شناسنامه تفسیر

نام معروف: الفرقان فی تفسیر القرآن
مؤلف: محمدصادقی تهرانی
تولد: ۱۳۰۷ش
وفات: ۱۳۹۰ش/۱۴۳۲ق
مذهب: شیعه
زبان: عربی
تعداد مجلدات: ۳۰ جلد
مشخصات نشر: بیروت، مؤسسه اعلمی، چاپ اول، ۱۳۹۵ق. چاپ دیگر، بیروت، مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۷ق، چاپ سوم، تهران، انتشارات فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۷ق، قطع وزیری.

معرفی مفسر و تفسیر

دکتر محمد صادقی تهرانی از اعلام مبارز روحانیت و شخصیت معاصر شیعی است که در حوزه مدرسی قم و دانشگاه تهران به تحصیل پرداخته است. وی در خانواده علم و تقوی و وعظ و خطابه زاده شد. تحصیلات جدید خود را تا سطح دکترا در تهران و تحصیلات دینی را در حوزه قم و نجف به انجام رساند. پیش از انقلاب اسلامی، به خاطر فعالیت های مبارزاتی از ایران متواری شد. همچنین وی در اثر تبانی حکومت عراق و ایران، در آن سال ها ناچار به لبنان مهاجرت نموده و پنج سال مشغول بررسی های قرآنی در آن دیار بوده است، سپس در بحران جنگ لبنان و اسرائیل به مکه مکرمه، مهاجرت نموده و حدود ۱۰ سال تمام در مکه در مسجدالحرام به القا دروس قرآنی به طلاب و دانشجویان مذاهب و مسالک مختلف داشته است، سپس در آنجا مدتی زندانی گردیده و پس از استخلاص، دوباره به لبنان برگشته و در لحظه های پیروزی انقلاب اسلامی ایران، به ایران مراجعت نموده و در حوزه علمیه قم اقامت جسته است. در این شهر به تدریس و تألیف مشغول می گردد. وی سال ها پیش با علاقه ای که به تفسیر داشته در آغاز دروس حوزوی شروع به مطالعه قرآن و بررسی جوانب تفسیری آن نموده است که می توان این انس را به حدود نیم قرن تلاش در این راه محاسبه کرد.

از دکتر صادقی، آثار گوناگونی در زمینه فقه، تاریخ، کلام، عقاید و تفسیر نشر یافته است. گرایش عمده وی در عقاید، فقه و کلام به قرآن و بهره گیری فوق العاده از آیات قرآنی است. این روش در کتاب تبصرة الفقهاء، اصول الاستنباط، عقائدنا و المقارنات، الحوار بین الالهین و المادیین و اصول الاستنباط بین الکتاب و السنة بیشتر مشهود است.

سرانجام، پس از بیماری طولانی در روز دوشنبه اول فروردین ۱۳۹۰ شمسی و ۱۶ ربیع الثانی ۱۴۳۲ق و ۲۱ مارس ۲۰۱۱م در شهر قم دار فانی را وداع گفت و پس از تشیع جنازه دفن گردید.

تفسیر الفرقان یکی از تفاسیر معاصر و دارای سبک ویژه در تفسیر و به کارگیری حدیث در تفسیر است که برای تدوین آن وی مدت ده سال تمام به تدریس تفسیر پرداخته است، به طوری که نتیجه حدود سی و چند سال کار و تحقیق در قرآن، ۳۰ مجلد تفسیر الفرقان به زبان عربی میباشد که در اختیار طالبان و پژوهشگران قرآنی قرار گرفته است. او از تفسیر جزء آخر قرآن شروع کرده و در ادامه از ابتدای قرآن شروع نموده و تا انتها ادامه داده است. برجستگی این تفسیر در انتخاب روش قرآن به قرآن و در ادامه شیوه استاد خود، علامه طباطبایی، است که به عنوان یکی از مبانی مهم تفسیری، موضعی خاص در استناد به قرآن و روایات دارد. به این معنا که او خود قرآن را محور تفسیر میداند و برای کشف و فهم معنای خاص کلمه و آیه و آیات دیگر به کشف معنا از آیات دیگر استمداد می جوید و از این جهت قرآن کریم را غنی برای فهم و بیان و تفسیر می داند. مفهوم این کلمه این می شود که چون ظواهر قرآن حجت است و قرآن برای مخاطبین خاص نازل نشده و در آن قرائن ویژه ای قرار نگرفته که دیگران نتوانند از آن استفاده کنند، باید برای فهم این کتاب به خود قرآن مراجعه کرد. در این صورت مبنای اولیه مفسر کافی دانستن خود قرآن در فهم و تفسیر (نه تفصیل و تأویل و تطبیق و بیان مصادیق) است، به همین دلیل او در آغاز تفسیر به صراحت یاد می کند، که حتی یک آیه هم در قران وجود ندارد که نشود آن را از خودش فهمید چه رسد به دیگر آیات، حتى آیات متشابه. (1)

از سوی دیگر او به روایات تفسیری نظر دارد و چنان که از نام کتاب مشخص می شود، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه» از روایات برای تفسیر آیه مدد گرفته، اما سخن این است که این استفاده بر اساس چه مبانی متفاوت از روش دیگران بوده که به عنوان روش قرآن به قرآن مطرح است. او با این رویکرد به روایات می پردازد که آن روایات همسو با مضامین تفسیری بوده باشند و همچنین استناد به روایات برای فهم مستقل و تعبدی نیست. زیرا روش او در تفسیر به این گونه نیست که به هیچ وجه از روایات در تفسیر استفاده نکند، بلکه به عنوان شاهد و تأیید و یا جنبه تعلیمی اهل بیت (علیهم السلام) استفاده کرده است، لذا استفاده از روایات مهم نیست، چگونگی جایگاه حدیث در تفسیر قرآن مهم است، به همین دلیل در دنباله مطالب فوق عقیده خود را در تفسیر به وسیله روایاتی که با نص قران هماهنگ باشد هر چند از نظر سند صحیح نباشد بیان داشته و بر کسانی که با فرض صحیح بودن سند بدون توجه با موافقت با نص قران آن روایات را پذیرا می شوند می تازد. گاه احادیثی را که خود صحت آن را قبول ندارد، به عنوان جمع احادیث تفسیری مربوط به آن آیه در تفسیر گنجانده و سپس به رد آن پرداخته و احادیثی را که صحت آنها را قبول داشته، به عنوان تبیین نیاورده، بلکه به عنوان مصداق یا تایید تفسیری آیه آورده شده است.

استفاده از قرائات در تفسیر

یکی دیگر از مبانی این تفسیر، بحث استفاده از قرائات است. از آنجا که مفسر قرائت مرسوم را قرائت متواتر و معتبر می داند و قرائت های دیگر را نادرست می شمارد، از پرداختن به مباحث قرائت خودداری می کند و با نقد کوتاه و بسیار گذرا نسبت به مواردی که دیگران اختلاف قرائت را مطرح کرده اند، از آن می گذرد و اگر چنانچه روایاتی در آن زمینه باشد که قرائتی خلاف قرائت مرسوم را توصیه کرده است به شدت آن را رد می کند. با این همه، در یک مورد از این دیدگاه در عمل، سرباز زده و آن قرائت (آل یاسین) در سوره مبارکه صافات است که با اعتراف به این که قرائت متواتر و مرسوم با کسر همزه (إل یاسین) است، اما توجه به روایاتی چند، قرائت با مد همزه (آل یاسین) را نیز صحیح شمرده است. با آن که معنی در دو قرائت متفاوت است و خود در جایی به این نکته تصریح دارد که قرائت مخالف با قرائت مرسوم به ویژه اگر موجب تغییر معنی گردد، یکسره نا پذیرفتنی است. (2). او گاهی برای اثبات قرائت صحیح و مشهور و رد قرائت های دیگر به شواهدی از روایات و قرائت آن واژه در آیات دیکر استناد میکند.(3)

روش صادقی در بیان لغت به کارگیری موارد دیگر است و کمتر برای فهم واژگان قرآن به منابع لغوی استناد می کند، بلکه بدون بازگرداندن به منبع مشخصی، به تبیین آن لغت می پردازد، سعی مفسر بر آن است که به مفاهیم اولیه آیات دست یابد. او عقیده دارد که اگر لغات قرآن بر اساس معیار و میزان دلالی قرآن درست تبیین شود خیلی از ایرادات و شبهات و اشکالات برطرف می شود.

در تفسیر الفرقان، این جهت گیری کاملا متمایز است. تمام اهتمام مفسر در تبیین و توضیح آیات، بهره گیری از تفسیر قرآن به قرآن و تحلیل های عقلانی و چند و چون های تدبری است. گرچه در تفسیر، همواره به روایات استشهاد میکند و در این زمینه، کمتر از بسیاری تفاسیر اجتهادی به اخبار نپرداخته است، اما نقطه ثقل استنباط ها و موازنه در ترجیح میان وجوه و احتمالات تفسیری، مقایسه میان آیات قرآن و بهره گیری تام و تمام از تفسیر قرآن به قرآن است. به همین دلیل، به روایات با روش نقد و ارزیابی برخورد میکند و کمتر جایی است که از این روش سرپیچی کند.

صادقی، برای مسائل اعتقادی، اخلاقی و تربیتی اهمیت ویژه ای قائل است و به مناسبت آیات گوناگون از این جهت سود می برد. فتاوای فقهی را در آیات الاحکام نقل و گاهی نقد میکند و در پاره ای از موارد آراء متفردی در فقه ابراز می دارد. این آراء فقهی مرتبط به آیات، در تبصرة الفقهاء کاملا منعکس است و نشان میدهد که نظرات مستقلی در فقه آورده است که جای بحث های زیادی می طلبد.

از گرایشات مفسر توجه به مسائل عصری و طرح مسائل اجتماعی مانند عدالت اجتماعی، مبارزه با استبداد و ستم، و عوامل عقب ماندگی مانند جهل است. همچنین به طور کاملا متمایز در بعد اجتماعی با اتفاقات روز این آیات را منطبق مینماید. به عنوان مثال در آیات ۴ و ۵ سوره اسراء «وَقَضَیْنَا إِلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ فِی الْکِتَابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی الْأَرْضِ مَرَّتَیْنِ وَلَتَعْلُنَّ عُلُوًّا کَبِیرًا * فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ أُولَاهُمَا بَعَثْنَا عَلَیْکُمْ عِبَادًا لَنَا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ فَجَاسُوا خِلَالَ الدِّیَارِ وَکَانَ وَعْدًا مَفْعُولًا»(4). برخلاف برخی از مفسران، افساد را افساد در حرث و نسل و اقتصاد و سیاست و حرب معنا کرده و معنای ارض را توسعه داده و منطبق بر تمام سرزمین ها می کند. او از پیروزی انقلاب اسلامی یاد کرده و آن را از مصادیق وعد اولی دانسته است.

شیوه ترتیب و چینش مطالب تفسیر الفرقان، همانند اکثر مفسرین است که ابتدا با توضیح نام سوره، تعیین محل نزول سوره یا آیه و عدد آیات شروع می گردد. آن گاه به معنای آیه می پردازد و سئوالی را درباره معنای آیه و دلالت کلام مطرح می کند و آن گاه به پرسش ها، پاسخ می دهد. مناسبت میان آیه قبل و بعد را در جایی که به نظرش مناسبتی باشد، می آورد. اهداف عام و فضای کلی آیه را بیان می کنند. به اعراب، لغت و اسباب نزول نیز اشاره دارد. در مباحث اعتقادی و دفاع کلامی، فعال است. در مجموع، این تفاسیر از تفاسیر جامع و گسترده شیعه محسوب می گردد، که در عصر حاضر تولد یافته است.

از ویژگی های قابل توجه این تفسیر، گرایش به مباحث اجتماعی است که در جای جای تفسیر دیده می شود. در این زمینه به دنبال نیازهای اجتماعی و طرح شبهات عصر از سوی مستشرقان و مخالفان گوناگون است. افسوس که این تفسیر دراز آهنگ، فهرستی جامع ندارد که روشن شود تا چه حد مباحث گوناگون علمی و فرهنگی و اجتماعی در آن منعکس و به استقبال مباحث روز رفته است.

پی‌نوشت‌ها:
1- الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، ج ۱، ص: ۲۲
2- تفسیر فرقان ج ۱ ص ۴۹
3- الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، ج ۱، ص: ۱۰۰
4- همان، ج۱۷، ص: ۳۵

منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 788-783