شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر نعمانیمؤلف: محمدبن ابراهیم بن جعفر نعمانی معروف به ابن زینب
وفات: پس از سال ۳۴۲ق
مذهب: شیعه اثنی عشری
تاریخ تألیف: قرن چهارم
مشخصات نشر: در بحارالانوار جلد ۹۰ چاپ بیروت، بینات الفرید، شرح تفسیر نعمانی از حاج شیخ حسن فرید گلپایگانی، ۱۳۸۹ق، ۳۴۲ص. همچنین با عنوان رسالة المحکم والمتشابه به نام سید مرتضی در تهران، ۱۳۱۲ ق با چاپ سنگی به طبع رسیده است.(1)
معرفی مفسر و تفسیر
نعمانی، کاتب و شاگرد شیخ کلینی است که در عصر غیبت صغری می زیسته و از نخستین کسانی است که درباره غیبت کتاب نوشته است. تفسیر وی نیز، به نام خود او معروف است. وی کثیر الحدیث و معروف به وثاقت و صحیح العقیده است. مسافرت هایی به بغداد و شام داشته و در شام نیز وفات یافته است. تاریخ ولادت و وفات او روشن نیست. از آثار چهارگانه وی، یعنی: کتاب فرائض، رد بر اسماعیلیه، کتاب التفسیر و کتاب التستی، کتاب غیبت و نوشته موجود باقی مانده است.تفسیر نعمانی، از نخستین تفسیرهای شیعی قرون اولیه و در ردیف تفسیر علی بن ابراهیم، تفسیر فرات کوفی و تفسیر حبری است. مؤلف، آن را در پنجاه و هشت مبحث تقسیم بندی کرده و به صورت روایی از امیر مؤمنان حضرت علی (علیه السلام) نقل کرده است. این تفسیر در رساله محکم و متشابه تمام نقل شده و به سید مرتضی نسبت داده شده است. مرحوم مجلسی در بحارالانوار جلد ۹۰ (چاپ بیروت) آن را نقل کرده است. آقای فرید گلپایگانی از معاصرین، آن را همراه با شرح و بیان مستقلا چاپ کرده است. از سوی دیگر، سعدبن عبدالله اشعری قمی (م ۱ 30ق) با طریق خود و با واسطه امام صادق (علیه السلام)، با اندک تغییر در ترتیب و چینش مباحث و اندکی اضافه، مطالب همین تفسیر را از امیر مؤمنان (علیه السلام) نقل کرده است(2)، که معلوم نیست آیا مصدر و منبع هر دو یکی است یا طریق جداگانه ای ندارند، و هر دو از آنان نقل کرده اند.
تفسیر نعمانی، گرچه به نام تفسیر معروف شده است، ولی در حقیقت، تفسیر به معنای رایج کلمه نیست. به این معنا که از آغاز قرآن و با ترتیب از سوره حمد شروع کند و به سوره الناس ختم یابد، بلکه با نگرش موضوعی، به مسائل مهم قرآنی پرداخته است. مسائلی از علوم قرآن و معارف آنها را در ابوابی قرار داده است و روایات را در ذیل هر عنوان گردآوری کرده است، مانند آنچه که در باب ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، قضا و قدر و مباحث کلامی در رد ملحدین و زنادقه و دهریه و نصاری و توضیحاتی روشنگر درباره شرک و ظلم، فرائض، زواجر، ترتیب، ترهیب و... آمده است. بنابراین معرفی این تفسیر در این کتاب، تنها به خاطر قدمت و شهرت آن در قرون اولیه است. به ویژه آنکه این تفسیر، از جهاتی چند قابل توجه است:
١- تفسیر، موضوعی است و تدوین موضوعی در قرن سوم و چهارم که از روش ترتیبی به روش موضوعی تمایل حاصل شود قابل توجه است.
۲- جنبه شرح و بیان به معنای متعارف را ندارد، بلکه جبنه تحلیلی و توضیحی درباره موضوع را دارد.
۳- شیوه چینش مباحث و شکل استفاده از آیات و بهره گیری آن در تدوین روش تفسیر موضوعی، قابل توجه است.
شایان ذکر است آقای علی اکبر غفاری در مقدمه ای که بر کتاب غیبت نوشته اند و به آثار نعمانی اشاره کرده اند، این احتمال را داده اند که کتاب موجود، بخشی مقدمه گونه از تفسیری کامل و جامع از مؤلف بوده است، و ظاهرة شیخ حرعاملی نیز، همین نظر را داشته و کتاب یاد شده را نقطه ای از کل تفسیر دانسته است.(3) در هر صورت، با آنچه ما گفتیم، مسأله تفاوتی نمیکند و همین بخش موجود از جهت بررسی تفسیر موضوعی قابل توجه است.
پی‌نوشت‌ها:
1- دائرۃ المعارف تشیع، ج ۴، ص۴۹۸.
2- غفاری، علی اکبر، کتاب الغیبة محمد بن ابراهیم نعمانی، ص۱۳، تهران، مکتبة الصدوق، چاپ اول، ۱۳۹۷ق.
3- بحارالانوار، ج ۱۰، ص۹۷.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 545-543
