاح آن انجام نگرفته است، در بسیاری از فیلم ها و سریال ها همراه با صحنه های اشک و ماتم آیات قرآن پخش می شود. تأثیر منفی این پدیده بر روی جوانان و نوجوانان قرآن گریزی را تداعی می کند. در صورتی که در کشور همسایه ما پاکستان در مراسم جشن عروسی مدعوین سوره الرحمن (عروس قرآن) را تلاوت و به عروس و داماد هدیه می کنند

طرح شبهات

در سال های اخیر شبهات فراوانی از سوی دشمنان دانا و دوستان نادان بر آیات الهی وارد شده و زمینه قرآن گریزی را فراهم نموده است. این شبهات باید توسط اندیشمندان قرآنی با استدلال های محکم و منطقی پاسخ داده شود و با آگاهی و هوشیاری این ترفندهای باطل گرایانه خنثی و نابود گردد.

راهکارهای تقویت فرهنگ قرآنی

احساس نیاز

از مهمترین عوامل حرکت آفرین، فرهنگ سازی و فرهنگ پذیری، احساس نیاز و انگیزه برای فراگیری و جذب و پذیرش قرآن مجید است، و زمانی این احساس شکوفا می گردد که اهمیت و عظمت و ارزش آیات الهی تبیین و نوعی شناخت و معرفت از این کتاب مقدس در سطح عمومی جامعه ایجاد و افزون گردد.

بالاترین وظیفه اتاق های فکر قرآنی کشور، ایجاد این احساس نیاز با طرح اهمیت عظمت، والانی اعجاز و چشاندن شیرینی کلام الهی و درک نقص از عدم آشنایی با این معارف می باشد.

الگو و الگوسازی

الگو و الگوسازی از بخش های مهم روانشناسی است که در قرآن مجید نیز مورد توجه خاص قرار گرفته است. خداوند با ارائه الگوها شرایط هدایت و الگوپذیری را فراهم نموده است.

از پیامبر عظیم الشان اسلام به عنوان «أسوة الحسنه»(8) به یاد شده و سخن از فداکاری های بی دریغ(9) اوست..

طرح داستان و روش هدایتی تبلیغی حضرت ابراهیم علیه السلام با پرستندگان اجرام سماوی از بهترین راهکارهای هدایتی است که ابتدا با هنموایی و همراهی ظاهری این پدر توحید با مشرکان ندای (هذا ربی) سر می دهد و سپس از نیاز اساسی عشق به شور در عبادت سخن می گوید ( انی لا أحب الآفلین) و سرانجام با استدلال منطقی آنها را به خویشتن خویش باز می گرداند.(10) و از زنان حضرت مریم علیها السلام به عنوان الگوی فرمانبردار الهی(11) و حضرت آسیه علیها السلام(12) را می توان نام برد .

فرهنگ سازی قرآنی در خانواده و سایر نهادها

علاوه بر فرهنگ سازی عمومی در سطح جامعه برای قشرهای خاصی باید تمهیدات ویژه ای اندیشید و به اهداف عالی تحقق فرهنگ قرآنی نایل آمد.

خانواده

خانواده خصوصا مادر در ایجاد باورهای اعتقادی همسر و فرزندان نقش کلیدی و تعیین کننده دارد. خوشبختانه امروز استقبال بانوان از برنامه های آموزشی قرآنی چشمگیر بوده و امید است با هدایت صحیح زمینه این مهم فراهم گردد.

آموزش و پرورش

آموزش و پرورش با وسعت فراگیر خود می تواند در فرهنگ سازی نقش اساسی داشته باشد، تربیت معلمان و دبیران موحد و دلسوز نقش بسیار تعیین کننده در آموزش عقیدتی خردسالان و جوانان دارند، زیرا کودکان حالت انفعالی بیشتری دارند و تاثیر آموزش در آنها سریع تر و پایدارتر و چون نقش بر روی سنگ است..

تألیف یک کتاب درسی برای آموزش های اعتقادی خوب اما غیرکافی است. در ساختار بسیاری از کتاب های درسی چون علوم، فیزیک، ریاضی، شیمی، زیست شناسی، علوم انسانی متناسب با موضوع خالقیت عظمت و قدرت خداوند در حد اشاره های کوتاه قابل طرح و تعیین کننده است.

مؤسسات قرآنی

مؤسسات قرآنی منادیان رسمی فرهنگ سازی قرآنی هستند. این ارگان های مردمی و خودجوش در سایه انقلاب اسلامی رشدی فراگیر داشته اند. اما توجه به چند نکته کلیدی در آموزش ها لازم است.

ترجمه و مفاهیم قرآن مجید باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد تا فراگیران خصوصا حافظان قرآن بهره کامل تری از آیات داشته باشند. کاربردی کردن آیات در زندگی روزمره نیاز بسیار اساسی است. هر مربی در تدریس یک یا چند آیه باید به تبیین کاربردی موضوع آیه در تقویت باورها، اخلاق و منش فردی و اجتماعی بپردازد و بپرسد این آیه امروز چه کاربردی در زندگی ما دارد؟

چهره های قرآنی

مسئولان اجرایی کشور با شناسایی چهره های واقعی و خادمان حقیقی قرآن مجید و دوری از هر گونه خود محوری باید طرح ها و ایده های جدید قرآنی را دقیقا بررسی و با قضاوت عادلانه و حمایت از تلاش های صادقانه به این فرهنگ سازی بپردازند، ندای هر فریادگر قرآنی را باید شنید و تلاش او را ارج نهاد و طرح های قابل قبول را بدون در نظر گرفتن رابطه ها حمایت جدی نمود. تا زمینه الگوپذیری و رشد بیشتر فعالیت های قرآنی فراهم گردد.

برای جوانان و قشرهایی که در سنگر خانواده های ایمانی رشد نیافته و کمتر جذبه مراکز قرآنی می شوند تمهیدات دیگری باید اندیشید. آموزش های قرآنی غیرمستقیم به صورت آموزه های انسانی و اخلاقی در کلیپ های توحیدی در تلفن همراه و یا شبکه های اجتماعی گام های نخست این حرکت هستند. در گام های بعد گسترش و ارتقاء فرهنگ قرآنی جامعه می تواند زمینه مناسب تری برای این فرهنگ پذیری فراهم نمود.

جمع بندی و نتیجه گیری

قرآن کتاب آسمانی ما مسلمانان و فرهنگ سازی آن از نیازهای اساسی جامعه اسلامی است. مجموعه آموزه های قرآن مجید ندای توحید و یکتاپرستی و زبان فطرت انسان است، پیوند قرآن و فطرت راهکار اساسی فرهنگ سازی قرآنی است. اگر چه موانع و چالش هایی چون هجوم فرهنگی دشمنان اسلام، دین گریزی قرآن مساوی با عزاداری و طرح شبهات می تواند موانع این حرکت باشد اما با ایجاد احساس نیاز و ضعف نسبت به عدم شناخت یک مسلمان از پیام معبود خود و بهره برداری از الگوهای حقیقی و روش هدایتی آنان بیان شده که با تأسی به آن می توان الگوهای هدایتی را برداشت و اجرا نمود.

برای قشرهای گوناگون با راهکارهای ویژه می توان به اهداف قرآنی رسید. آموزش و پرورش، حوزه های علمیه. رسانه های جمعی، مؤسسات قرآنی و شناسایی چهره های خادم قرآن و ارزش گذاری به تلاش های آنان می تواند راهگشا باشد.

برای خانواده ها، جوانان و قشرهایی که تمایلی به آموزش های قرآنی ندارند می توان به طور غیرمستقیم و در قالب آموزه های انسانی و اخلاقی معارف قرآنی را در قالب کلیپ های تلفن همراه با استفاده از شبکه های اجتماعی آموزش داد و سپس با رشد فرهنگ عمومی جامعه زمینه را برای فرهنگ پذیری مهیا نمود.

پی‌نوشت‌ها:
1- مشکات هدایت، آیت الله مصباح یزدی، ص ۱۵۰.
2- ادوارد تایلر TYLOR( ۱۸۳۲ - ۱۹۱۷ )، فرهنگ ابتدایی، دانشنامه رشد سایت ویکی پدیا.
3- سوره اسراء (۱۷)، آیه ۷۰.
4- روایت قرآن جلوه ذات پاک.
5- سوره روم (۳۰)، آیه ۳۰.
6- سوره حجرات(15) آیه ۲۹.
7- سوره توبه آیه 124.
8- سوره احزاب (۳۳)، آیه ۲۱.
9- سوره کهف (۱۸)، آیه ۶.
10- سوره انعام (۶)، آیات ۷۹-۷۶.
11-سوره تحریم (۶۶)، آیه 12.
12-سوره تحریم (۶۶)، آیه ۱۱.

منبع: گفتارها و نوشتارها (مجموعه مقالات همایش نخبگان، فرهیختگان و پیشکسوتان قرآنی)، نویسنده: اکرم جمشیدیان، چاپ اول، ناشر: دبیرخانه کمسیون توسعه فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآن کریم، تهران، 1396 ش، صص 284-247.