« بی ام و » دنیای وحش ( یوز پلنگ ایرانی )
تهیه کننده : محمود کریمی
منبع : راسخون
منبع : راسخون
نسل يوزپلنگ آسيايي در تنها زيستگاهش ايران در حال انفراض است خبر جديدي نيست اما اين خبر در ايران به جز تعدادي علاقمند به محيط زيست واکنشي را در مردم برنيانگيخته است.
درگذشته اين جانور را پلنگ شکاری می‌ناميدند که به سبب شباهت زياد آن به پلنگ و روش شکار منحصر به فرد آن بوده است.
ايرانيان باستان اين جانور را بيشتر با نام "يوز" می شناخته‌اند و کمتر کلمه "يوزپلنگ" را برای آن بکار می‌بردند. همچنين به اين جانور به خصوص در زمان تولگی "هَوْبَر" هم گفته می‌شده است.
برای اين جانور زيیا در زبانهای مختلف نامهای گوناگونی به کار رفته است. در زبان عربی يوز را "فهد" می‌نامند درحاليکه در افغانستان به آن "تازی پرنگ" (فارسی دری) و "تازی پلنگ" (پشتو) گفته می‌شود.
در پاکستان نيز در زبان براهوئی به آن "يوز" گفته می‌شود. در گويش سواحيلی نيز که در شرق آفريقا رايج است نام "دوما" را برای اين جانور بکار می‌برند. يوزپلنگ در زبان انگليسی "چيتا Cheetah" گفته می‌شود.
چیتا واژه‌ای‌ست هندی که از واژه سانسکریت چیتراکا به معنی «خال‌خالی» وارد انگلیسی شده و گاهی در فارسی نیز به‌کار می‌رود.
امروزه در سرتاسر دنيا اين جانور را با نام انگليسی آن‌می شناسند.
یوزپلنگ زمانی در عربستان و هند و تمام ایران و مرکز آسیا و افغانستان و پاکستان محدود بود و در ایران و شبه قاره هند که بسیار زیاد بود. یوزپلنگها تنها گربه سانانی هستند که می‌توانند اهلی شده و برای شکار آموزش بینند.گفته شده امپراتور مغول هندوستان ،اکبر شاه، حدود ۱۰۰۰ قلاده یوزپلنگ در یک زمان داشته‌است.چیزی که در بسیاری از نقاشی‌ها و مینیاتورهای ایرانی و هندی نشان داده شده‌است ، محدوده‌هایی برای نگهداری یوز پلنگ در تعداد زیاد است.نگهداری این حیوان بسیار پیچیده‌است:به طور مثال میزان باروری این حیوان در اسارت بسیار پایین است و نرخ مرگ و میر در میان توله‌های این حیوان به علل ژنتیکی بسیار زیاد است و همچنین این حقیقت که ماده در این حیوان انتخاب کننده جفت است و نمی‌توان دو یوز نر و ماده را در کنار هم گذاشت تا خودشان جفت شوند چون ممکن است با هم جفت گیری نکنند و ماده ، نر را نپسندد.و این عوامل باعث شده میزان تولید مثل این حیوان در اسارت بسیار پایین باشد.دانشمندان به یک حقیقتی در باره یوزها پی برده‌اند و آن این است که بدن تمام یوزها از یک سیستم ایمنی کاملا مشابه بهره می‌برد و در واقع یک بیماری کشنده می‌تواند همه یوزها را به طور مشابه از پای در آورد و هیچ یوزی ار آن جان سالم به در نبرد.و این مشابهت در ژنهای ایمنی بدن به خاطر پیوند خوردن یوزها در ۱۲۰۰۰ سال پیش است که باعث شباهت ژنی آنها به همدیگر گردیده‌است.در واقع بوجود آمدن یک نمونه قوی در آینده غیرقابل پیش بینی است.
در ابتدای قرن ۲۰ یوز در بسیاری از نواحی در آستانه انقراض قرار داشت و آخرین ادله عینی از یوز در هندوستان مربوط به سه عکس است که در سال ۱۹۴۷ گرفته شده‌است.در سال ۱۹۹۰ به نظر می‌رسد که یوز تنها در ایران باقی مانده باشد.در سال ۱۹۷۰ برآورد شده بود که ۲۰۰ یوزپلنگ در ایران وجود دارند
اما يوز آسيايي که زماني گستره وسيعي از غرب اين قاره از سوريه و عربستان گرفته تا هندوستان و ترکمنستان پراکنده بود از 20 سال پيش جز در ايران منقرض شده است.
مثلا اين گونه در عراق از 1929 کويت 1942 هند 1947 قزاقستان 1970 پاکستان 1972 ترکمنستان 1973 عربستان 1973 و عمان 1977 منقرض شده است .
قبل از جنگ جهاني دوم، جمعيت يوزپلنگ در حدود 400 قلاده بود که تقريبا در تمام مناطق استپي و بيابانی نيمه شرقي کشور و قسمتي از نواحي غربي کشور نزديک مرز عراق ديده مي شد. ولي وجود خودروهاي جيپ رها شده پس از جنگ ، سرآغاز کاهش اساسی درجمعيت اين جانور گرديد که خود عمدتا معلول کشتار بی رحمانه آهو به عنوان طعمه اصلی اين جانور بوده است . در نتيجه جمعيت يوزپلنگ به شدت کاهش يافت. در سال 1335کانون سابق شکار ايران اعلام نمود که آهو و در سال 1338 يوزپلنگ جزو جانوران حمايت شده هستند. جمعيت آهو در بسياري از مناطق رو به افزايش نهاد که اين باعث افزايش جمعيت يوزپلنگ نيز گرديد. مشاهده يوزپلنگ در مناطق مختلف به خصوص داخل زيستگاههای آهو افزايش يافت که اين احيای جمعيت معلول قوانين و مقررات حفاظتي بود که اعمال شد. در ميانه دهه 1350، جمعيت يوزپلنگ در در ايران 200 تا 300 قلاده تخمين زده مي شد. در خوش ييلاق مشاهده يوزپلنگ بسيار عادی بود (براي مثال در دو مورد مختلف در سال 1970 و 1973، 13 و 9 يوز تنها در عرض چند ساعت گشت در منطقه مشاهده گرديد). قلمرو يوزپلنگ تقريبا تمام مناطق کويري نيمه شرقي کشور بود که جمعيت انسانی آن زياد نبود. در سال 1357، همزمان با وقوع تحولات سياسی در ايران، حفاظت ازحيات وحش براي چندين سال دچار اختلال گرديد. اغلب مناطق به وسيله دامداران اشغال و دشتها و استپهای باز جولانگاه ماشين هاي کمک دار و موتورسيکلت های قدرتمند گرديد که گونه هاي کويري مثل آهو، جبير، گورخر و همچنين يوزپلنگ را تعقيب مي کردند. جمعيت آهو در بسياري از مناطق کاهش يافت و يوزپلنگها مجبور شدند تغيير زيستگاه داده تا در دامنه کوهها و تپه ماهورها از دست هجوم و مزاحمت انسانها در امان بمانند. از طرف ديگر به علت کاهش قابل توجه تعداد آهو، يوزپلنگ ها مجبور شدند که به منابع غذايي ديگري مثل قوچ و ميش و کل و بز که در مناطق کوهستاني محل زيستشان چندان مانند آهو تحت فشار انسان قرار نداشتند، روی آورند. پناهگاه حيات وحش خوش ييلاق که زماني مناسبترين محل براي زندگي يوزپلنگ در آسيا بود تقريبا به طور کامل از بين رفت و آخرين يوزپلنگ در اين منطقه در سال 1362ديده شد. يوزپلنگ از بسياري از مناطق زيست خود ناپديد شده و به بعضي مناطق دور از دسترس که در آنجا طعمه و امنيت مناسبی وجود داشت محدود گرديد.
بيش از 40 سال است که برای حفاظت از اين گونه در کشورمان اقداماتی صورت گرفته که بعضا نتايج قابل توجهی نيز به دنبال داشته است و بيش از 20 سال است که در ميان کشورهای آسيايی يوزپلنگ توانسته تنها در کشور ما به بقای خود ادامه دهد و اين مايه غرور و افتخار ما ايرانيان است که توانستيم اين ميراث طبيعی را همچنان حفظ نماييم.
و حالا چند سال است که برنامه حمایت از این گربه زیبا به شدت دنبال می شود.
فرمانرو: جانوران
شاخه: طنابداران رده: پستانداران راسته: Carnivora خانواده: گربه‌سانان سرده: یوزها گونه: A. jubatus زیرگونه: A. j. venaticus
نام سه‌جمله‌ای: Acinonyx jubatus venaticus
(Griffith٬ ۱۸۲۱)
به طور کلي مي‌توان آن را به سگي با کله گربه تشبيه کرد. رنگ پشت زرد کم رنگ تا زرد متمايل به قرمز و زير بدن سفيد است. بسياري از مردم يوز را با پلنگ اشتباه مي‌گيرند اما تفاوت بارز اين دو حيوان در شکل خال‌هايشان است در يوز خال‌ها توپر و گرد است در حالي که‌خال‌هاي پلنگ درشت و توخالي و گل مانند است.
وجود نوار سياه رنگي که از گوشه داخلي چشم‌هاي يوز به موازات بيني تا گوشه لبها امتداد يافته و به خط اشک معروف است نيز از مشخصات بارز يوز است.
چشمان يوز در بالاي کاسه سر قرار دارد. طول سر و بدن يوزپلنگ بالغ از 112 تا 137 سانتي متر طول دم 64 تا 86 سانتي متر و بلندي شانه‌هايش 71 تا 84 سانتي متر است و وزن حيوان به 34 تا 54 کيلوگرم مي‌رسد. جنس نر يوز اندکي بزرگتر از جنس ماده است.
يوزپلنگ نظم اجتماعي منحصر به فردي دارد. در ايران مطالعاتي درباره يوزپلنگ صورت نگرفته است؛ اما مطالعات انجام شده در افريقا نشان ميیدهد که يوزپلنگ ماده به استثناي زمان مراقبت از توله‌ها به تنهايي زندگي مي‌کند و يوزپلنگ نر در مراقبت از بچه‌ها نقشي بر عهده ندارد.
توله‌هابه مدت 18 ماه در کنار مادرشان مي‌مانند و طي اين دوره که اهميت بالايي در زندگي توله‌ها دارد چگونگي شکار و گزير از گزند شکارچيان ديگر مانند پلنگ، کفتار و گرگ را مي‌آموزند در 18 ماهگي توله‌ها از مادر جدا مي‌شوند از اين پس ممکن است توله‌ها با هم شيران خود حتي تا 6 ماه ديگر به سر برند در دو سالگي هم شيران ماده بقيه را ترک مي‌کنند و نرهاي جوان با هم مي‌مانند در واقع نرها به تنهايي يا همراه برادران خوني خود زندگي مي‌کنند اما ماده‌ها به جز زمان بچه‌داري تنها زندگي مي‌کنند.
برخي از اين گروه‌ها براي خود حوزه‌اي تعيين مي‌کنند تا يوزپلنگ ماده را براي جفت‌گيري جلب کنند اين حوزه‌ها اغلب در جاهايي است که در آن طعمه و آب کافي وجود داشته باشد در فصل جفت‌گيري هر نر براي خود قلمروي را انتخاب مي‌کند. در اين فصل نزاع‌هاي خشني ميان نرهاي گروه در دفاع از حد و مرز قلمروشان صورت مي‌گيرد.
يوزپلنگها معمولا صبح زود يا غروب به شکار مي‌روند پس از انتخاب طعمه که معمولا حيوانات ضعيف‌تر هستند؛ به صورت غير محسوس به آنها نزديک شده و پس از رسيدن به فاصله حدود 10 تا 30 متر حمله انفجاري خود را شروع مي‌کنند پس از به زمين انداختن طعمه گلوي او را با دندانهايش فشارمي‌دهد تا خفه شود.
تعقيب طعمه معمولا 20 ثانيه و به ندرت بيش از يک دقيقه به طول مي‌انجامد و در اين زمان بيش از 500 متر شکارش را دنبال نمي‌کند. قريب به نيمي از تعقيبها موفقيت اميزند گاهي اوقات شکارچيان ديگر نظير گرگ طعمه او را از چنگش بيرون مي‌آ‌ورند. يوزپلنگ مانند پلنگ قادر به پنهان کردن طعمه‌اش از دسترس ساير گوشتخواران نيست به همين دليل بعد از خوردن يک وعده غذا در بيشتر اوقات باقيمانده را از دست مي‌دهد.
اين موها باعث استتار توله‌ها در ميان بوته‌زارهاي خشک و پنهان نگاهداشتن آنها از ديد شکارچيان ديگر است . بچه‌ها به دليل جمع شدن ناخنها تا شش ماهگي قادرند از درخت بالا بروند.
سابق بر اين بين سالهاي 46 تا 57 گزارش‌هايي از تهران به خصوص پارک ملي کوير مرکزي سمنان توران خوش ييلاق و مناطق اطراف خراسان ،منطقه مياندشت و اطراف طبس يزد، منطقه کالمند، مناطق اطراف بافق مهريز، تفت و شهر يزد، اصفهان، منطقه موته و کلاه قاضي فارس، پناهگاه حيات وحش بهرام گور کرمان، منطقه خبر و روچون مازندان ،پارک ملي گلستان، هرمزگان اطراف حاجي آباد و گزارشهاي غير مکتوبي از سيستان اطراف هامون صابري و بلوچستان، بمپور و حتي نفت شهر در استان کرمانشاه مبني بر مشاهده يوز وجود داشته است.
اما اين روزها در 5 منطقه مرکزي کشور که احتمالا 80 درصد يوزهاي آسيايي را در خود دارد مشاهده اين گونه گزارش شده است.
1- پارک ملي کوير مرکزي - افريقاي کوچک واقع در استان سمنان- جمعيت براورد شده يوزپلنگ 4 تا 6 قلاده
2- پارک ملي پناهگاه حيات وحش و ذخيرگاه زيست کره خارتوان واقع در استان سمنان. جمعيت براورده شده 10 تا 14 قلاده
3- پناهگاه حيات وحش نايبندان طبس واقع در شمال شرق استان يزد .برآورد جمعيت يوزپلنگ 12 تا 15 قلاده.
4- منطقه حفاظت شده بافق واقع در استان يزد. جمعيت برآورد شده 4 تا 6 قلاده
5- منظقه شکار ممنوع دره انجير واقع در استان يزد . جمعيت برآورده شده 3 تا 5 قلاده.
با اين حساب با اينکه آمار يوز آسيايي را در ايران گاهي بين 50 تا 60 قلاه و در کل کمتر از 100 قلاده عنوان کرده‌اند.
این تخمین نتیجه نقشه برداری زمینی است که توسط بیش از ۱۲۰۰۰ دوربین دید در شب که در مکانهای مختلف کار گذاشته شده بود
سام خسروي فرد مشاور پروژه بين‌المللي حفاظت از يوز آسيايي ترجيح مي‌دهد که اين اعداد را حدس کارشناسي بنامد تا آمار چرا که معتقد است يوزپلنگ حيواني به شدت مخفي کار و فراري از انسان است ، به راحتي خود را در طبيعت استتار مي‌کند و گستره زيستگاهش بسيار وسيع است. همه اين عوامل دست به دست هم مي‌دهند تا آمارگيري از اين گونه کاري بسيار مشکل شود.
مهندس هوشنگ ضيائي مدير اين پروژه نيز بهترين روش آمارگيري از يوز در ايران را استفاده از دوربين تله‌اي عنوان مي‌کند وي مي‌گويد:" ابتدا گذرگاه‌هاي يوز را از روي ردپاي حيوان مشخص کرده سپس دوربينهاي تله‌اي را در انجا کار مي‌گذاريم . خالهاي روي بدن يوز مانند اثر انگشت انسان منحصر به فرد است؛ بنابراين از روي عکسها تعداد يوزها را درآن فاصله مشخص کرده و با انجام کارهاي آماري جمعيت يوز آن ناحيه را تخمين مي‌زنيم."
افزايش تعداد دام بدون توجه به ظرفيت محيط و فصل مناسب در تخريب گياهان نقش موثري داشته و اين به نوبه خود به از بين رفتن سم داران وحشي که مهترين طعمه يوزپلنگ هستند منتهي شده است.
تقريبا تمامي مردم روستايي ساکن در زيستگاه يوزپلنگ آسيايي بز، گوسفند و شتر پرورش
مي‌دهند اين مسئله مدت زيادي که به مانعي در حفاظت از حيات وحش تبديل شده است.
سام خسروي فرد مشاور پروژه حفاظت از يوز آسيايي در ايران مي‌گويد: " ورود دام به زيستگاه يوز از تهديدات اصلي زندگي يوزپلنگ است علاوه بر اين که سگ گله ممکن است به يوز حمله کند چوپانان هم به محض رويارويي با اين حيوان با تصور احتمال حمله يوز به دامها حيوان را با تير يا سنگ مي‌زنند.
از سوي ديگر با توجه به اينکه وجود آب در زيستگاه اصلي يوز يک موهبت محسوب مي‌شود دام و به خصوص شتر وقتي سر آبشخور يا چشمه مي‌آ‌يند آن را اشغال مي‌کنند و ديگر نه يوز و نه طعمه‌هايش به آنجا نمي‌روند در نتيجه طعمه‌هاي يوز يا مهاجرت مي‌کنند يا مي‌ميرند و به دنبال‌آن زندگي يوز هم تحت تاثير قرار مي‌گيرد."
از طرف ديگر فرايند تبديل زمين به بيابان یا بيابان زايي بسياري از مناطقي را که يوزپلنگ درآن زندگي مي‌کند از بين برده و مناطق وسيعي را به محيطي تخريب شده که داراي ارزش اقتصادي يا حيات وحشي اندکي هستند، تبديل کرده است.
علاوه بر شکار غيرقانوني سالانه حدود يک ميليون مجوز شکار با سهميه 300 گلوله به طور رسمي صادر مي‌شود. بايد به تمامي اين تهديدها بهره برداري تجاري از گونه‌هاي خاص را نيز افزود که به صورت بيرويه ادامه دارد. گونه‌هايي چون آهو، پلنگ، باز، هوبره، کبک، مرغابي و تمساح از جمله گونه‌هاي در خطرانقراض‌اند.
با توجه به تعداد اندک يوزپلنگ باقيمانده در مناطق و به خاطر اين که نسبت ماده به نر اين گونه هنوز روشن نيست با شکار هر يک گربه‌سان لطمه سنگيني به نظام ژنتيکي اين گونه در حال انقراض وارد مي‌شود.
متاسفانه نظارت بر شکار غير قانوني دشوار است به عنوان مثال زيستگاه يوز غني از کاني‌هاي مهم صنعتي و تجاري است که توسط وزارت صنايع و معادن بهره‌برداري مي‌شود. استخراج معدن به خودي خود تهديدي محسوب نمي‌شود اما جاده سازي مناطق مذکور را براي همگان از جمله شکارچيان غير قانوني قابل دسترس مي‌کند.
به اين تهديدات بيافزاييد تهديدي از سوي ساير حيوانات شکارچي مانند پلنگ، کفتار و گرگ و همچنين سگهاي گله را که متوجه جان يوزپلنگ است به عنوان نمونه از دو يوزپلنگ شناسايي شده توسط تيم حفاظت از يوز آسيايي در ايران که گردنبند ردياب روي آنها نصب شده بود چندي پيش يکي از آنها به علت کمبود شکار در قلمرو خود به ارتفاعات بالاتر که قلمرو پلنگ محسوب مي‌شود رفته بود که توسط يک پلنگ مورد حمله واقع شده و از دست رفت.
از طرفي مهندس فرهادي نيا مدير عامل انجمن يوزپلنگ ايراني معتقد است: تلاشهاي موثري اخيرا براي حفظ اين جانور ارزشمند شروع شده که نتايج قابل توجه و چشمگيري نيز به دنبال داشته است و امروز مي‌توان به يقين اظهار نمود که جمعيت يوزپلنگ ايران در مقايسه با چند سال گذشته افزايش يافته است در حال حاضر تمامي علاقمندان به يوزپلنگ ايران برآن شده‌اند روز نهم شهريور را که روز نجات ماريتاست به عنوان روز ملي حفاظت از يوزپلنگ آسيايي در نظر بگيرند و يوزپلنگ ايران را به همه مردم جهان به عنوان سمبل و ميراث طبيعي ايرانيان معرفي کنند.
در اهميت حفظ نسل يوزپلنگ آسيايي همين بس که چند سال است که هند چشم طمع به يوزهاي ايران دوخته حتي حاضر شده که 17 جفت از گونه‌هاي جانوري موجود در هندوستان را به ايران بدهد و در قبال آن يک جفت يوز بگيرد تا با استفاده از فناوريهاي جديد علم ژنتيک اقدام به تکثيرشان کند.
منابع تحقیق :
hamshahrionline.ir
abolfazlnabeghe.parsiblog.com
ویکی پدیا
یوز ، دهخدا ، آکسفورد
درگذشته اين جانور را پلنگ شکاری می‌ناميدند که به سبب شباهت زياد آن به پلنگ و روش شکار منحصر به فرد آن بوده است.
ايرانيان باستان اين جانور را بيشتر با نام "يوز" می شناخته‌اند و کمتر کلمه "يوزپلنگ" را برای آن بکار می‌بردند. همچنين به اين جانور به خصوص در زمان تولگی "هَوْبَر" هم گفته می‌شده است.
برای اين جانور زيیا در زبانهای مختلف نامهای گوناگونی به کار رفته است. در زبان عربی يوز را "فهد" می‌نامند درحاليکه در افغانستان به آن "تازی پرنگ" (فارسی دری) و "تازی پلنگ" (پشتو) گفته می‌شود.
در پاکستان نيز در زبان براهوئی به آن "يوز" گفته می‌شود. در گويش سواحيلی نيز که در شرق آفريقا رايج است نام "دوما" را برای اين جانور بکار می‌برند. يوزپلنگ در زبان انگليسی "چيتا Cheetah" گفته می‌شود.
چیتا واژه‌ای‌ست هندی که از واژه سانسکریت چیتراکا به معنی «خال‌خالی» وارد انگلیسی شده و گاهی در فارسی نیز به‌کار می‌رود.
امروزه در سرتاسر دنيا اين جانور را با نام انگليسی آن‌می شناسند.
یوزها و مغول ها
.jpg "« بی ام و » دنیای وحش ( یوز پلنگ ایرانی )")
یوزپلنگ زمانی در عربستان و هند و تمام ایران و مرکز آسیا و افغانستان و پاکستان محدود بود و در ایران و شبه قاره هند که بسیار زیاد بود. یوزپلنگها تنها گربه سانانی هستند که می‌توانند اهلی شده و برای شکار آموزش بینند.گفته شده امپراتور مغول هندوستان ،اکبر شاه، حدود ۱۰۰۰ قلاده یوزپلنگ در یک زمان داشته‌است.چیزی که در بسیاری از نقاشی‌ها و مینیاتورهای ایرانی و هندی نشان داده شده‌است ، محدوده‌هایی برای نگهداری یوز پلنگ در تعداد زیاد است.نگهداری این حیوان بسیار پیچیده‌است:به طور مثال میزان باروری این حیوان در اسارت بسیار پایین است و نرخ مرگ و میر در میان توله‌های این حیوان به علل ژنتیکی بسیار زیاد است و همچنین این حقیقت که ماده در این حیوان انتخاب کننده جفت است و نمی‌توان دو یوز نر و ماده را در کنار هم گذاشت تا خودشان جفت شوند چون ممکن است با هم جفت گیری نکنند و ماده ، نر را نپسندد.و این عوامل باعث شده میزان تولید مثل این حیوان در اسارت بسیار پایین باشد.دانشمندان به یک حقیقتی در باره یوزها پی برده‌اند و آن این است که بدن تمام یوزها از یک سیستم ایمنی کاملا مشابه بهره می‌برد و در واقع یک بیماری کشنده می‌تواند همه یوزها را به طور مشابه از پای در آورد و هیچ یوزی ار آن جان سالم به در نبرد.و این مشابهت در ژنهای ایمنی بدن به خاطر پیوند خوردن یوزها در ۱۲۰۰۰ سال پیش است که باعث شباهت ژنی آنها به همدیگر گردیده‌است.در واقع بوجود آمدن یک نمونه قوی در آینده غیرقابل پیش بینی است.
در ابتدای قرن ۲۰ یوز در بسیاری از نواحی در آستانه انقراض قرار داشت و آخرین ادله عینی از یوز در هندوستان مربوط به سه عکس است که در سال ۱۹۴۷ گرفته شده‌است.در سال ۱۹۹۰ به نظر می‌رسد که یوز تنها در ایران باقی مانده باشد.در سال ۱۹۷۰ برآورد شده بود که ۲۰۰ یوزپلنگ در ایران وجود دارند
فقط در ایران
اما يوز آسيايي که زماني گستره وسيعي از غرب اين قاره از سوريه و عربستان گرفته تا هندوستان و ترکمنستان پراکنده بود از 20 سال پيش جز در ايران منقرض شده است.
مثلا اين گونه در عراق از 1929 کويت 1942 هند 1947 قزاقستان 1970 پاکستان 1972 ترکمنستان 1973 عربستان 1973 و عمان 1977 منقرض شده است .
.jpg "« بی ام و » دنیای وحش ( یوز پلنگ ایرانی )")
قبل از جنگ جهاني دوم، جمعيت يوزپلنگ در حدود 400 قلاده بود که تقريبا در تمام مناطق استپي و بيابانی نيمه شرقي کشور و قسمتي از نواحي غربي کشور نزديک مرز عراق ديده مي شد. ولي وجود خودروهاي جيپ رها شده پس از جنگ ، سرآغاز کاهش اساسی درجمعيت اين جانور گرديد که خود عمدتا معلول کشتار بی رحمانه آهو به عنوان طعمه اصلی اين جانور بوده است . در نتيجه جمعيت يوزپلنگ به شدت کاهش يافت. در سال 1335کانون سابق شکار ايران اعلام نمود که آهو و در سال 1338 يوزپلنگ جزو جانوران حمايت شده هستند. جمعيت آهو در بسياري از مناطق رو به افزايش نهاد که اين باعث افزايش جمعيت يوزپلنگ نيز گرديد. مشاهده يوزپلنگ در مناطق مختلف به خصوص داخل زيستگاههای آهو افزايش يافت که اين احيای جمعيت معلول قوانين و مقررات حفاظتي بود که اعمال شد. در ميانه دهه 1350، جمعيت يوزپلنگ در در ايران 200 تا 300 قلاده تخمين زده مي شد. در خوش ييلاق مشاهده يوزپلنگ بسيار عادی بود (براي مثال در دو مورد مختلف در سال 1970 و 1973، 13 و 9 يوز تنها در عرض چند ساعت گشت در منطقه مشاهده گرديد). قلمرو يوزپلنگ تقريبا تمام مناطق کويري نيمه شرقي کشور بود که جمعيت انسانی آن زياد نبود. در سال 1357، همزمان با وقوع تحولات سياسی در ايران، حفاظت ازحيات وحش براي چندين سال دچار اختلال گرديد. اغلب مناطق به وسيله دامداران اشغال و دشتها و استپهای باز جولانگاه ماشين هاي کمک دار و موتورسيکلت های قدرتمند گرديد که گونه هاي کويري مثل آهو، جبير، گورخر و همچنين يوزپلنگ را تعقيب مي کردند. جمعيت آهو در بسياري از مناطق کاهش يافت و يوزپلنگها مجبور شدند تغيير زيستگاه داده تا در دامنه کوهها و تپه ماهورها از دست هجوم و مزاحمت انسانها در امان بمانند. از طرف ديگر به علت کاهش قابل توجه تعداد آهو، يوزپلنگ ها مجبور شدند که به منابع غذايي ديگري مثل قوچ و ميش و کل و بز که در مناطق کوهستاني محل زيستشان چندان مانند آهو تحت فشار انسان قرار نداشتند، روی آورند. پناهگاه حيات وحش خوش ييلاق که زماني مناسبترين محل براي زندگي يوزپلنگ در آسيا بود تقريبا به طور کامل از بين رفت و آخرين يوزپلنگ در اين منطقه در سال 1362ديده شد. يوزپلنگ از بسياري از مناطق زيست خود ناپديد شده و به بعضي مناطق دور از دسترس که در آنجا طعمه و امنيت مناسبی وجود داشت محدود گرديد.
بيش از 40 سال است که برای حفاظت از اين گونه در کشورمان اقداماتی صورت گرفته که بعضا نتايج قابل توجهی نيز به دنبال داشته است و بيش از 20 سال است که در ميان کشورهای آسيايی يوزپلنگ توانسته تنها در کشور ما به بقای خود ادامه دهد و اين مايه غرور و افتخار ما ايرانيان است که توانستيم اين ميراث طبيعی را همچنان حفظ نماييم.
و حالا چند سال است که برنامه حمایت از این گربه زیبا به شدت دنبال می شود.
و اما يوزپلنگ آسيايي
فرمانرو: جانوران
شاخه: طنابداران رده: پستانداران راسته: Carnivora خانواده: گربه‌سانان سرده: یوزها گونه: A. jubatus زیرگونه: A. j. venaticus
نام سه‌جمله‌ای: Acinonyx jubatus venaticus
(Griffith٬ ۱۸۲۱)
مشخصات ظاهري
به طور کلي مي‌توان آن را به سگي با کله گربه تشبيه کرد. رنگ پشت زرد کم رنگ تا زرد متمايل به قرمز و زير بدن سفيد است. بسياري از مردم يوز را با پلنگ اشتباه مي‌گيرند اما تفاوت بارز اين دو حيوان در شکل خال‌هايشان است در يوز خال‌ها توپر و گرد است در حالي که‌خال‌هاي پلنگ درشت و توخالي و گل مانند است.
.jpg "« بی ام و » دنیای وحش ( یوز پلنگ ایرانی )")
وجود نوار سياه رنگي که از گوشه داخلي چشم‌هاي يوز به موازات بيني تا گوشه لبها امتداد يافته و به خط اشک معروف است نيز از مشخصات بارز يوز است.
چشمان يوز در بالاي کاسه سر قرار دارد. طول سر و بدن يوزپلنگ بالغ از 112 تا 137 سانتي متر طول دم 64 تا 86 سانتي متر و بلندي شانه‌هايش 71 تا 84 سانتي متر است و وزن حيوان به 34 تا 54 کيلوگرم مي‌رسد. جنس نر يوز اندکي بزرگتر از جنس ماده است.
"بی ام و" دنیای وحش
يوزپلنگ نظم اجتماعي منحصر به فردي دارد. در ايران مطالعاتي درباره يوزپلنگ صورت نگرفته است؛ اما مطالعات انجام شده در افريقا نشان ميیدهد که يوزپلنگ ماده به استثناي زمان مراقبت از توله‌ها به تنهايي زندگي مي‌کند و يوزپلنگ نر در مراقبت از بچه‌ها نقشي بر عهده ندارد.
توله‌هابه مدت 18 ماه در کنار مادرشان مي‌مانند و طي اين دوره که اهميت بالايي در زندگي توله‌ها دارد چگونگي شکار و گزير از گزند شکارچيان ديگر مانند پلنگ، کفتار و گرگ را مي‌آموزند در 18 ماهگي توله‌ها از مادر جدا مي‌شوند از اين پس ممکن است توله‌ها با هم شيران خود حتي تا 6 ماه ديگر به سر برند در دو سالگي هم شيران ماده بقيه را ترک مي‌کنند و نرهاي جوان با هم مي‌مانند در واقع نرها به تنهايي يا همراه برادران خوني خود زندگي مي‌کنند اما ماده‌ها به جز زمان بچه‌داري تنها زندگي مي‌کنند.
برخي از اين گروه‌ها براي خود حوزه‌اي تعيين مي‌کنند تا يوزپلنگ ماده را براي جفت‌گيري جلب کنند اين حوزه‌ها اغلب در جاهايي است که در آن طعمه و آب کافي وجود داشته باشد در فصل جفت‌گيري هر نر براي خود قلمروي را انتخاب مي‌کند. در اين فصل نزاع‌هاي خشني ميان نرهاي گروه در دفاع از حد و مرز قلمروشان صورت مي‌گيرد.
يوزپلنگها معمولا صبح زود يا غروب به شکار مي‌روند پس از انتخاب طعمه که معمولا حيوانات ضعيف‌تر هستند؛ به صورت غير محسوس به آنها نزديک شده و پس از رسيدن به فاصله حدود 10 تا 30 متر حمله انفجاري خود را شروع مي‌کنند پس از به زمين انداختن طعمه گلوي او را با دندانهايش فشارمي‌دهد تا خفه شود.
تعقيب طعمه معمولا 20 ثانيه و به ندرت بيش از يک دقيقه به طول مي‌انجامد و در اين زمان بيش از 500 متر شکارش را دنبال نمي‌کند. قريب به نيمي از تعقيبها موفقيت اميزند گاهي اوقات شکارچيان ديگر نظير گرگ طعمه او را از چنگش بيرون مي‌آ‌ورند. يوزپلنگ مانند پلنگ قادر به پنهان کردن طعمه‌اش از دسترس ساير گوشتخواران نيست به همين دليل بعد از خوردن يک وعده غذا در بيشتر اوقات باقيمانده را از دست مي‌دهد.
توليد مثل
اين موها باعث استتار توله‌ها در ميان بوته‌زارهاي خشک و پنهان نگاهداشتن آنها از ديد شکارچيان ديگر است . بچه‌ها به دليل جمع شدن ناخنها تا شش ماهگي قادرند از درخت بالا بروند.
تغذيه برای دوی سرعت
يوزپلنگ، ايران و دیگر هیچ
سابق بر اين بين سالهاي 46 تا 57 گزارش‌هايي از تهران به خصوص پارک ملي کوير مرکزي سمنان توران خوش ييلاق و مناطق اطراف خراسان ،منطقه مياندشت و اطراف طبس يزد، منطقه کالمند، مناطق اطراف بافق مهريز، تفت و شهر يزد، اصفهان، منطقه موته و کلاه قاضي فارس، پناهگاه حيات وحش بهرام گور کرمان، منطقه خبر و روچون مازندان ،پارک ملي گلستان، هرمزگان اطراف حاجي آباد و گزارشهاي غير مکتوبي از سيستان اطراف هامون صابري و بلوچستان، بمپور و حتي نفت شهر در استان کرمانشاه مبني بر مشاهده يوز وجود داشته است.
اما اين روزها در 5 منطقه مرکزي کشور که احتمالا 80 درصد يوزهاي آسيايي را در خود دارد مشاهده اين گونه گزارش شده است.
1- پارک ملي کوير مرکزي - افريقاي کوچک واقع در استان سمنان- جمعيت براورد شده يوزپلنگ 4 تا 6 قلاده
2- پارک ملي پناهگاه حيات وحش و ذخيرگاه زيست کره خارتوان واقع در استان سمنان. جمعيت براورده شده 10 تا 14 قلاده
3- پناهگاه حيات وحش نايبندان طبس واقع در شمال شرق استان يزد .برآورد جمعيت يوزپلنگ 12 تا 15 قلاده.
4- منطقه حفاظت شده بافق واقع در استان يزد. جمعيت برآورد شده 4 تا 6 قلاده
5- منظقه شکار ممنوع دره انجير واقع در استان يزد . جمعيت برآورده شده 3 تا 5 قلاده.
با اين حساب با اينکه آمار يوز آسيايي را در ايران گاهي بين 50 تا 60 قلاه و در کل کمتر از 100 قلاده عنوان کرده‌اند.
این تخمین نتیجه نقشه برداری زمینی است که توسط بیش از ۱۲۰۰۰ دوربین دید در شب که در مکانهای مختلف کار گذاشته شده بود
سام خسروي فرد مشاور پروژه بين‌المللي حفاظت از يوز آسيايي ترجيح مي‌دهد که اين اعداد را حدس کارشناسي بنامد تا آمار چرا که معتقد است يوزپلنگ حيواني به شدت مخفي کار و فراري از انسان است ، به راحتي خود را در طبيعت استتار مي‌کند و گستره زيستگاهش بسيار وسيع است. همه اين عوامل دست به دست هم مي‌دهند تا آمارگيري از اين گونه کاري بسيار مشکل شود.
.jpg "« بی ام و » دنیای وحش ( یوز پلنگ ایرانی )")
مهندس هوشنگ ضيائي مدير اين پروژه نيز بهترين روش آمارگيري از يوز در ايران را استفاده از دوربين تله‌اي عنوان مي‌کند وي مي‌گويد:" ابتدا گذرگاه‌هاي يوز را از روي ردپاي حيوان مشخص کرده سپس دوربينهاي تله‌اي را در انجا کار مي‌گذاريم . خالهاي روي بدن يوز مانند اثر انگشت انسان منحصر به فرد است؛ بنابراين از روي عکسها تعداد يوزها را درآن فاصله مشخص کرده و با انجام کارهاي آماري جمعيت يوز آن ناحيه را تخمين مي‌زنيم."
زنگ ها برای که به صدا در می آیند؟
الف: تهديد زيستگاهي
.jpg "« بی ام و » دنیای وحش ( یوز پلنگ ایرانی )")
افزايش تعداد دام بدون توجه به ظرفيت محيط و فصل مناسب در تخريب گياهان نقش موثري داشته و اين به نوبه خود به از بين رفتن سم داران وحشي که مهترين طعمه يوزپلنگ هستند منتهي شده است.
تقريبا تمامي مردم روستايي ساکن در زيستگاه يوزپلنگ آسيايي بز، گوسفند و شتر پرورش
مي‌دهند اين مسئله مدت زيادي که به مانعي در حفاظت از حيات وحش تبديل شده است.
سام خسروي فرد مشاور پروژه حفاظت از يوز آسيايي در ايران مي‌گويد: " ورود دام به زيستگاه يوز از تهديدات اصلي زندگي يوزپلنگ است علاوه بر اين که سگ گله ممکن است به يوز حمله کند چوپانان هم به محض رويارويي با اين حيوان با تصور احتمال حمله يوز به دامها حيوان را با تير يا سنگ مي‌زنند.
از سوي ديگر با توجه به اينکه وجود آب در زيستگاه اصلي يوز يک موهبت محسوب مي‌شود دام و به خصوص شتر وقتي سر آبشخور يا چشمه مي‌آ‌يند آن را اشغال مي‌کنند و ديگر نه يوز و نه طعمه‌هايش به آنجا نمي‌روند در نتيجه طعمه‌هاي يوز يا مهاجرت مي‌کنند يا مي‌ميرند و به دنبال‌آن زندگي يوز هم تحت تاثير قرار مي‌گيرد."
از طرف ديگر فرايند تبديل زمين به بيابان یا بيابان زايي بسياري از مناطقي را که يوزپلنگ درآن زندگي مي‌کند از بين برده و مناطق وسيعي را به محيطي تخريب شده که داراي ارزش اقتصادي يا حيات وحشي اندکي هستند، تبديل کرده است.
ب: تهديدهاي غير زيستگاهي
علاوه بر شکار غيرقانوني سالانه حدود يک ميليون مجوز شکار با سهميه 300 گلوله به طور رسمي صادر مي‌شود. بايد به تمامي اين تهديدها بهره برداري تجاري از گونه‌هاي خاص را نيز افزود که به صورت بيرويه ادامه دارد. گونه‌هايي چون آهو، پلنگ، باز، هوبره، کبک، مرغابي و تمساح از جمله گونه‌هاي در خطرانقراض‌اند.
با توجه به تعداد اندک يوزپلنگ باقيمانده در مناطق و به خاطر اين که نسبت ماده به نر اين گونه هنوز روشن نيست با شکار هر يک گربه‌سان لطمه سنگيني به نظام ژنتيکي اين گونه در حال انقراض وارد مي‌شود.
متاسفانه نظارت بر شکار غير قانوني دشوار است به عنوان مثال زيستگاه يوز غني از کاني‌هاي مهم صنعتي و تجاري است که توسط وزارت صنايع و معادن بهره‌برداري مي‌شود. استخراج معدن به خودي خود تهديدي محسوب نمي‌شود اما جاده سازي مناطق مذکور را براي همگان از جمله شکارچيان غير قانوني قابل دسترس مي‌کند.
به اين تهديدات بيافزاييد تهديدي از سوي ساير حيوانات شکارچي مانند پلنگ، کفتار و گرگ و همچنين سگهاي گله را که متوجه جان يوزپلنگ است به عنوان نمونه از دو يوزپلنگ شناسايي شده توسط تيم حفاظت از يوز آسيايي در ايران که گردنبند ردياب روي آنها نصب شده بود چندي پيش يکي از آنها به علت کمبود شکار در قلمرو خود به ارتفاعات بالاتر که قلمرو پلنگ محسوب مي‌شود رفته بود که توسط يک پلنگ مورد حمله واقع شده و از دست رفت.
تلاش‌ها و طرح حفاظت از يوزپلنگ آسيايي در ايران
از طرفي مهندس فرهادي نيا مدير عامل انجمن يوزپلنگ ايراني معتقد است: تلاشهاي موثري اخيرا براي حفظ اين جانور ارزشمند شروع شده که نتايج قابل توجه و چشمگيري نيز به دنبال داشته است و امروز مي‌توان به يقين اظهار نمود که جمعيت يوزپلنگ ايران در مقايسه با چند سال گذشته افزايش يافته است در حال حاضر تمامي علاقمندان به يوزپلنگ ايران برآن شده‌اند روز نهم شهريور را که روز نجات ماريتاست به عنوان روز ملي حفاظت از يوزپلنگ آسيايي در نظر بگيرند و يوزپلنگ ايران را به همه مردم جهان به عنوان سمبل و ميراث طبيعي ايرانيان معرفي کنند.
در اهميت حفظ نسل يوزپلنگ آسيايي همين بس که چند سال است که هند چشم طمع به يوزهاي ايران دوخته حتي حاضر شده که 17 جفت از گونه‌هاي جانوري موجود در هندوستان را به ايران بدهد و در قبال آن يک جفت يوز بگيرد تا با استفاده از فناوريهاي جديد علم ژنتيک اقدام به تکثيرشان کند.
منابع تحقیق :
hamshahrionline.ir
abolfazlnabeghe.parsiblog.com
ویکی پدیا
