رِقاع(نامه‌ها، مکتوب‌ها، نوشته‌های مختصر)خطی است که بر اثر نیاز به تندنویسی و مختصر نوشتن در مکاتبات(رقعه‌ها) به کار می‌رفته است. خط رقاع از توقیع به وجود آمده و به همین سبب از آسانی و روانی برخوردار است. میرعلی هروی در رسالۀ مداد الخطوط گفته است: (... باریکِ توقیع را رِقاع نامید از برای آنکه در آن وقت رقعه‌ها را به آن خط می‌نوشته‌اند).
در عین حال که صورت‌ها و شکل‌های حروف رقاع در حالت مفرد و مرکب شبیه ثلث و توقیع است، اما با آن‌ها تفاوت دارد، اکثر حلقه‌ها و گره‌ها از قبیل: ف، ق، م، و، لا بسته نوشته می‌شوند( غیر از ص، ط، ع). حرکت گردش قلم در رقاع آزادتر از ثلث و توقیع، و برخلاف ثلث ملایم و سریع است. خطی است تمام دور و کمتر از یک ششم سطح در آن وجود دارد. حروف آن پُر و فربه و تداخل در آن مرسوم نیست بلکه فاصله ای منظم در نوشتن آن رعایت می‌شود.
.jpg "معرفی خط رقاع")
موضوع: زیارتنامه شهدای کربلا / صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران / شاخه هنری: خوشنویسی، خط رقاع
کاربرد خط رقاع
خط رقاع نیز بیشتر در سر‌لوح سوره‌ها، و نیز صفحۀ پایانی قرآن‌ها و کتاب‌ها برای ذکر تاریخ و نام بزرگان و کاتب به کار می‌رفته و در ایران و کشورهای اسلامی رواج داشته است.
میرزا حبیب اصفهانی در صفحۀ 60 تذکرۀ خط و خطاطان، ابوالفضل احمد بن محمد (ابن الخازین) را واضع خطوط توقیع و رقاع دانسته است، اما می‌توان گفت وی در به کمال رساندن این خطوط نقش بسزایی داشته است و قبل از وی در عهد عباسیان به کار می‌رفته است(نگارنده).
اساتید خط رقاع
استادان سبعه ـ یاقوت مستعصمی به همراه شش شاگرد برجسته‌اش(شاگردان بی واسطۀ یاقوت) در اقلام ستّه را(استادان سبعه) گفته‌اند که از این قراراند: یاقوت مستعصمی، ارغون بن عبدالله کاملی، یوسف مشهدی، شیخ احمد سهروردی، مبارکشاه بن قطب(زرین قلم)، نصرالله طبیب و سید حیدر گنده نویس.
.jpg "معرفی خط رقاع")
موضوع: زیارتنامه شهدای کربلا / صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران / شاخه هنری: خوشنویسی، خط رقاع
صورت و اشکال خط رقاع به صورت مفرد و در ترکیب مانند خط ثلث و خط توقیع است و شباهت بسیار زیادی به خط توقیع دارد. اختلافات رقاع با توقیع به شرح زیر است:
تفاوت خط توقیع با رقاع بیشتر در درشتی و ضخامت بیشتر حروف نسبت به رقاع است و قوس‌ها نیز کم انحناترند. در خط رقاع دور بیشتر از توقیع است.
در خط رقاع زبانه ی قلم، در تراش کوتاه تر از توقیع است.
حروف رقاع ریزتر و لطیف تر از حروف توقیع نوشته می شود.
در منتصبات رقاع مانند الف و کاف و لام ترویس (سَرک) لزومی ندارد.
.jpg "معرفی خط رقاع")
موضوع: زیارتنامه شهدای کربلا / صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران / شاخه هنری: خوشنویسی، خط رقاع
معنی رقاع
کلمه «رِقاع» جمع رُقعَه است، به معنی پاره‌ها و نوشته‌های مختصر و نیز به معنی صفحه کوچک است. «خط رِقاع» از جمله خطوط ششگانه در خوشنویسی اسلامی است. این خط از خط ثلث مشتق شده است، که اغلب برای مکاتبات خصوصی بر روی کاغذهایی در ابعاد کوچک و یا نگارش کتاب‌ها و جزوه های عرفی و غیر مذهبی و داستان ها و حکایت ها رواج داشت است. خط رقاع بر اثر نیاز به تندنویسى و مختصر نوشتن، در نامه نگاری ها بکار مى‌رفته است. و از نظر تشابه و مقایسه با خط فارسی شبیه خط شکسته نستعلیق در مقابل خط نستعلیق است.
ریشه رقاع
به طوری که از مکتوبات به دست می آید، خط توقیع و فرزندش خط رقاع که از جد خود خط ثلث پدید آمدند، در دوران‌های پیشین در تمام ممالک اسلامی رایج و متداول بوده و پس از رواج قلم إجازه در ترکیه و ممالک عربی متروک شده است ولی در ایران تا‌کنون معمول و متداول است.
.jpg "معرفی خط رقاع")
موضوع: زیارتنامه شهدای کربلا / صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران / شاخه هنری: خوشنویسی، خط رقاع
پدیدآوردن و یا حداقل سامان دادن و منزه‌کردن تمامی خطوط ششگانه را از ابتکارات ابن مقله (م، ۳۲۸ ق) می‌دانند؛ اما در کتاب «الفهرست» اثر ابن ندیم اختراع این خط به ذوالریاستین فضل بن سهل وزیر مأمون عباسی نسبت داده شده است. این خط از خطوط محبوب خوشنویسان عثمانی بود و اصلاحات لازم در آن توسط خوشنویس مشهور شیخ حمدالله الاماسی (م، ۹۲۶ ق) صورت گرفت. این خط به تدریج توسط دیگر خوشنویسان ساده‌تر شد و به صورت خط رقعه درآمد که امروزه از رایج‌ترین و متداول‌ترین خطوطی است که در سرتاسر دنیای عرب به‌کار می‌رود.
رقاع خطی است گرم و نرم که حرکت قلم در گردش آن آزادتر از ثلث و توقیع و تقریباً تمام آن دور است و کمتر از یک ششم سطح در آن دیده می شود. حرکت قلم در آن سریع و حروف پر و فربه و کوتاه نوشته می شود. و بدین جهت قلم آن مدوّر یعنی دو نیش آن مساوی تراشیده می شود. این خط بیشتر بدون تداخل و تو در تو شدن با فاصله منظم نوشته می شود (گاهی به ضرورت درهم نوشته می شود) و دارای ترکیبی یکنواخت و یکدست و خالص می باشد. این خط بیشتر بدون اعراب و حرکات و تزیینات، و گاهی با اندک تزیین و جزیی حرکات نوشته می شود. رقاع مانند خط إجازه در پایان قرآن و کتاب و تعیین تاریخ و نام امراء و بزرگان و نام نویسنده نیز بکار برده می شده است.
بعضی از خطاطان در اختصار و کوچک کردن کلمات رقاع افراط کرده اند تا جایی که چند حرف را از کلمه ای انداخته و آن را به صورت رمز و اشاره یا علامت در آورده اند، که این کار شایسته نیست و باید خوشنویس تا حد امکان اصول و قوانین خط را رعایت کرده و حذف و تصحیفی درآن روا ندارد.
به طوری که از مکتوبات به دست می آید، این خط در دوران های پییشین در تمام ممالک اسلامی رایج و متداول بوده و پس از رواج إجازه در ترکیه و ممالک عربی متروک شده است ولی در ایران تا کنون معمول و متداول است.
نتیجه گیری
رقاع جمع رقعه به معنای پاره ها، نامه ها، نوشته های مختصر و همچنین صفحه کوچک است.
رقاع خطی است گرم و نرم ، آزاد و رها و مدور و متغیّر . انیس و مونس کاتب ، موزون و آهنگین ، حرکات قلم در ید کاتب ملایم، سریع و رقصنده است.
مفردات رقاع فربه و ریزه و کوتاه اندام، سهولت و سرعت در نگارش آن با وجود حفظ خسروانی زیبا
قلم رقاع از توقیع انتزاع شده و اشکال آن در فردیت و ترکیب شباهت به توقیع و ثلث دارد.
خط توقیع که از فروع و فرزندان خط ثلث به وجود آمده است دارای ویژگی ریزتر از ثلث است و در ترکیبات فشرده‌تر و اتصالاتش بیشتر از ثلث است و در قدیم برای نوشتن فرمان‌ها و توشیحات به‌کار می‌رفته است. رقاع بر اثر تندنویسی و مختصر نویسی خط توقیع به‌وجود آمده است و در شرح‌ها و توضیحات اول و آخر قرآن‌ها و کتاب‌ها دیده می‌شود. که در این مقاله به معرفی خط رقاع پرداختیم. در ادامه با ما همراه باشید تا در مقاله بعدی به خطوط ایرانی بپردازیم.
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت و انتقال معلومات و تجربیات ارزشمند، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش خوشنویسی، تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی، استاد ناصر طاووسی، استاد ابوالفضل خزایی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم. شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
