طرح مسأله و ضروت بحث
رعایت ادب و آداب در هر امری، سبب دست یافتن بهتر به اهداف آن کار است. هر چیزی هم برای خود آدابی دارد؛ مثل آداب تجارت، آداب معاشرت، آداب کسب علم، آداب جنگ و مبارزه، آداب نماز و قرائت و... که شناخت و مراعات آنها، آن امر را موفقیت آمیزتر می سازد و عامل را به هدف نزدیک‌تر می سازد.از جمله برای زیارت هم آدابی ذکر شده است. مراعات آنها هم ثواب بیشتر دارد، هم زائر را در دستاورد های معنوی زیارت کامیاب‌تر می سازد و هم تربیت کننده است و هم برای ارتباط روحی بهتر رعایت این آداب ضروری است.
در بخش اول این مطلب، مهم‌ترین آداب زیارت ائمه اطهار (علیهم السلام) بیان می گردد و در بخش دوم، به امورى که باید از آنها در زیارت ائمه اطهار (علیهم السلام) پرهیز کرد اشاره شده و در بخش پایانی کیفیت زیارت اربعین در روز بیستم صفر می آید.
آداب زیارت ائمه اطهار (علیهم السلام)
آداب زیارت بسیار است و در این جا به ذکر مهم ترین آنها قناعت مى شود:
1. هر کس دوست دارد که امام معصوم (علیه السلام) او را بطلبد و به او اجازه شرفیابى دهد، قبل از حرکت، از همه کسانى که از جانب او احتمالاً اذیّت و آزارى، حتى در حدّ یک کدورت قلبى به آنها رسیده، حلیّت بطلبد؛ به ویژه کسانى که از محبّان و موالى آن بزرگواران به حساب مى آیند.این مطلب شواهد فراوانى دارد، از جمله داستان معروف ابراهیم جمّال (ساربان) و على بن یقطین، صحابى خاص امام کاظم (علیه السلام) و وزیر هارون الرشید (که البتّه با اجازه آن حضرت و براى نجات مظلومان، این منصب را پذیرفته بود) که براثر موافقت نکردن با ملاقات ابراهیم جمّال، امام (علیه السلام) او را به ملاقات خود راه نداد و فرمود: چون قلب این مرد از تو شکسته است خدا زیارت تو را نیز قبول نکرد.
على بن یقطین ناچار به سراغ ابراهیم جمّال آمد و با تواضع بى نظیر با او ملاقات کرد و از او حلیّت طلبید؛ پس از آن بود که امام (علیه السلام) او را به حضور پذیرفت وبشارت قبولى اعمالش را به او داد.
2. هرگونه حقّ الناس و از جمله خمس و زکات اموال را ـ به ویژه هنگام سفر حجّ ـ بپردازد چرا که تا اموال انسان پاک نشود، نه اعمال او با استفاده از آن اموال صحیح است و نه شایسته تقرّب به درگاه خداوند مى باشد.
3. غسل زیارت کند و این دعا را هنگام غسل (یا بعد از آن) بخواند:
اَللّـهُمَّ اجْعَلْهُ لى نُوراً وَ طَهُوراً وَ حِرْزاً، وَ شِفاءً مِنْ کُلِّ داءٍ وَ آفَةٍ وَ عاهَةٍ، اَللّـهُمَّ طَهِّرْ بِهِ قَلْبى، وَ اشْرَحْ بِهِ صَدْرى، و سَهِّلْ بِهِ أَمْرِى.
به نام خداوند و به یارى خدا؛ پروردگارا! آن را نور و پاکیزگى و نگهبان و شفاى از هر درد و آفت و عیب قرار ده! خداوندا! با این غسل قلبم را پاک و خاطرم را شادمان و کارم را آسان گردان!
4. با طهارت باشد، یعنى اگر غسل واجبى به گردن اوست به جا آورد، چرا که امام صادق (علیه السلام) به ابوبصیر که در حال جنابت بر حضرتش وارد شد
فرمود: «أَما تَعْلَمُ أَنَّهُ لا یَنْبَغى لِلْجُنُبِ أَنْ یَدْخُلَ بُیُوتَ الأَنْبِیاءِ؛ آیا نمى دانى که براى شخص جنب شایسته نیست که در خانه هاى انبیا (و اولیا) داخل شود؟»
راوى مى گوید: وقتى حضرت این را فرمودند ابوبصیر برگشت.
با توجّه به این که حىّ و میّت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امام معصوم (علیه السلام) در این امور تفاوتى ندارد، نتیجه این مى شود که تفاوتى بین حرم هاى مقدّسه با خانه هاى آنان نباشد.
5. کفش ها را درآورَد، چون در وادى مقدّسى قدم نهاده است (فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ اِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوى).
6. همان گونه که عالم بزرگوار «شهید اوّل» در کتاب «دروس» گفته است: بر درِ حرم شریف بایستد و اذن دخول بطلبد و یا اذن دخولى را که وارد شده، بخواند و با تفکّر در عظمت و جلالت قدر صاحب مرقد شریف و توجّه به این نکته که او کلامش را مى شنود و سلامش را جواب مى دهد
و از جایگاه و موقعیّت او باخبر است و با تدبّر در لطف و محبّتى که آنان به شیعیان و زائرانشان دارند و با تأمّل در گناهان خویش و بى وفایى هایى که با خلافکارى هاى خود در حقّ آنان کرده و خاطر شریفشان را آزرده ساخته، سعى در ایجاد رقّت قلب و خضوع و شکستن دل و جارى شدن اشک، بنماید.
7. هنگامى که نگاهش به قبر مطهّر افتاد، تکبیر بگوید و خدا را به عظمت یاد کند، چنان که در روایتى آمده است: هر کس پیش روى امام، تکبیر، و پس از زیارت، «لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاشَریکَ لَهُ» بگوید، خشنودى بزرگ خدا نصیبش مى شود.
8. شکّى نیست که صرف حضور در محضر امام و ایستادن و یا نشستن مؤدّبانه در مقابل ضریح، زیارت به حساب مى آید چنان که صرف گفتن «اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ» نیز چنین است.
9. از زیارت هاى غیر معتبر و بى دلیل پرهیز کند و اگر حوصله ویا فرصت خواندن زیارات معروف را ندارد، مى تواند سلام کوتاهى دهد و سپس دو رکعت نماز بخواند و آن را به صاحب قبر هدیه کند و حاجت خود را بخواهد،
چرا که در روایت آمده است: عبدالرحیم قصیر مى گوید: خدمت امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: فدایت شوم! از خود دعایى ساخته ام. فرمود: ساخته خود را واگذار! هرگاه حاجتى داشتى، به حضرت رسول پناه بیاور و دو رکعت نماز بخوان و آن را به حضرتش هدیه کن!...
10. پس از زیارت، نماز زیارت بخواند که حداقلِّ آن دو رکعت است و اگر در رکعت اوّل حمد و سوره یس و در رکعت دوم حمد و الرّحمن را بخواند بهتر است، و چه بهتر که در بالاى سر به جا آورد و بعد از نماز زیارت، براى امور دین و دنیایش دعا کند و سعى کند دعا را به دیگران تعمیم دهد که در این صورت به اجابت نزدیک تر است.
این مطلب (پشت سر یا بالاى سر خواندن) در روایت ابوحمزه ثمالى مربوط به زیارت امام حسین (علیه السلام) آمده است؛ ولى مرحوم شهید در «دروس» براى زیارت همه ائمّه (علیهم السلام) چنین مى گوید: «اگر زائر رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) باشد این دو رکعت را در روضه آن حضرت بخواند و اگر براى یکى از ائمّه (علیهم السلام) زیارت مى خواند بالاى سر به جا آورد و خواندن آن در مسجدِ مکان زیارت نیز جایز است».
11. مستحبّ است در صورتى که مزاحمتى براى سایر زوّار ایجاد نشود پس از خواندن زیارت و نماز زیارت و به طور کلّى پس از حضور و تشرّف، اطراف ضریح را ببوسد.
12. علاوه بر آنچه گفته شد، سزاوار است زوّار محترم هنگام زیارت لباس هاى تمیز و مناسب بپوشند و خود را خوشبو کنند و زبان را به ذکر خدا و حمد و تمجید او و صلوات بر محمّد و آلش مشغول دارند.
13. سعى کنند در تمام حالات، حضور قلب را حفظ کنند، از گناهان استغفار نمایند و عزمشان را بر اصلاح کردار و گفتار خود جزم کنند، و در خود نسبت به آینده، تحوّلى به وجود آورند.
14. شایسته است زائران محترم، احترام خدّام این آستان هاى مقدّس را حفظ کنند همان گونه که بر خادمان لازم است مشکلات زائران را تحمّل کرده و با ادب با آنها رفتار نمایند.
15. به نیازمندان آن شهر، کمک نمایند که ثواب مضاعف دارد.
16. هنگام ازدحام، به مقدار لازم از زیارت قناعت کنند و جاى خود را به دیگران بسپارند و باید دانست که آنچه در زیارت مهم است کیفیّت است نه مقدار و کمیّت و گاهى یک سلام کوتاه جاى یک زیارت طولانى را مى گیرد و در بعضى از روایات دستور به تعجیل در بازگشت داده شده است.
17. بانوان، جداى از مردان و نامحرمان زیارت کنند و با حجاب کامل تشرّف یابند و بدانند که زیارت مستحب است و مراعات حجاب و عفّت واجب است؛ مبادا واجب را فداى مستحب کنند.
نکته مهم:
در پایان این بخش، تذکّر این نکته ضرورى است که برادران زائر، مراقب حجاب و عفاف همسران و دختران خود در این مکان هاى مقدّس (و در هر زمان و مکان دیگر) باشند تا خداى ناکرده با یک بى توجّهى، روح آن معصومان: را آزرده نکنند وزیارتشان را به جفا تبدیل ننمایند.امورى که باید از آنها در زیارت ائمه اطهار (علیهم السلام) پرهیز کرد:
1. در وقت خواندن زیارت صداى خود را بلند نکند، چنان که از آیه (یا أیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبىّ...) به دست مى آید. زیرا گرچه این آیه مربوط به حیات رسول گرامى (صلی الله علیه و آله) است اما ـ چنان که گذشت ـ تفاوتى میان حیات و ممات آن حضرت نیست، همان گونه که مطابق روایتى ـ که آن نیز گذشت ـ تفاوتى میان او و اهل بیتش (علیهم السلام) در این جهت وجود ندارد و زیارت هر کدام از ائمّه زیارت خود آن حضرت است.2. پس از ورود در حرم اگر وقت نماز واجب فرا رسید، از تأخیر نماز بپرهیزد و اوّل به نماز مشغول شود، به خصوص اگر نماز جماعت برپا شده باشد، همچنین اگر در وسط زیارت، وقت نماز شود. خدّام محترمِ حرم هاى مقدّسه نیز وظیفه دارند مردم را به این دستور شرعى دعوت کنند.
3. سخنان بیهوده و دنیایى را در حرم مطهّر ترک کند که این کار در شأن زوّار حرم هاى مطهّر نیست و به جاى آن قرآن تلاوت کند و ثواب آن را به صاحب آن بقعه مبارکه هدیه نماید و بداند که عمل او تعظیمى براى آن بزرگوار است و برکاتش به خود تلاوت کننده بازمى گردد و نیز مى تواند به ذکر خدا مشغول باشد
چرا که این حرم هاى مطهّر همچنان که خداوند سبحان در آیه (فى بُیُوتٍ أَذِنَ اللهُ اَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فیها بِالْغُدُوِّ وَ الآصالِ) فرموده است، خانه هایى است که پیوسته از رفعت و علوّ مرتبه برخوردار بوده، نام خدا در آنها برده مى شود و صبح و شام جایگاه تسبیح اوست.
4. از هر گونه ایجاد مزاحمت و ناراحتى براى دیگران بپرهیزد و هنگام ازدحام، بر بوسیدن ضریح که سبب ناراحتى دیگران مى شود، اصرار نداشته باشد و بداند که بوسیدن ضریح ـآن گونه که بعضى از عوام مى پندارندـ شرط قبولى زیارت نیست و سعى کند از آلوده کردن این حرم هاى مقدّس بپرهیزد و حداکثر نظافت را ـکه از مهم ترین دستورات اسلام است ـ رعایت کند.
جمع بندی و نتیجه گیری
در این مطلب، مهم‌ترین آداب زیارت ائمه اطهار (علیهم السلام) و امورى که باید از آنها در زیارت ائمه اطهار (علیهم السلام) پرهیز کرد اشاره شد که مراعات آنها هم ثواب بیشتر دارد، هم زائر را در دستاوردهای معنوی زیارت کامیاب‌تر می سازد و هم تربیت کننده است و هم برای ارتباط روحی بهتر رعایت این آداب ضروری است.منبع:
هم قدم با زائران اربعین (مطابق با فتاوای حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی)، تهیه و تنظیم: محمد صادق مطهری فرد، انتشارات امام علی بن ابی طالب (علیه السلام)، 1398.
