آسیب شناسی حکومت اسلامی در سیره نبوی (2)

پیامبر گرامی ‏صلی الله علیه وآله دین را مساوی نصیحت و آن‏را اعم از نصیحت ائمه مسلمانان معرفی کردند:

«قال رسول‏اللَّه‏ صلی الله علیه وآله الدین نصیحة، قیل: بمن یا رسول‏اللَّه؟ قال: للَّه و لرسوله ولکتابه و للائمة فی الدین ولجماعة المسلمین».(13)
آسیب دیگر برای دولت اسلامی ، محدود شدن دین جهان‏شمول اسلام به یک سرزمین یا نژاد خاص است. براساس آیه شریفه «و ما ارسلناک إلا کافة للناس» ، پیامبر به محض استقرار حکومت در مدینه ، سفیران خویش را به‏سوی پادشاهان کشورهای مختلف و رؤسای قبایل ارسال کرد. در این راستا و در دفاع از انسانیت و تحقق عدالت و رهایی انسان‏ها از گمراهی‏ها است که جهاد به‏عنون یک اصل مشروعیت می‏یابد.
اسلام همواره حقوق شهروندان غیرمسلمان را همانند مسلمانان محترم شمرده و تکالیف ایشان را نیز مساوی می‏داند. بی‏توجهی به این مسئله آسیبی برای حکومت اسلامی تلقی می‏شود. نبی اکرم براساس اصل مساوات در مسئولیت‏ها حکومت می‏کرد. آن حضرت در ابتدای ورود خود به مدینه ضمن انعقاد عهدنامه‏ای میان گروه‏های اجتماعی مختلف موجود در مدینه، در بخش مربوط به گروه‏های مسلمان، انجام مسئولیت دفاع از نظام را به مساوات مشخص کرد و چنین اعلام فرمود: همه گروه‏های مسلمان که به جنگ و جهاد می‏روند به ترتیب و به تناوب وارد جنگ خواهند شد.
در جامعه اسلامی ، غیرمسلمانان نیز می‏توانستند با شرایطی خاص به تابعیت آن درآیند. این نوع تابعیت که با قرارداد دوجانبه انجام می‏گرفت در اصطلاح فقه اسلامی «ذمه» نامیده می‏شد. بر این اساس یهودیان، مسیحیان و مجوسان می‏توانستند با دولت اسلامی معاهده ببندند تا در سراسر قلمرو حکومت اسلامی از آزادی، امنیت و حقوقی که برطبق قرارداد ذمه اختیار و امضا کرده بودند برخوردار گردند. مقصود اصلی از تشریع این پیمان، ایجاد محیطی امن و برقراری همزیستی مسالمت‏آمیز میان فرقه‏های مختلف مذهبی در داخل قلمرو حکومت اسلامی بود.
مهم‏ترین آسیبی که در آخرین سخنان رسول خدا صلی الله علیه وآله درخصوص آینده حکومت اسلامی نیز ترسیم می‏شد، بحران جانشینی پیامبر بود. ایشان به شدت از مسئله رهبری امت اسلامی پس از خود نگران بودند و می‏فرمودند این امت 72 فرقه می‏شود؛ که تنها یکی از آنها برحق خواهد بود. با توجه به جایگاه اهل‏بیت ‏علیهم السلام و توصیه‏های فراوان پیامبرصلی الله علیه وآله در مورد جانشینی علی‏علیه السلام انتخاب او امری طبیعی می‏نمود. از این‏رو جریان مدافع پیروزی خلیفه، در آن مبارزه سیاسی، محتاج پشتوانه فکری بسیار عمیقی بود. کس یا کسانی که می‏خواستند در مقابله علی‏علیه السلام بایستند و از دستیابی او به خلافت ممانعت کنند و جای او را بگیرند، پس لازم بود نشانه‏های صلاحیت او را بشناسند و معادلی برای معارضه با آن یا دلیلی برای نفی آن بیابند. امام علی ‏علیه السلام و فاطمه زهرا علیها السلام صاحب جایگاه ویژه‏ای در چشم و دل و منطق پیامبر صلی الله علیه وآله بودند و روایات بسیاری از پیامبر درباره شخصیت آنها بود. از این‏رو مخالفان برای ایجاد بحران جانشینی به اقدامات گوناگونی دست زدند، از جمله: سیاست منع حدیث، جعل و اشاعه احادیث واحدی با جهت‏گیری‏های خاص و دست زدن به معاملات سیاسی با لایه‏های ذی‏نفوذ در جامعه آن عصر مانند خاندان ابوسفیان. این اقدامات از یک‏سو، زمینه را برای سلطه حزب حاکم فراهم آورد و انحصار رهبری فکری اهل‏بیت ‏علیهم السلام را در افکار عمومی خدشه‏دار نمود و از سوی دیگر راه را برای سلطه درازمدت کسانی فراهم آورد که در معاملات سیاسی به توسعه اقتدار فکری خلفای اولیه و موجه و معتبر معرفی کردن آنها به جامعه و تاریخ، اهتمام نموده و از این راه، جای پای خود را در جریانات سیاسی و کرسی‏های حکومتی پس از خلفا، پررنگ و مستحکم کردند.

آسیب‏شناسی اقتصادی‏

از آن‏جا که حوزه اقتصاد از حوزه سیاست جدا نیست، آسیب‏شناسی اقتصادی نیز بدون آسیب‏شناسی سیاسی نمی‏تواند معنا پیدا کند؛ به‏طور مثال در عنوان قبل به نقش اشراف و ثروتمندان در سیاست‏های محافظه کارانه اشاره شد؛ به همین میزان، می‏توان از نقش ایشان در ناکارآمد کردن اقتصاد نیز سخن گفت طبقه مرفه در جوامع بشری از افراد و طبقات تأثیرگذار جامعه‏اند که رفتار، گفتار و عقایدشان پیامدهای زیادی بر سایر افراد جامعه، خصوصاً طبقات پایین‏تر دارد. مردم در طول تاریخ، غالباً به خواسته‏های آنان عمل کرده و بر طبق روش آنها زندگی نموده و رهبری ایشان را پذیرفته‏اند. اشراف برای مطرح کردن خود و کسب اعتبار و جلب احترام دیگران ، به حفظ و گسترش نظام منزلتی می‏پردازند. عمل اشرافی که در نظام مبتنی بر تمایز اجتماعی رشد و نمو می‏کنند ، دارای سه شاخص اصلی است: 1. تن‏آسایی (تن آسانی)؛ 2. مصرف تظاهری (مصرف آشکار یا اسراف)؛ 3. محافظه‏کاری.(14)
پیامبران و مصلحان اجتماعی برای اعتلای مقام انسان و پیشرفت و توسعه جامعه، با مرفهان به مبارزه پرداخته‏اند. مقابله با اشراف و اشرافی‏گری، از دغدغه‏های اصلی حضرت محمد صلی الله علیه وآله بود. آن حضرت برای مقابله با نظام منزلتی (تمایز ناعادلانه طبقاتی) که زمینه‏ساز اعمال اشرافی بود و همچنین برای از بین بردن اعمال اشرافی، کارهای بزرگی انجام داد. آن حضرت‏ صلی الله علیه وآله منصب‏های بزرگی، چون امارت، ریاست، فرماندهی و سرپرستی امور اقتصادی را به اشراف و خویشاوندان ثروتمند خود و به کسانی که روحیات اشرافی و نگاه منزلتی داشتند، نداد؛ عباس عموی پیامبر و ربیعة بن حارث پسران خود (فضل و عبدالمطلب) را نزد پیامبر فرستادند تا آنها را متصدی صدقات فرماید، ولی پیامبر صلی الله علیه وآله نپذیرفت. عباس عموی پیامبر صلی الله علیه وآله از ایشان خواست که منصب کلیدداری و سقایت را به او وا گذارد. پیامبر صلی الله علیه وآله در پاسخ فرمودند: «کاری را به شما وا می‏گذارم که متحمل هزینه‏ای شوید نه این‏که از آن درآمد کسب کنید».(15) ترویج و توسعه کارهای تولیدی و عمرانی، گسترش عدالت و توجه به مالکیت فردی و جمعی از دیگر راهکارهای نبی گرامی اسلام در مبارزه با مترفین تلقی می‏شود. پیامبر اکرم‏ صلی الله علیه وآله در مقام حاکم جامعه اسلامی، به کارهای تولیدی می‏پرداخت.
شاید مهم‏ترین آسیب اقتصادی که هر نظامی ممکن است با آن روبه‏رو شود، عدم رعایت اصل عدالت و مساوات باشد. عدالت اقتصادی نظام اسلامی براساس معیارهایی معین تضمین شده است؛ برای مثال، می‏توان به اصل مساوات در مالیات‏های اسلامی یعنی زکات، خمس، صدقات و ... اشاره کرد. این مالیات‏ها از همه کسانی که درآمد و دارایشان از مرزی فراتر رود گرفته می‏شود و به هیچ عنوان مسائل طبقاتی در آن راه ندارد. بدین ترتیب اسلام در ادای مالیات شرعی امتیازی میان پیروانش قائل نشده است و همه را در پرداخت حقوق واجب مساوی دانسته، همان‏طور که در پرداخت جزیه نیز میان اهل کتاب فرقی نگذاشته است. البته در این مالیات‏ها نه تنها وضع ناتوانان و نیازمندان به‏طور کامل رعایت شده است و آنها از پرداخت معافند، بلکه بخش عمده‏ای از این مالیات‏ها با هدف تکافل اجتماعی در جهت تأمین ناتوانان و نیازمندان اختصاص یافته است. این مالیات‏ها به گونه‏ای وضع شده که علاوه بر جلوگیری از طغیان، تراکم و تمرکز ثروت، فقر و ناداری و بینوایی را ریشه‏کن و زمینه عدالت اجتماعی را فراهم سازد که امنیت و آسایش جامعه جز در پناه عدالت اقتصادی و اجتماعی میسر نمی‏شود و آن هنگام است که حقیقت دین ظهور یابد و همگان در سایه عدالت به صلاح رسند.

آسیب‏شناسی فرهنگی و اجتماعی‏

قرآن کریم در موارد متعدد به اهمیت و جایگاه عدالت اجتماعی اشاره کرده، و ظلم و تبعیض را مهم‏ترین آسیب اجتماعی و فرهنگی دانسته است.(16) نبی گرامی‏ صلی الله علیه وآله نیز مردم را همچون دانه‏های شانه برابر دانستند. «الناس سواء کأسنان المشط».(17) عدالت اجتماعی در اندیشه دینی از چنان جایگاه ویژه‏ای برخوردار است که هیچ امر دیگری با آن قابل مقایسه نیست. این عدالت برخاسته از عدلی کلی است که حاکم بر همه چیز است. عدل، به معنای قراردادن هر چیز در جای خود، مبنای همه امور است. در حدیث نبوی آمده است: « بالعدل قامت السموات والارض؛ آسمان‏ها و زمین به عدل برپاست». در نظام دین نه تنها همه چیز بر عدل استوار است، بلکه عدل مقیاس همه چیز است. در قرآن، از توحید گرفته تا معاد و از نبوت گرفته تا امامت و زعامت از آرمان‏های فردی گرفته تا هدف‏های اجتماعی، همه بر محور عدل استوار شده است.
از همین‏رو، پیامبر اعظم ‏صلی الله علیه وآله در حجةالوداع در ضمن خطبه مشهور، سیره مساوات را نیز آموخت:
مردم در اسلام برابرند. مردم به یک اندازه فرزند آدم و حوایند. عربی را بر عجمی و عجمی را بر عربی جز به تقوای الهی برتری نیست، آیا (این حقیقت را) رساندم؟ گفتند: آری. گفت: خدایا گواه باش.(18) حضرت سپس فرمود: «لا تأتونی بانسابکم و اتونی باعمالکم، فاقول للناس هکذا و لکم هکذا؛ الاهل بلغت؟ قالوا: نعم. قال: اللهم اشهد؛ نسب‏های خود را نزد من نیاورید بلکه عمل‏های خود را آورید. به مردم همان را می‏گویم که به شما می‏گویم. آیا رسانیدم؟ گفتند: آری. گفت: خدایا گواه باش». همچنین در حدیثی دیگر جامعه مؤمنان را به اعضای بدن تشبیه کرد: « مثل المؤمنین فی توادهم و تراحمهم و تعاطفهم کمثل جسد واحد».(19)
یکی دیگر از مصادیق بی‏عدالتی در حوزه اجتماعی، عدم مساوات در برابر قانون است. در سیره پیامبر اکرم‏صلی الله علیه وآله همه مردمان - زمامدار و رعیت، توانگر و نادار، قدرتمند و ناتوان، عرب و عجم، سفید و سیاه، از نظر قانون مساوی هستند و هیچ‏یک را بر دیگری مزیتی نیست. رسول خدا صلی الله علیه وآله این مساوات را سخت پاس می‏داشت و اجازه هیچ‏گونه تخطی از آن‏را به کسی نمی‏داد. زمانی، زنی از اشراف سرقت کرده بود و پیامبر اکرم ‏صلی الله علیه وآله دستور داد که دستش قطع شود. عده‏ای خدمت حضرت آمدند و تلاش کردند حکم خدا را تعطیل کنند. پیامبر خدا صلی الله علیه وآله بر یکسان بودن همه در برابر قانون تأکید کرد و فرمود: آنان که پیش از شما بودند تنها به سبب چنین تبعیض‏هایی هلاک شدند؛ زیرا حدود را بر ناتوانان اجرا می‏کردند و قدرتمندان را رها می‏ساختند.(20) آن حضرت می‏فرمود: بنی‏اسرائیل تنها به این سبب هلاک شدند که حدود را درباره فرودستان اجرا می‏کردند و بزرگان را معاف می‏داشتند. همچنین زمانی که زنی از قبیله بنی مخزوم به جرم سرقت محکوم شد و اسامة بن زید تلاش کرد با شفاعت خود، حکم خدا را تعطیل و نظام مساوات در برابر قانون را مختل کند، پیامبر اکرم‏ صلی الله علیه وآله وسلم او را به شدت از این کارها پرهیز داد و فرمود: امت‏های پیش از شما به این علت هلاک شدند که حد (قانون) را درباره فرودست اجرا می‏کردند و بزرگ را رها می‏ساختند؛ به آن کس که جان محمد در دست اوست سوگند که اگر دخترم فاطمه چنین کرده بود، دست او را قطع می‏کردم.
حکومت اسلام حکومت قانون است. در این طرز حکومت، حاکمیت منحصر به خداست و قانون فرمان و حکم خداست. قانون اسلام یا فرمان خدا بر همه افراد و بر دولت اسلامی حکومت تام دارد. همه افراد از رسول اکرم‏صلی الله علیه وآله گرفته تا خلفای آن حضرت و سایر افراد تا ابد تابع قانون هستند. همان قانونی که از طرف خدای تبارک و تعالی نازل شده و در لسان قرآن و نبی اکرم‏صلی الله علیه وآله بیان شده است. حکم الهی برای رئیس و مرئوس متّبع است. رأی اشخاص حتی رأی رسول اکرم‏صلی الله علیه وآله در حکومت و قانون الهی هیچ‏گونه دخالتی ندارد. همه تابع اراده الهی هستند. حتی پیامبر در واپسین ایام حیات خود و با حال بیمار، در مسجد حاضر شدند که مردی که مدعی بود حضرت در یکی از جنگ‏ها تازیانه‏ای بر او زده، قصاص کند، که آن مرد به جای قصاص، بر بدن پیامبر بوسه زد.
از دیگر آسیب‏های اجتماعی از دیدگاه سیره نبوی، عدم رعایت حقوق دیگران، بالاخص مسلمانان، است. ایشان فرمودند: هر که صبح کند و به امور مسلمانان همت نگمارد از آنها نیست.(21)
پیامبر خدا صلی الله علیه وآله همگان را به کسب دانش و آگاهی می‏خواند و آن‏را به صورت یک تکلیف دینی بیان می‏فرمود. آموزش دین به‏عنوان اساس کار تربیتی مسلمانان مطرح بود. ایمان باور مبتنی بر معرفت است. از همان ابتدای بعثت آموزش دین اساس حرکت دینی بود.
در عناوین قبل از خوی اشرافی گری و تبعات اقتصادی آن بحث شد. در این‏جا به آثار فرهنگی و اجتماعی آن می‏پردازیم. در زمان پیامبر صلی الله علیه وآله بهترین مکان برای فخرفروشی ، خودنمایی و کسب افتخار ، جبهه‏های جنگ بود که از راه دادن هزینه جنگ، مبارزه و غنیمت‏جویی به دست می‏آمد و در قالب سروده‏های حماسی، به مثابه سند افتخار قبیله و فرد افتخارآفرین، ماندگار می‏شد. عرب جاهلی حسب و منزلت اجتماعی برآمده از ثروت و شرافت خانوادگی را نشانه اعتبار می‏دانست.
برای مثال صفوان بن‏امیه در جنگ حنین می‏گفت: اگر قرار باشد بنده باشم ارباب قرشی نزد من دوست داشتنی‏تر از ارباب هوازنی است.
پیامبر اکرم‏ صلی الله علیه وآله برای از بین بردن نگاه منزلتی و رقابت قبیله‏ای اقداماتی از قبیل جایگزین کردن فرهنگ برادری و اخوت دینی به جای ارزش‏های منزلتی و قبیله‏ای انجام داد. پیامبر صلی الله علیه وآله در سخنرانی پیش از جنگ اُحد فرمودند: «هر مؤمنی نسبت به مؤمنان دیگر، چون سر نسبت به پیکر است که چون به درد آید، همه بدن به درد می‏آید». در حدیبیه وقتی هدایا بین مردم تقسیم شد پیامبر و همسرش ام‏سلمه، همانند دیگران سهم بردند. در جامعه‏ای که غنیمت‏جویی ارزش‏آفرین بود، تقسیم غنیمت‏ها به‏طور مساوی و قرار دادن سهم برای کسانی که به دلیل‏های موجه در جنگ حضور نداشتند و برگرداندن اموال به ناحق گرفته شده به صاحبان آن، می‏توانست از اهمیت غنیمت‏جویی بکاهد؛ عمرو بن امیه، دو نفر از یهودیان بنی‏عامر را که پیامبر به آنها امان داده بود کشت و رسول خدا صلی الله علیه وآله وسایل جنگی و لباس‏های آنها را همراه خون‏بهایشان فرستاد.
اقدام دیگر پیامبر اکرم‏ صلی الله علیه وآله در این زمینه، پای‏بندی به پیمان بود. یکی از ویژگی‏های اشراف این است که هرگاه مقام و منزلت طرف قرارداد آنها پایین‏تر باشد یا آن پیمان، منافع آنها را در معرض خطر قرار دهد، آن پیمان را به‏طور یک‏جانبه نقض کنند. پیامبر صلی الله علیه وآله برای از بین بردن این خصیصه، این‏گونه عمل کرد. هنگامی که یهودیان و منافقان بعد از شکست مسلمانان در جنگ اُحد به تضعیف روحیه آنان پرداختند، عمر بن خطاب اجازه خواست آنها را بکشد، ولی رسول خدا صلی الله علیه وآله نپذیرفت و فرمود: «یهودیان در ذمّه ما هستند و من ایشان را بیهوده نمی‏کشم. من از کشتن بیهوده کسانی که شهادت به یگانگی خدا و پیامبری من می‏دهند، نهی شده‏ام».
جایگزین کردن ارزش‏های معنوی به جای ارزش‏های مادی، دیگر اقدام پیامبر در راستای احیای ارزش‏ها بود. پیامبر اسیرانی که توانایی پرداخت فدیه نداشتند بدون دریافت فدیه آزاد می‏کردند ، از جمله آنها عبید بن عمرو بن علقمه، سائب بن عبید و ابوعزّه عمرو بن عبداللّه بن وهب بودند. پیامبر صلی الله علیه وآله اسیرانی که قرعه به ایشان تعلق گرفت در ازای آزادی یکی از مسلمانان آزاد کردند مانند عمروبن ابوسفیان، از اسیران جنگ بدر که در ازای آزادی سعد بن نعمان بن اکال آزاد شد، ولی از ثروتمندان فدیه خودشان و بستگانشان را گرفت؛ عباس عمومی پیامبر مجبور شد فدیه خود و پسران برادرش را بدهد.
توجه به توانایی‏های فردی و دینداری در انتصاب‏ها به جای طایفه‏گرایی و در نظر گرفتن مراتب منزلتی یا دارایی اشخاص، و کوشش در جهت فقرزدایی و کم کردن فاصله فقیر و غنی و دگرگون کردن معیارهای ارزش انسان‏ها، از این مطلب حکایت می‏کرد که حضرت محمد صلی الله علیه وآله تقوا و علم را نشانه برتری می‏دانست. در مقابل، روش طبقه مرفه حضور در جنگ و به دست آوردن غنیمت، دادن هزینه جنگ، داشتن منصب‏هایی ، مانند: فرماندهی ، سقایت ، پرده‏داری ، رفادت ، ریاست ندوه ، انحصار تجارت ، داشتن اسلحه جنگی و حصار و قلعه‏های مستحکم بود.
دنیاطلبی، عامل حبط اعمال است. در روز قیامت گروهی را برای محاسبه می‏آورند که اعمال نیک آنان مانند کوه‏های تهامه بر روی هم انباشته است، اما فرمان می‏رسد که به آتش برده شوند. صحابه گفتند: یا رسول‏اللّه آیا اینان نماز می‏خواندند؟ فرمود: بلی، نماز می‏خواندند و روزه می‏گرفتند و قسمتی از شب را در عبادت به سر می‏بردند اما همین که چیزی از دنیا به آنها عرضه می‏شد جهش می‏کردند تا خود را به آن برسانند.(22)
به‏طور خلاصه می‏توان گفت حضرت محمد صلی الله علیه وآله اسراف و تجمل‏گرایی را امری مذموم می‏دانست و برای مقابله با آسیب‏های فرهنگی اقدامات زیر را انجام دادند:
1. ترویج ساده‏زیستی و نفی اسراف و تجمل‏گرایی در گفتار و عمل. پیامبر به کسانی که لباس‏های مخصوص اشراف و ثروتمندان را می‏پوشیدند تذکر می‏داد. آن لباس‏ها موجب تفاخر پوشنده آن و تحقیر سایرین می‏شد. پوشیدن لباس کهنه و پاره نوعی اظهار حقارت و فقر بود. علاء بن حضرمی پیراهنی آستین بلند پوشیده بود، آستین پیراهن را به اندازه حدود انگشت‏هایش کوتاه کردند. یکی از یاران پیامبر صلی الله علیه وآله با وجود داشتن دو دست لباس نو، جامه‏ای کهنه و پاره به تن داشت. حضرت از او خواستند که لباس نوی خود را بپوشد و وقتی پوشید، فرمودند: آیا این‏طور بهتر نیست؟ لباس رسول خدا بسیار ساده بود؛ پیامبر صلی الله علیه وآله لباس گران‏قیمت خویش را به اسامة بن زید که جوان بود دادند و خودشان لباس ارزان قیمت پوشیدند.
3. مقابله با نمادهای اشرافی‏گری، چون هدیه و میهمانی دادن اشراف‏گونه. پیامبر صلی الله علیه وآله هدیه مشرکان را نمی‏پذیرفت و برای هیچ یک از پادشاهان و اشراف هم عصر خود هدیه نفرستاد. آن حضرت، در هیچ مرحله‏ای از زندگانی خویش مهمانی‏های تجملی برگزار نکردند و در این‏گونه مراسم نیز حضور نداشتند. پس از آن‏که ابو براء عامر بن مالک بن جعفر برای آن حضرت دو اسب و دو ناقه هدیه آورد، پیامبر فرمود: من هدیه مشرک را نمی‏پذیرم.
3. پیامبر صلی الله علیه وآله، برای جلوگیری از تشکیل طبقه اشراف جدید (نوآمدگان یا افراد نوکیسه) در جامعه اسلامی، به فقیران سفارش می‏کردند که در مسیر اشراف قدم نگذارند؛ پیامبر هنگام آمادگی برای جنگ خیبر به ابوعبس بن جبر که فقیر بود و زاد و توشه راه و خرج خانواده‏اش را نداشت، فرمود: « ای ابوعبس تو و دیگران یاران فقیرت اگر سلامت باشید و کمی زنده بمانید، مالتان زیاد خواهد شد و آنچه که برای اهل خود باقی می‏گذارید فراوان شود، پول و برده‏های شما زیاد می‏شود و این به سود شما نیست».
4. تغییر نگرش درباره زنان؛ در نگرش جاهلی، زن زندگی نیابتی داشت. رسول‏خدا صلی الله علیه وآله وسلم با بیان جایگاه واقعی زن و ارزش دادن به او، نگرش‏ها را متحول کرد. حضور فعال همسران پیامبر ، حضرت فاطمه‏علیها السلام و زنان هم عصر او در فعالیت‏های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دلیل این مدعاست.
5. توجه نکردن به مراتب منزلتی در معاشرت‏ها ، واگذاری منصب‏ها ، مجازات‏ها و سایر امور. وسایل و ابزار زندگی افراد سرشناس به دلیل گران قیمت بودن آنها و نیز تعلق داشتن به اشخاص برجسته، مورد توجه خاص دیگران است؛ برای نمونه، می‏توان به شتر ابوجهل اشاره کرد که به قول واقدی ، شتری گزیده و مهری بود که در جنگ بدر نصیب پیامبر صلی الله علیه وآله شد. قریش حاضر بود در مقابل آن ، صد ناقه بپردازد ، ولی پیامبر صلی الله علیه وآله نپذیرفت و عاقبت، آن شتر از طرف هفت نفر در حدیّبیه قربانی شد.
6. جلوگیری از ساختن خانه‏های مجلل. عباس عموی پیامبرصلی الله علیه وآله حجره‏ای ساخت، رسول‏خدا صلی الله علیه وآله به او فرمودند: آن‏را ویران کن. عباس خواست معادل ارزش آن‏را در راه خدا بدهد ، اما پیامبر صلی الله علیه وآله تأکید کردند که آن‏را ویران سازد.(23)
7. شکستن بت‏ها و مبارزه با شرک، بت‏سازی و سنت‏ها و آداب و رسوم جاهلی بت‏پرستان و تخریب مسجد ضرار که با نیت غیرالهی ساخته شده بود.
8. اهمیت دادن به نیت و محتوای عبادت و توسعه مصادیق عبادت. از نظر پیامبرصلی الله علیه وآله عبادت کردن فقط راز و نیاز در عبادتگاه نبود بلکه هر کاری که با نیت الهی برای انجام فرمان خداوند صورت گیرد ، عبادت است. پیامبر در سخنرانی قبل از جنگ اُحد فرمودند: « هرکس، چه مسلمان و چه کافر ، اگر نیکی کند مزد او برعهده خداست که در این جهان یا آن جهان پرداخت خواهد شد».
9. توجه به معیارهای معنوی، مانند نیکوکاری ، کمک به هم‏نوع، عدالت ، پرداخت صدقه. پیامبرصلی الله علیه وآله درآمد غنیمت‏های بنی‏نضیر را، که به آن حضرت اختصاص داشت ، بین خویشان خود تقسیم می‏کردند و به هر کس که مصلحت بود لطف می‏فرمودند. ایشان مصرف سالیانه جو و گندم خانواده خود و فرزندان عبدالمطلب را از نخلستان‏های بنی‏نضیر تأمین می‏کردند و اضافه آن را صرف خرید اسلحه و اسب برای جنگ می‏کردند. صدقات آن حضرت از همین محل و همچنین از اموالی که به او هبه کرده بودند، تأمین می‏شد. رسول خدا هیچ سائل و فقیری را محروم نمی‏کرد، ولی توانگران و کسانی که قدرت کسب داشتند، از خمس بهره‏ای نداشتند.
در مجموع، می‏توان گفت سیاست پیامبر اسلام ‏صلی الله علیه وآله تابع اخلاق و سعادت بود. ایشان برای حکومت آسیب‏هایی در ابعاد مختلف شناسایی می‏کند؛ به شکلی که عدم توجه به آنها موجب رکود و زوال حکومت اسلامی - همانند دیگر حکومت‏ها - می‏گردد. مهم‏ترین آسیب‏های حکومت اسلامی را موارد زیر می‏دانند: تفرعن، اشرافی‏گری و اتراف، محافظه‏کاری و واپسگرایی، بحران جانشینی ، بی‏عدالتی و عدم مساوات در ابعاد مختلف ، رابطه‏گرایی، بی‏توجهی به سرنوشت دیگر انسان‏ها، تجمل و مصرف‏گرایی، فقر و فاصله طبقاتی و نقض حقوق شهروندان و از جمله حقوق اقلیت‏ها.

پي نوشت ها:

13) همان، ج 27، ص 67.
14) ر . ک: اروجلو، پیشین.
15) همان.
16) حدید (57) آیه 25: «لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب والمیزان لیقوم الناس بالقسط».
17) شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 379.
18) تاریخ الیعقوبی، ج 3، ص 110: «الناس فی‏الاسلام سواء، الناس طف الصاع لادم و حواء، لافضل عربی علی عجمی ولا عجمی علی عربی الا بتقوی‏اللّه، الا هل بلغت؟ قالوا: نعم. قال: اللهم اشهد».
19) علاءالدین هندی، کنزالعمال فی سنن الاقوال والافعال، (بیروت: مؤسسةالرسالة، 1985 م) ج 1، ص 143 و 149، حدیث 694 و 695.
20) میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج 18، ص 7: «انما هلک من کان قبلکم بمثل هذا، کانوا یقیمون الحدود علی ضعفائهم و یترکون اقویائهم».
21) محمد بن محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 3، ص 293. «من اصبح لایهتم بامور المسلمین فلیس منهم و من سمع رجلا ینادی یا للمسلمین فلم یجبه فلیس بمسلم».
22) لئالی الاخبار، ص 465. «لیجیئن اقوام یوم‏القیمه و اعمالهم کجبال تهامه فیومر بهم الی النار قالوا یا رسول‏اللّه أمصلین؟ قال نعم یصلون و یصومون و یاخذون هنا من اللیل فاذا عرض لهم شی‏ء من‏الدنیا وثبوا الیه».
23) ابن سعد، الطبقات الکبری، (بیروت: دار بیروت، 1405 ق / 1985 م)، ج 4، ص 22.

منبع:فصلنامه علوم سیاسی ، شماره 35
/ن