معرفی چلیپا نویسی

مبحث کلی این است که چلیپا، از مجموع چهار سطر و یا مجموع دو قالب دو سطرى ایجاد مى‌شود. و سطرها در داخل آن به‌شکل مورب و کج قرار مى‌گیرند، این حالت بهترین قالب براى رباعى و دوبیتى است. در این قالب، سطرها بسیار دقیق و حساب شده در جاى خود قرار داده مى‌شوند. تقارن میان فضاهاى پر و خالى موجب توازن در چلیپا شده و آن را زیبا تر جلوه مى‌دهد. در هر دو سطر باید تمام اصول و قواعد دوسطرى رعایت شود. معمولاً مقدار شیب سطرها طورى است که خط کرسى سطر اول بر نیم‌ساز(یک اصطلاح هندسی: نیمساز، خطی است که زاویه را به دو زاویه مساوی تقسیم می‌کند) زاویهٔ سمت راست بالا عمود باشد. که در این مقاله به معرفی چلیپا نویسی و می‌پردازیم.

شنبه، 11 فروردين 1403

تخمین زمان مطالعه:

پدیدآورنده: ابوالفضل رنجبران

موارد بیشتر برای شما

معرفی چلیپا نویسی
یکی از پرکاربردترین قالب‌ها و شیوه‌های نگارش در خوشنویسی به‌ویژه در ایران، چلیپا نویسی است، به نوشته استاد امیرخانی چلیپا مورب نوشتنِ دو بیت یا چهار مصراع از شعری، با مضمون و پیامِ واحد، در یک صفحه مستطیل است. بدین ترتیب که باید چهار سطر شعر را، که امکان دارد از نظر هندسه حروف و کلمات، ناموزون و ناهمگون باشند، در مجموعه‌ای تناسب بخشند، ضمن آنکه در مجموع و در هر چهارسطر، نسبت‌های مشترک چون زنجیره‌ای پیوستگی داشته باشند و در آن اصول زیبایی رعایت شود.

متن تحریر شده:
روزی شعار کُلِ جهان می شود علی
طبق حدیث، امام زمان می شود علی
وقتی که اشهدش، بشود مرز شیعگی
باور کنید کُلِ اذان می شود علی

موضوع: امیرالمومنین علی(علیه السلام)

شیوه نگارش: چلیپا

شاخه هنری: خوشنویسی خط: نستعلیق

طراح و صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران

متن تحریر شده:
روزی شعار کُلِ جهان می شود علی
طبق حدیث، امام زمان می شود علی
وقتی که اشهدش، بشود مرز شیعگی
باور کنید کُلِ اذان می شود علی

موضوع: امیرالمومنین علی(علیه السلام)

شیوه نگارش: سیاه مشق در قالب چلیپا

شاخه هنری: خوشنویسی خط: نستعلیق

طراح و صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران

معنای چلیپا در خوشنویسی
از کلمه چلیپا در خوشنویسی دو معنا استنباط می‌شود:
۱. نمونه آثاری که در آن کرسیِ کلمات «مورب» است و سطرها به صورتِ متقاطع با کرسیِ آشنا و اولیه خوشنویسی (کرسی افقی) قرار گرفته‌اند، که نمونه آن در آثارِ تاریخی خوشنویسی، بیشتر در آثارِ قبل از قرن نهم و در اَقلام ستّه (خطوط شش‌گانه) و خط تعلیق، مشهود است. که بعدا این شیوه کاملا در ایران رواج یافت و توسط اساتید بزرگی مانند میر علی تبریزی و میرعماد و استاد کلهر و... به اوج زیبایی خود رسید.
۲. کرسی‌هایِ مورب چهارگانه‌ای که با نسبتی خاص (بر مبنای خطوط مفروضِ(تصورشده، فرض شده) عمودی و افقی) قرار می‌گیرند و ظهور آنها در تاریخ خوشنویسی با وضوح بیشتر، پس از ابداع و رواجِ خط نستعلیق و سپس شکسته، یعنی پس از قرن نهم، دیده می‌شود. با توجه به رواج چلیپا در معنای دوم، آنچه گذشتگان به نام چلیپا می‌شناختند، به مورب‌نویسی شهره شد.

متن تحریر شده:
سُکّان زمین و آسمان است علی
سلطان همه جهانیان است علی
گلواژه ی منشق( شکافته شد) ناز علی اعلاست
سر چشمه ی فیض بی کران است علی

موضوع: امیرالمومنین علی(علیه السلام)

شیوه نگارش: چلیپا

شاخه هنری: خوشنویسی خط: نستعلیق

طراح و صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران

متن تحریر شده:
سُکّان زمین و آسمان است علی
سلطان همه جهانیان است علی
گلواژه ی منشق( شکافته شدن) از علی اعلاست
سر چشمه ی فیض بی کران است علی

موضوع: امیرالمومنین علی(علیه السلام)

شیوه نگارش: سیاه مشق در قالب چلیپا

شاخه هنری: خوشنویسی خط: نستعلیق

طراح و صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران

تعریف چلیپا
در اصل چلیپا، از مجموع چهار سطر و یا مجموع دو قالب دو سطرى ایجاد مى‌شود. و سطرها در داخل آن به‌شکل مورب و کج قرار مى‌گیرند، این حالت بهترین قالب براى رباعى و دوبیتى است. در این قالب، سطرها بسیار دقیق و حساب شده در جاى خود قرار داده مى‌شوند. تقارن میان فضاهاى پر و خالى موجب توازن در چلیپا شده و آن را زیبا تر جلوه مى‌دهد. در هر دو سطر باید تمام اصول و قواعد دوسطرى رعایت شود. معمولاً مقدار شیب سطرها طورى است که خط کرسى سطر اول بر نیم‌ساز(یک اصطلاح هندسی: نیمساز، خطی است که زاویه را به دو زاویه مساوی تقسیم می‌کند) زاویهٔ سمت راست بالا عمود باشد.
انواع دیگرى از چلیپا وجود دارد که تعداد بیت‌هاى شعر در آن بیش از دو بیت است. گاهى نیز قالب چلیپا با قالب‌هاى دیگر مثل دو سطرى ترکیب مى‌شود که به آن‌ها چلیپاى مرکب گفته می شود. در ترکیب کلى چلیپا ، باید تعداد کشیده ها، طول و محل کشیده‌ها را در نظر داشت . طول سطرهاى چلیپا نباید زیاد کوتاه یا بلند باشد. اندازهٔ قلم در چلیپاى معمولی، حدود 2/5تا 5 میلى‌متر است. تنوع ترکیب در چلیپانویسى بسیار زیاد است؛ که بخشى از آن مربوط به انتخاب کشیده‌ها و تنظیم آن‌ها نسبت به هم است.

متن تحریر شده:
این گفت: بزرگ و نامدار است علی
آن گفت که مرد روزگار است علی
امّا به حقیقت او نه آنست و نه این
آیینه ذات کردگار است علی

موضوع: امیرالمومنین علی(علیه السلام)

شیوه نگارش: چلیپا

شاخه هنری: خوشنویسی خط: نستعلیق

طراح و صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران

متن تحریر شده:
این گفت: بزرگ و نامدار است علی
آن گفت که مرد روزگار است علی
امّا به حقیقت او نه آنست و نه این
آیینه ذات کردگار است علی

موضوع: امیرالمومنین علی(علیه السلام)

شیوه نگارش: سیاه مشق در قالب چلیپا

شاخه هنری: خوشنویسی خط: نستعلیق

طراح و صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران

خط نستعلیق و خط شکسته و چلیپا
با آنکه چلیپانویسی حتی در اولین آثار به خط نستعلیق ، به قلم خواجه میرعلی تبریزی با شکلی امروزی دیده می‌شود و با اینکه همه بزرگانِ نستعلیق، به چلیپانویسی اقبال بسیار داشته‌اند، لیکن هیچ‌کدام چلیپا را تعریف نکرده‌اند. گواهِ این مدعا نپرداختن به این موضوع در سه رساله نامدارِ صراط‌السطورِ سلطان‌علی مشهدی، مدادالخطوطِ میرعلی هروی، و آداب‌المشقِ باباشاه اصفهانی یا میرعماد قزوینی است. این اقبال به چلیپانویسی و نپرداختن به مسائلِ نظریِ آن، شاید از آن‌ رو بوده است که خوشنویسانِ گذشته، ملاک و معیارِ زیبانویسی عبارات را در قالب «سطرنویسی» می‌جسته و می‌پنداشته‌اند هرکس سطرنویسی را درست آموخته باشد، از عهده چلیپا نیز برخواهد آمد. اما چون در سیر تاریخیِ خوشنویسی، چلیپانویسی با شعر فارسی نسبتِ استواری برقرار ساخته، یکی از شیوه‌هایِ نوشتاریِ پرکاربرد خوشنویسی، به ویژه خط نستعلیق و خط شکسته شده است.

خوشنویسان قرنِ حاضر در ایران، براساس مشاهدات خود از نمونه‌های تاریخیِ چلیپا و تجربیات خویش تقسیم‌بندی‌های گوناگونی از چلیپا کرده‌اند که مورد توافق همه نیست.

متن تحریر شده:
در وصف تو زبان عاجز است آقا
چه کنم که نام تو عبادت است آقا
نام تو دل قوت دل پیامبر است
نام تو علی مرتضی حیدر است

موضوع: امیرالمومنین علی(علیه السلام)

شیوه نگارش: چلیپا

شاخه هنری: خوشنویسی خط: نستعلیق

طراح و صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران

متن تحریر شده:
در وصف تو زبان عاجز است آقا
چه کنم که نام تو عبادت است آقا
نام تو دل قوت دل پیامبر است
نام تو علی مرتضی حیدر است

موضوع: امیرالمومنین علی(علیه السلام)

شیوه نگارش: سیاه مشق در قالب چلیپا

شاخه هنری: خوشنویسی خط: نستعلیق

طراح و صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران

متن تحریر شده:
ای شاه نجف فدای لطف و کرمت
جانم به فدای چارگوش حرمت
کی می شود از لطف بگویی یک بار
بعد از نجفم کربوبلا می‌برمت

موضوع: امیرالمومنین علی(علیه السلام)

شیوه نگارش: چلیپا

شاخه هنری: خوشنویسی خط: نستعلیق

طراح و صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران

متن تحریر شده:
ای شاه نجف فدای لطف و کرمت
جانم به فدای چارگوش حرمت
کی می شود از لطف بگویی یک بار
بعد از نجفم کربوبلا می‌برمت

موضوع: امیرالمومنین علی(علیه السلام)

شیوه نگارش: سیاه مشق در قالب چلیپا

شاخه هنری: خوشنویسی خط: نستعلیق

طراح و صاحب اثر: ابوالفضل رنجبران

تقسیم بندی چلیپا نویسی
این تقسیم‌بندی‌ها بر دو نوع‌اند:
۱) انواع چلیپا براساس ساختارِ کرسی سطرها، که عبارت‌اند از: چلیپای ساده؛ چلیپای مُرَدَّف، که تفاوت آن با چلیپای ساده این است که همه سطرها از یک جهت آغاز می‌شوند؛ چلیپاهای مرکّب، که از ترکیب چلیپاهای ساده یا مردّف پدید می‌آیند و صورتهای متنوعی به دست می‌دهند، مانندِ چلیپای گیسو و چلیپای گردان).
۲) انواع چلیپا برپایه ترکیب حروف و عبارات در سطرها، که عبارت‌اند از:
الف) چلیپای ساده (موافق)، که در هر سطر یک کشیده (مَدّ) قرار می‌گیرد و تمامی چهار کشش از انواع کشیده‌های اصلی (مدّاتِ حقیقی) محسوب می‌شوند، مانند باء کشیده، و سین. بهترین حالت قرار گرفتنِ کشیده‌ها در چلیپا، روبه‌روی هم بودن آنهاست یا اینکه مَدِّ سطرِ دوم، به نسبت سطر اول، اندکی به سمت راست متمایل شود.
ب) چلیپای غیرهمگون (ناموافق). در این نوع، برخلاف نوع اول، کشیده در مصراع دوم در سمت چپ و نزدیک به انتهای سطر واقع است:
ج) چلیپاهای همساز (دارای ردیف شعری)، که انتهای مصراعهای ۱ و ۲ و ۴ آنها به یک شکل است:
د) چلیپاهایی با چند کرسی در هر سطر:
در چلیپاهایی که طول هر سطر آن (به لحاظ تعداد کلمات در سطر) متعادل و متوسط باشد، میانگینِ فاصله بین سطور ده تا دوازده نقطه، از نقطه معیار خواهد بود (نقطه معیار هر قلم عبارت است از نقطه کاملی با طول و عرض مساوی، که با زبانه هر قلم بر کاغذ ایجاد می‌شود). در چلیپاهایی که طول سطرهای آن بلند است، فاصله مذکور تا پانزده نقطه نیز به زیباییِ اثر نقصانی وارد نمی‌آورد.

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت و انتقال معلومات و تجربیات ارزشمند، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش خوشنویسی، تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی، استاد ناصر طاووسی، استاد ابوالفضل خزایی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.

شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران