آشنايي با علل و راه‌حل مشکل گوارشي يبوست
کم‌تحرکي، مصرف غذاهاي آماده و فست فودها، مصرف نکردن ميوه و سبزي به ميزان کافي و تغيير شيوه زندگي موجب شده است تا يبوست به يکي از مشکلات شايع گوارشي تبديل شود. براي آشنايي با علل، عوارض و راه‌هاي پيشگيري و درمان اين مشکل شايع گوارشي با ما همراه شويد.
محدوده طبيعي عادات روده‌اي و تعداد دفعات اجابت مزاج در افراد مختلف متفاوت است. تعداد دفعات اجابت مزاج از 3 بار در روز تا 3 بار در هفته طبيعي است و به طور کلي کمتر بودن تعداد دفعات اجابت مزاج از وضعيت معمول هر فرد، سخت و طولاني بودن عمل دفع، نياز به فشار بيش از حد هنگام دفع، سفت و خشک بودن مدفوع، احساس درد و يا احساس تخليه ناکامل بعد از اجابت مزاج يبوست تلقي مي‌شود. براي آنکه بگوييم شخصي مبتلا به يبوست مزمن است بايد 2 مورد و يا بيشتر از علايم زير را حداقل به مدت 3 ماه طي يک سال داشته باشد.
دفع کمتر از 3 بار در هفته
نياز به اعمال فشار بيش از حد هنگام اجابت مزاج
مدفوع سفت و خشک و ناپيوسته
احساس تخليه ناکامل بعد از اجابت مزاج
يبوست از کجا مي‌آيد؟
براي آشنايي بهتر با اين مشکل و علل به وجود آمدن آن لازم است مختصري راجع به چگونگي عملکرد دستگاه گوارش بدانيم. بخش فوقاني دستگاه گوارش که از دهان آغاز مي‌شود متشکل از مري و معده بوده و مسؤوليت فرو بردن و هضم غذا را بر عهده دارد. بخش تحتاني دستگاه گوارش متشکل از روده کوچک، روده بزرگ (کولون)، راست روده و مقعد است و در جذب مواد غذايي، آب و الکتروليت‌ها و در نهايت تشکيل مدفوع و دفع آن نقش دارد. بخش اعظم مواد غذايي مصرف شده پس از طي مراحل هضم در روده کوچک جذب مي‌شود و آنچه به روده‌بزرگ مي‌رسد بخش ناچيزي است که قابليت جذب در روده کوچک را نداشته است. اين بخش غيرقابل جذب شامل مواد فيبري (پلي‌ساکاريدهاي موجود در غشاي سلول‌هاي گياهي) است که منشا آنها دانه غلات، حبوبات، ميوه‌ها و سبزيجات است. انقباضات پيش برنده عضلات ديواره روده موسوم به حرکات دودي شکل محتويات درون روده را به جلو مي‌رانند. روده بزرگ قابليت جذب آب و املاح معدني را دارد و حدود 90 درصد از آب موادغذايي هضم شده را که با حجم حدود 1000 تا 2000 ميلي‌ليتر در روز به اين بخش از دستگاه گوارش راه مي‌يابد جذب کرده و مدفوع نيمه جامدي را با حجم حدود 200 تا 250 ميلي‌ليتر توليد مي‌کند. ميزان اين جذب آب بستگي به مدت ماندگاري مواد دفعي در روده بزرگ و وضعيت سلامت روده بزرگ دارد. هرچه حرکات دودي روده بزرگ کمتر و به تبع آن مدت زماني که مواد دفعي در اين بخش باقي مي‌مانند، بيشتر باشد آب بيشتري جذب شده و مدفوع سخت‌تري تشکيل خواهد شد بنابراين سهولت اجابت مزاج در هر فرد علاوه بر ميزان مصرف مواد فيبري و مايعات در رژيم غذايي روزانه به حرکات طبيعي روده بزرگ و فواصل ميان عمل دفع نيز بستگي دارد.
چه چيزهايي را بايد اصلاح کنيم؟
رژيم غذايي و شيوه زندگي:
رژيم غذايي سرشار از چربي‌هاي حيواني گوشت، تخم‌مرغ و شيريني، مصرف ناکافي ميوه‌ها و سبزي‌ها وساير مواد غذايي حاوي فيبر در رژيم غذايي، عدم نوشيدن آب و مايعات به ميزان کافي، عدم فعاليت بدني مناسب و عدم رعايت دقت در زمان احساس نياز به اجابت مزاج و ناديده انگاشتن يا به تعويق انداختن آن از دلايل رايج يبوست مزمن و يا تشديد آن هستند. در اين‌گونه موارد معمولا يبوست مشکل جدي تلقي نمي‌شود و با تصحيح عادات تغذيه‌اي و شيوه زندگي قابل کنترل و درمان است. مسافرت و تغيير در عادات روزانه نيز مي‌تواند به يبوست منجر شود. بستري بودن طولاني‌مدت به دنبال تصادفات، اعمال جراحي يا به علت بيماري معمولا يبوست به همراه خواهد داشت.
سن و جنس:
به‌طور کلي يبوست در سالمندان شيوع بيشتري دارد. کمتر شدن حرکات طبيعي روده يا افزايش سن، نداشتن رژيم غذايي مناسب، عدم مصرف مايعات به ميزان کافي، نداشتن فعاليت فيزيکي کافي، ابتلا به بيماري‌ها ويا مصرف داروهايي که احتمال يبوست را افزايش مي‌دهند از علل رايج يبوست در دوران سالمندي است. يبوست در خانم‌ها شايع‌تر از آقايان است. در دوران بارداري به خصوص در ماه‌هاي آخر به علت افزايش قابل توجه هورمون‌هاي جنسي، کم شدن حرکات طبيعي روده و به تاخير افتادن تخليه روده و به علت فشار مکانيکي که از رحم بر روده بزرگ وارد مي‌شود احتمال بروز يبوست زياد است.
داروها:
گاهي يبوست در اثر مصرف برخي داروها ايجاد مي‌شود. ضد دردهاي مخدر مانند مورفين و کدئين، داروهاي آنتي‌کولينرژيک مانند هيوسين، داروهاي ضدافسردگي مانند ايمي‌پرامين وفلوکستين، داروهاي ضدصرع مانند فني‌توئين و کاربامازپين، داروهاي آنتي‌سايکوز مانند هالوپريدول و کلوزاپين، مکمل‌هاي غذايي حاوي آهن و کلسيم، برخي داروهاي کاهش‌دهنده فشارخون مانند وراپاميل و ديلتيازم، داروهاي کاهش دهنده چربي خون مانند کلستيرامين و آتورواستاتين، داروهاي شلکننده عضلات مانند باکلوفن، داروهاي مورد استفاده براي درمان زخم معده مانند امپرازول و سوکرالفيت، داروهاي آنتي‌هيستامين و آنتي‌اسيدهاي حاوي آلومينيوم و کلسيم از جمله داروهايي هستند که معمولا عارضه يبوست را به همراه دارند. در اين‌گونه موارد اغلب نيازي به قطع دارو نيست و افزايش مصرف ميوه‌ها و سبزي‌ها در رژيم غذايي روزانه مي‌تواند راهکار مناسبي براي مقابله با يبوست باشد. البته در برخي موارد ممکن است داروهاي مورد استفاده با صلاحديد پزشک معالج با داروهاي ديگري جايگزين شود.
اعتياد به موادمخدر:
مصرف مداوم ترکيبات مخدر به يبوست منجر مي‌شود و ابتلا به يبوست مزمن در معتادان به اين مواد امري رايج است. ترکيبات مخدر سبب تضعيف حرکات دودي دستگاه گوارش، افزايش تون انقباضي دريچه ايلئوسکال و اسفنکتر مقعد و کاهش حساسيت به اتساع رکتوم براي تحريک رفلکس اجابت مزاج مي‌شوند بنابراين مدت ماندگاري مواد دفعي در روده طولاني شده و يبوست بروز مي‌کند.
بيماري‌ها:
در برخي موارد يبوست نشانه و علامت يک بيماري است. بروز يبوست حاد، به خصوص در افراد بالاي 50 سال و يا همراه بودن يبوست با علايمي مانند کم‌خوني، دردهاي شکمي، کاهش وزن و وجود مخاط با خون در مدفوع مي‌تواند نشانه‌هايي از بروز بدخيمي و يا ديگر بيماري‌هاي روده‌اي بوده و نيازمند اقدامات پزشکي فوري باشد. بيماري‌هاي غدد درون‌ريز مانند کم‌کاري غدد تيروئيد، پرکاري غده پاراتيروئيد و ديابت، اختلالات الکتروليتي مانند هايپرکلسمي و هايپوکالمي، بيماري‌هاي نورولوژيک مانند بيماري پارکينسون، ام.اس، ضايعات نخاعي و سکته مغزي، افسردگي، سندرم روده تحريک‌پذير و بيماري‌هاي انسدادي يا حرکتي روده مي‌توانند از علل يبوست مزمن باشند که مسلما در چنين مواردي توجه به علت زمينه‌اي در درمان اهميت زيادي دارد. شقاق مقعد و هموروييد نيز از بيماري‌هاي دردناک مقعد هستند که به علت ايجاد درد در حين اجابت مزاج از علل به تعويق انداختن مدفوع و تشديد يبوست مزمن به شمار مي‌آيند.
چه عوارضي دارد؟
يبوست مزمن به خودي خود يک بيماري جدي تلقي نمي‌شود اما بي‌توجهي به آن و عدم تلاش براي درمان آن مي‌تواند عوارض و بيماري‌هاي مهمي را به همراه داشته باشد. برخي مطالعات نشان مي‌دهد که يبوست مزمن مي‌تواند يکي از عوامل خطر در ابتلا به سرطان‌هاي کولورکتال باشد. يکي از شايع‌ترين عوارض يبوست هموروييد يا بواسير است، اگرچه تنها علت هموروييد يبوست نيست. هموروييد به اتساع سياهرگ‌هاي راست روده يا مقعد گفته مي‌شود و علامت شايع آن درد و خون‌ريزي هنگام اجابت مزاج است. زور زدن همراه با مدفوع سخت مي‌تواند موجب پارگي بافت مقعد و ايجاد شقاق شود که بسيار دردناک است. حتي گاهي فشار بيش از حد هنگام اجابت مزاج مي‌تواند سبب خروج بافت راست روده از مقعد شود. اين عارضه به «افتادگي راست روده» يا «پرولاپس‌رکتوم» موسوم است و ممکن است نياز به درمان جراحي داشته باشد. از ديگر عوارض يبوست مزمن درمان نشده احتباس مدفوع است. در اين حالت حجم بزرگي از مدفوع خشک و سفت در راست روده گير مي‌کند. اجابت مزاج دراين حالت بسيار دشوار بوده و نياز به مداخلات درماني توسط پزشک دارد.
چطور از آن پيشگيري کنيم؟
داشتن رژيم غذايي متعادل و سرشار از فيبرغذايي، ورزش منظم و نوشيدن روزانه حداقل هشت ليوان آب بهترين راه براي پيشگيري از يبوست است.
طرز تشخيص
علاوه بر معيارهاي گفته شده که مي‌تواند فرد غيرمتخصص را در تشخيص يبوست کمک کند، تشخيص يبوست معمولا با ارايه يک گزارش دقيق از علايم آزاردهنده بيماري، عادات تغذيه‌اي و تاريخچه دقيقي از سابقه ابتلا به بيماري‌ها يا مصرف داروها به پزشک امکان‌پذير است. در مواردي از قبيل يبوست حاد همراه با دردهاي شکمي و دفع خون و يا يبوست مزمن مقاوم به درمان ممکن است استفاده از روش‌هاي تشخيصي از جمله معاينه رکتوم، کولونوسکوپي، سيگموييدوسکوپي، راديوگرافي با تنقيه باريم و آزمايشاتي از قبيل شمارش سلول‌هاي خون و سنجش سطح هورمون‌ها انجام شود.
الفباي درمان
اگرچه نحوه، درمان يبوست بسته به علت، شدت و مدت زمان ابتلا به آن متفاوت است اما در بيشتر موارد با تغيير رژيم غذايي و اصلاح شيوه زندگي مي‌توان به رفع آن کمک کرده و از بروز مجدد آن پيشگيري کرد. در اولين مرحله براي درمان يبوست توصيه مي‌شود ميزان مصرف مواد غذايي حاوي فيبر به ميزان 25 تا 30 گرم در روز افزايش يابد. در اين رژيم غذايي مصرف روزانه حداقل 8 ليوان آب ضروري است. کاهش مصرف چاي و قهوه و گنجاندن ورزش منظم در فعاليت‌هاي روزانه نيز توصيه مي‌شود. مواد غذايي حاوي فيبر عبارتند از:
غلات (نان جو و نان گندم سبوس‌دار)
حبوبات (به خصوص حبوباتي از قبيل عدس و لوبياقرمز)
سبزي‌ها (مانند گل‌کلم، کاهو، هويج و نخودسبز)
ميوه‌هاي تازه به خصوص سيب، گلابي، آلو و ميوه‌هاي خشک مانند کشمش و برگه زردآلو، گردو، فندق و بادام
در اغلب موارد اثر مفيد تغيير رژيم غذايي در عرض 3 تا 5 روز ظاهر مي‌شود اما براي قضاوت در مورد کارايي اين روش درماني حداقل يک ماه زمان لازم است. افزايش مصرف موادغذايي حاوي فيبر عوارضي مانند نفخ و افزايش باد در شکم را به همراه دارد. رژيم غذايي پر فيبر براي مبتلايان به مگاکولون يا کولون و رکتوم هايپوتونيک و همچنين در يبوست ناشي از استفاده از موادمخدر توصيه نمي‌شود.
يکي از راه‌هاي موثر براي مقابله با يبوست اين است که فرد خود را به يک وقت مشخص در روز براي اجابت مزاج عادت دهد. بهترين زمان يک ساعت پس از صبحانه است. نوشيدن آب گرم مي‌تواند به تحريک روده کمک کند. بايد توجه داشت که موفقيت درمان به معناي افزايش تعداد دفعات اجابت مزاج نيست بلکه به معني راحتي عمل دفع است.
در مواردي که احتباس رخ داده است و يا اينکه يبوست ناشي از بيماري خاص، عمل جراحي، بارداري و يا مصرف داروست و در شرايطي که اعمال فشار بيش از حد هنگام اجابت مزاج خطرناک است، ممکن است نياز به تجويز داروهاي ملين باشد. داروهاي ملين براي آماده‌سازي روده قبل از اعمال جراحي و بررسي‌هاي تشخيصي و همچنين راديوگرافي حفره شکمي نيز به کار مي‌روند. مصرف مداوم داروهاي ملين و حتي مسهل‌هاي گياهي مي‌تواند سبب از بين رفتن حرکات طبيعي روده بزرگ و نهايتا وابستگي روده شود. به همين خاطر توصيه مي‌شود داروهاي ملين حتي انواع گياهي را حتما با مشورت پزشک مصرف کنيد.
منبع: www.salamat.com
