مقدمه:
نجمه خاتون مادر گرامی امام هشتم امام رضا ـ علیه السّلام ـ و حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ است که نامهای مختلفی برای آن بانوی مکرمه در منابع حدیثی و تاریخی آمده است .نام اصلی مادر گرامی حضرت رضا، تکُتم بوده است که پس از تولد امام رضا ـ علیه السّلام ـ از طرف امام کاظم ـ علیه السّلام ـ طاهره نامیده شد.
تقریباً مادران غالب ائمه کنیز و ام ولد بوده و از مادرانی متولد شده‌اند که از محیط خارج از عربستان و قوم عرب بوده‌اند که در جای خود قابل بحث و تأمل است.
آن بانو قبل از اینکه به تزویج آن امام همام درآید تحت تعلیم و تربیت حمیده بانو بوده است، و پس از آنکه حمیده بانو آن مخدره را تربیت و تعلیم علوم الهی نموده تا شایستگی بیشتر و سعه وجودی او برای دریافت نور امامت آماده شود.
لذا این مادر پس از اینکه آموزش لازم را آموخت به تزویج امام درآمد تا در آینده مادر امام رضا(ع) و فاطمه معصومه باشد .
بی شک پدر گرامی و ارجمند حضرت معصومه علیها السلام بی نیاز از تعریف است، چه این که آن بزرگوار، هفتمین امام شیعیان، حجت خدا، و فرزند امیرمؤمنان، فاطمه زهرا و رسول خدا است.
از این رو در این مطلب از شرح زندگی ایشان صرف نظر می شود و به جای آن زندگی جناب نجمه خاتون مادر حضرت فاطمه و حضرت رضا علیه السلام تا آن جا که منابع و مدارک یاری کند، پرداخته می شود.
از زندگی‌نامه نجمه خاتون مادر حضرت معصومه(س) چه می دانیم؟
پدر و مادر حضرت معصومه سلام علیها
پدر بزرگوار آن حضرت، موسی بن جعفر علیه السلام هفتمین حجت خدا بر روی زمین و امام عظیم الشأن و بی بدیل شیعیان است. در زیارت نامه آن حضرت می خوانیم: السلام علیک یا بنت موسی بن جعفر... و السلام علیک یا بنت ولی الله...و جد ایشان امیر مؤمنان، علی علیه السلام و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم است و جده ایشان فاطمه زهرا و خدیجه کبری صلوات الله علیهما است و این همان نکته ای است که در زیارت نامه آن حضرت به عنوان مدال های افتخاری برای ایشان آمده است.
اختناق حاکم بر دستگاه حکومت عباسی به گونه ای بود که رفت و آمد به خانه امام موسی بن جعفر به شدت و دقت کنترل می شد و به همین دلیل بسیاری از مسایل زندگی آن حضرت در بوته ای از ابهام مانده است،.
از این رو در منابع تاریخی معتبر و دست اول نام مادر آن حضرت نیامده است تنها طبری در دلایل الامامه، نجمه خاتون را مادر ایشان دانسته است.(1)
به اعتقاد برخی مسافرت ایشان به ایران برای زیارت حضرت رضا علیه السلام نشانگر آن است که مادر حضرت رضا و حضرت معصومه علیهماالسلام نیز یکی است؛ بدین سان مادر ایشان بانوی با فضیلت، وارسته و ارجمند، نجمه خاتون است.
اگر کلمه «اخت ولی الله و عمة ولی الله» را در معنای خواهر و عمه تنی ظاهر بدانیم - که بعید نیست - احتمال یاد شده قوت بیشتری پیدا می کند. به عبارت دیگر گرچه کلمه «اخت» و «عمه» اطلاق دارد و خواهر و عمه تنی و ناتنی را در بر می گیرد .
لیکن بعید نیست که این عمومیت و اطلاق نیازمند قرینه باشد و چه این که خواهر و عمه به معنای حقیقی و کامل همان خواهر و... تنی است.
نجمه خاتون مادر آن حضرت از زنان ارجمند، پر فضیلت و کم نظیر تاریخ است و در مقام و منزلت ایشان همین بس که دامنی پاک و بستری در خور و شایسته بود برای تولد و رشد حضرت ثامن الحجج علیه السلام و دختری همانند فاطمه معصومه علیها السلام.
نام های مادر حضرت معصومه علیها السلام
زنان و مردان عرب افزون بر اسم و لقب دارای کنیه نیز هستند، به همین جهت کنیه نجمه خاتون «امّ البنین» بوده است.(2)در روایات برای آن حضرت نام های متعددی نقل شده است: نجمه،(3) تُکتَم،(4) سمان،(5) سکن النوبیّة،(6) سکن،(7) أروی،(8) طاهرة،(9) اسم هایی است که برای ایشان نقل شده است.
القاب مادر حضرت معصومه علیها السلام
صقر،(10) شقراء النوبیّة (11) و خیزران المرسیة(12) از القاب آن حضرت است.چند نکته درباره اسامی نجمه خاتون
1- بر پایه گروهی از روایات رسول خدا و امام موسی بن جعفر علیهما السلام نام «نجمه» را درباره آن حضرت بر زبان آورده اند. در روایتی در این باره چنین آمده است؛ جناب حمیده مادر امام موسی بن جعفر علیه السلام در عالم رؤیا دید که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:ای حمیده نجمه را به فرزندت موسی هدیه کن...»(13) و در روایتی دیگر چون حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام از مادر متولد گردید، امام موسی بن جعفر علیه السلام به نجمه خاتون فرمود:
(ای نجمه! کرامت پروردگارت (تولد فرزند گران قدرت) گوارایت باد....)(14) و همانطور که پیش از این اشاره شد در بسیاری از منابع تاریخی این نام آمده است.
2- نام «تُکتَم» بر وزن تُفعَل، به ضم تاء اصل آن «کتم» به معنای پنهان داشتن و پوشیدن است(15) و از نام هایی است که میان زنان عرب رایج بوده است.
و در لغت به معنای مکتوم و مستور است. بر پایه برخی از روایات چون حضرت موسی بن جعفر آن حضرت را خرید، نام ایشان «تکتم» بود.(16) احتمال می رود این نام بیشتر در اوایل ورودش به خانه امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام مطرح بود.
و پس از آن به این نام کمتر خوانده می شد به همان سان که نام «نجمه» پس از آن که به خانه امام علیه السلام آمده است، بیشتر مورد توجه بوده است.
3- « طاهرة» طاهرة در لغت به معنای زن پاک و پاکدامن است این نام را امام موسی بن جعفر پس از تولد حضرت رضا علیه السلام به ایشان داد.(17)
همه افعال معصومان علیهم السلام سنجیده و بر اساس حکمت و مصلحت است؛ اعطای این لقب نیز به ایشان بی هیچ تردیدی علت دارد، شاید علت آن افزون بر عفت و پاکدامنی آن حضرت، بالندگی معنوی و مدارج روحانی جناب نجمه خاتون باشد که طهارت واقعی انسان است.
4- جناب کلینی در کافی و جناب شیخ مفید در ارشاد روایت کرده اند که در خانه به ایشان «ام البنین» گفته می شد؛ یعنی به ایشان احترام می گذاشتند و با کنیه صدایش می زدند.(18) و این نشانگر جایگاه ممتاز ویژه جناب نجمه خاتون در بیت حضرت موسی بن جعفر علیه السلام است.
5- علت تعدد اسامی آن حضرت - به گفته برخی از معاصران - آن است که در آن روزگار هنگامی که بردگان را می خریدند معمولاً نام آن ها را تغییر می داده و این تغییر نام را مستحب می دانسته اند.(19)
اما به نظر می رسد برخی از این اسامی و القاب ایشان به خاطر علت یاد شده بلکه به دلیل نشان دادن لیاقت ها و امتیازهایی است که آن حضرت در خانواده حضرت موسی بن جعفر علیه السلام گروهی از نام های یاد شده را به خود اختصاص داد.
تاریخ تولد و محل تولد نجمه خاتون
از تاریخ تولد ایشان اطلاعی در دست نیست اما مورخان و محدثان محل تولد ایشان را مغرب دانسته اند و در این باره چنین نوشته اند که برده فروشی ایشان را به مدینه آورد.و حمیده مادر امام موسی بن جعفر علیه السلام یا خود آن حضرت او را خریداری کرد؛ از مطالب آنان استفاده می شود که درباره محل تولد ایشان در مغرب اختلاف نظر داشته اند،.
برخی نوشته اند محل تولد آن حضرت «نوبه» است و برخی «مرسیّة» را خاستگاه ایشان قرار داده اند. درباره نظریه دسته اول این پرسش مطرح است که آیا ایشان از شهرهای «نوبه» است که در جنوب مصر آن روزگار قرار داشته و در زمان ما به آن سودان می گویند یا از نوبه که کوهستانی است در سودان.
درباره نظریه گروه دوم نیز باید گفت که مرسیّه در قرون اولیه اسلام،هم در آفریقا بوده است و هم در شرق اندلس، مرسیه اندلس را یکی از حاکمان اموی در آن جا بنا کرد.
شواهد و قراین نشان می دهد که مرسیه اندلس در قرن سوم پس از شهادت امام رضا علیه السلامبنیان نهاده شده است.(20) از این رو مرسیّه مورد نظر، همان است که از شهرهای آفریقا است؛ هنگامی که مسلمانان آفریقا را فتح کردند در سواحل شمالی و جنوبی دریای سفید بنادری ساختند.
این بنادر به زبان عربی «مرسی» نامیده می شود و مادر حضرت رضا علیه السلام از یکی از این بنادر بوده است، از این رو آنجا را «نوبیه» می خوانده اند.
برخی از محققان معاصر در این باره نظر دیگری ارائه کرده است، بر طبق این نظر شهر «بونة» از شهرهای ساحلی و زیبای آفریقا است که فاصله چندانی با بنادر و مراسی ندارد به احتمال زیاد آن حضرت از شهر بونه بوده است و بعدها مورخان «بونه» را به غلط «نوبه» خوانده اند.
فضیلت های نجمه خاتون
در فضیلت آن بانوی ارجمند همین بس که همسر مورد احترام امام موسی بن جعفر و مادر امام علی بن موسی الرضا علیها السلام است؛درباره نکته اول که چگونه همسر امام شد دو روایت گزارش شده است. روایت نخست را کلینی، صدوق و دیگر محدثان به سند صحیح این گونه نقل کرده اند.
هشام ابن احمر می گوید روزی امام موسی بن جعفر علیه السلام مرا خواست و پرسید آیا می دانی که قافله ای از غرب آمده است؟ گفتم: نه، آن حضرت فرمود: آری مردی (قافله ای) آمده است برخیز برویم می خواهم کنیزی بخرم. هشام می گوید:
چون بیرون آمدیم مردی را دیدم از مغرب آمده است و کنیزانی دارد. حضرت فرمود آنان را به من عرضه کن، او هفت کنیز را به آن حضرت نشان داد و هر بار ایشان فرمودند: نیازی به آن ها ندارم.
(اگر کنیز دیگری داری) عرضه کن، پاسخ داد: جز جاریه ای بیمار ندارم، حضرت فرمود مانعی ندارد، آن را بیاور آن مرد امتناع ورزید و آن حضرت برگشت.
فردای آن روز حضرت دوباره مرا طلبید و فرمود: نزد مرد کنیز فروش رو و به او بگو آخرین قیمت این کنیز بیمار چقدر است و هر قیمتی که گفت به او بپرداز و کنیز را از او بخر. هشام می گوید:
نزد برده فروش رفتم و به او گفتم آخرین قیمتی که درباره آن کنیز در نظر داری چه اندازه است، وی گفت: حقیقت آن است که این برده را کم تر از فلان مبلغ نمی فروشم، هشام گفت:
او را (به همان مبلغ) خریدم، چون ایشان را تحویل گرفتم، برده فروش گفت: کسی که دیروز همراه تو به این جا آمد، چه کسی بود؟ پاسخ دادم: مردی بود از بنی هاشم. پرسید: از کدام قبیله؟ گفتم:
بیش از این نمی دانم، چرا درباره ایشان می پرسی؟ گفت: این کنیز را از یکی ازشهرهایی در مغرب خریدم، در راه با زنی از اهل کتاب برخورد کردم، پرسید این کنیز که همراه تو است، کیست؟ گفتم:
او را برای خودم خریده ام، آن زن گفت: امکان ندارد این کنیز نزد امثال او بماند، بلکه او نزد بهترین شخص روی زمین خواهد رفت و پس از اندکی فرزندی از او به دنیا خواهد آمد که در شرق و غرب جهان بهتر از او نیست.
هشام می گوید: همین طور شد، چه این که پس از مدت کوتاهی که نزد موسی بن جعفر علیه السلام ماند حضرت رضا علیه السلام از او متولد شد.(21)
این روایت نشان می دهد که نجمه خاتون انسانی با فضیلت، استثنایی و مورد توجه امام معصوم علیه السلام بوده است و حضرت با بهره وری از آگاهی های غیر عادی و معرفت غیبی برای خرید او اقدام کرده است .
و دست تقدیر الهی او را از نقطه های دور مغرب زمین به مدینة النبی آورده است تا از این رهگذر مدال افتخار خدمت به امام موسی بن جعفر علیه السلام و همسری آن حضرت به ایشان اعطا کند.
در روایتی در این باره چنین آمده است: «حضرت امام موسی بن جعفر علیه السلاموقتی که تکتم را خرید به گروهی از اصحابش فرمود: سوگند به خدا این کنیز را جز با امر خداوند نخریدم.
(اصحاب ایشان) در این باره از آن حضرت پرسیدند، در پاسخ فرمود: خواب دیدیم جدم و پدرم علیهماالسلام نزد من آمدند و پارچه حریری با خود آوردند، آن پارچه را گشودند دیدم پیراهنی است و در آن عکس این کنیز نقش بسته است و فرمودند:
ای موسی بهترین شخص روی زمین از صاحب این عکس برای تو به دنیا خواهد آمد. هر وقت به دنیا آمد نام او را علی بگذار...»(22)
بدین سان دستیابی به این کنیز با عنایت خاص الهی و فراتر از روش های عادی بوده است. بر طبق روایت دیگر حمیده مادر امام موسی بن جعفر علیهما السلام می فرماید:
پس از آن که نجمه را خریدم در خواب رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را دیدم، به من فرمود: ای حمیده این «نجمه» از آن فرزندت موسی بن جعفر است(23) و از او فرزندی به دنیا خواهد آمد که بهترین انسان روی زمین باشد.
از این رو حمیده نجمه را به آن حضرت بخشید و چون حضرت رضا علیه السلاممتولد گردید، امام موسی بن جعفر علیه السلامایشان را طاهره نامید.(24)
منافاتی میان این دو گروه از روایات نیست زیرا احتمال دارد که روایت اول بدین معنا باشد که جناب موسی بن جعفر نجمه را برای مادرش حمیده خرید یا این که از طریق علم غیب می دانست که در آینده همسر او خواهد شد،.
بدین سان مضمون این سه روایت آن است که جناب موسی بن جعفر نجمه خاتون را خرید و به مادرش حمیده داد و ایشان بر طبق فرمان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم نجمه را به فرزندش موسی بن جعفر هدیه داد.
به هر حال نجمه خاتون همسر امام موسی بن جعفر و مادر امام رضا علیهما السلام شد و این بزرگترین فضیلت ایشان به شمار می آید.
ادب نجمه خاتون
امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید: «لا غنی کالعقل و لا میراث کالادب»(25) هیچ غنا و ثروتی به پای عقل نمی رسد و هیچ میراثی بهتر از ادب نیست، چه اینکه آنچه از مورث بی رنج و زحمت به انسان می رسد،.از دست رفتنی است و همواره نمی توان از آن بهره برد اما ادب همیشه همراه انسان است و پیوسته خود و دیگران از آن استفاده می کنند؛ برخی روایات نشان گر آن است که آن بانوی عظیم الشأن بسیار مؤدب بود.
در روایتی در این باره چنین آمده است: «آن حضرت به مولایش حمیده مادر موسی بن جعفر علیه السلام احترام خاصی می گذاشت تا آن جا که از زمانی که کنیز حمیده شده بود برای احترام و تعظیم به ایشان، هرگز جلوی حمیده نمی نشست و در مقابل ایشان فقط می ایستاد.»(26)
در واقع نجمه خاتون توانست قدر گران مولایش حمیده را بشناسد و با فروتنی در برابر او احترام بسیار به او، ادب خود را نشان دهد و در نتیجه در خانواده امام صادق علیه السلام شخصی ممتاز گردد.
و منزلتش به مرحله ای برسد که حمیده در توصیف ایشان فرمود: «من هرگز جاریه ای با فضیلت تر و بهتر از او ندیده ام.» «ما رأیت قطّ جاریة أفضل منها.»(27)
عقل
امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «لا غنی کالعقل»(28) عقل بهترین بی نیازی و ثروت است و موهبتی است الهی و می تواند زمینه های پیشرفت و سعادت آدمی را در دنیا و آخرت رقم زند درباره نجمه خاتون، نقل شده است که به لحاظ تعقل و تدین بهترین زن روزگار خود بود.(29)
دین
آمیزه تعقل و تدین اکسیری است که خوشبختی جاودان آدمیان را رقم می زند، جناب نجمه خاتون از آنان بود که تدین و تعقل را به هم آمیخت و از هر دو بال دین و عقل برای پرواز به سوی کمال بهره برد .
و همان طور که نقل شد به لحاظ تعقل و تدین(30) از بهترین زنان روزگار خود بود. در روایت آمده است که حضرت رضا علیه السلام به لحاظ جسمی کامل بود و شیر بسیار می آشامید.
از این رو نجمه خاتون مرضعه ای خواست که به او مدد رساند، از او پرسیدند: آیا شیر شما کم شده است؟ فرمود: دروغ نمی گویم به خدا سوگند که کم نشده است لیکن از نمازها، اوراد و اذکارم کاسته شده است...(31)
این حدیث نشان می دهد که نجمه خاتون به نمازها، ذکرها و تسبیح های خود اهتمام خاص می ورزیده است و این قدر سیر و سلوک به سوی حضرت پروردگار برایش اهمیت داشته که راضی بوده است زن دیگری در شیر دادن به فرزند بی نظیر و بی بدیلش به او کمک کند. و از عبادت خود نکاهد.
در واقع او مانند زنان عادی نبود که معمولاً حقیقت و دیانت را در آستانه منافع فرزندانشان قربانی می کنند، بلکه همواره به نماز و تسبیح هایی انس داشت و از یاد و عبادت بهترین انیس و مونس (یا خیر انیس و مونس)(32)
چنان لذت می برد که از بالاترین خواسته خود به عنوان یک مادر گذشت و برای فرزند بی نظیرش درخواست مرضعه کرد و نمی خواست حتی به خاطر حضرت رضا علیه السلام از آن ها کم شود و این انس با پروردگار به گونه ای بود.
که در هنگامی که امام رضا علیه السلام در رحم پاک او بود، چون به خواب می رفت صدای تهلیل، تسبیح و تمجید خداوند را از درون خود به گونه ای می شنید که از خواب می پرید...(33)
نجمه خاتون از دیدگاه امام صادق علیه السلام
جناب حمیده خاتون همسر امام صادق علیهما السلام و مادر امام موسی بن جعفر علیه السلامکه دارای فضیلت های بسیار است درباره نجمه خاتون تعبیری دارد که در بر دارنده بخشی از بزرگی آن بانوی ارجمند است؛.ایشان به امام موسی بن جعفر علیه السلام چنین می فرماید: «فرزندم! تکتم کنیزی است که هرگز بهتر از آن را ندیده ام و بی شک اگر نسلی از او پدید آید خداوند نسل او را پاکیزه و مطهر قرار خواهد داد. از شما می خواهم قدر او را بدانی و حرمتش را پاس داری.»(34)
خواننده هوشیار توجه دارد که این سخن را کسی گفته است که از اشراف و بزرگان عجم بوده و اکنون در کنار امام صادق علیه السلام و همسر بزرگوار او و دارای کمالات شگفت انگیزی است، چنین کسی می گوید من هرگز از او بهتر ندیده ام.(35)
اشاره امام موسی بن جعفر علیهما السلام به فضیلت های نجمه
از نجمه خاتون نقل کرده اند که چون امام علی بن موسی الرضا علیه السلامبه دنیا آمد حضرت موسی بن جعفر علیه السلام وارد اطاق شد و به من چنین فرمود: «گوارا باد بر تو کرامت پروردگارت»این گهر گفته نشان می دهد که رحم و دامن جناب نجمه خاتون شایسته و در خور فرزندی چونان حضرت رضا علیه السلام بود و امام موسی بن جعفر علیه السلام ضمن تبریک گویی به ایشان، به این نکته اشاره کرده است.
افزون بر این که بر پایه روایات - همان طور که پیش تر اشاره شد - امام موسی بن جعفر ایشان را «طاهره» نامید و طاهره کسی است که ظاهر و باطن او پاک است.
و می دانیم که امام معصوم علیه السلام بی دلیل چنین لقبی را به کسی نمی دهد. آن حضرت کنیزان دیگری نیز داشت که آنان نیز دارای دختران و پسرانی از ایشان بودند و لیکن تا آن جا که تاریخ نشان می دهد .
چنین عنوان و نامی را به هیچ یک از آنان نداده است. همان طور که پیش تر اشاره شد آن حضرت سوگند یاد کرد که نجمه را به امر خدا و بر پایه سفارش جدش رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم خریده است.
صداقت
صداقت و راستگویی کلیدی است برای گشودن درهای تقوا و راهیابی به غرفه ها و خانه های خوشبختی و ایمان؛ خداوند متعال در قرآن، مقام صدیقین را در ردیف پیامبران، شهیدان و صالحان قرار داده است،(36)
گرچه صدق آن بانوی جلیل القدر مشمول فضیلت هایی بود که پیش تر آورده شد لیکن خود ایشان در این باره جمله ای دارد که اشاره دوباره به آن در خور و شایسته می نماید.
ایشان می فرماید: «لا اکذب...»(37) دروغ نمی گویم. مرحوم حاج شیخ عباس قمی این جمله را چنین ترجمه کرده است «دروغ نمی توانم گفت.»(38)
به هر حال این بانوی جلیل القدر هنگامی که با حضرت موسی بن جعفر ازدواج کرد باکره بود و ثمره ازدواج او فرزندی چون حضرت رضا و فاطمه معصومه علیهما السلام است.
وفات حضرت نجمه خاتون
متأسفانه از سال وفات آن حضرت اطلاعی در دست نیست و به احتمال قوی پیش از سفر حضرت رضا به خراسان به ملکوت اعلی پیوسته است و قبر آن بزرگوار در شهر مدینه است.در دامن پاک پدر و مادر
حضرت فاطمه معصومه علیها السلام علیهاالسلام دوران کودکی را در دامن پاک صمیمی و مبارک پدر و مادری شایسته رشد کرد. پدری مانند حضرت امام موسی بن جعفر، مادری چونان نجمه خاتون و برادری چون علی بن موسی الرضا علیهم السلام خانواده ای را سامان داده بودند .و فضایی از دانش، وارستگی، صمیمیت، صفا، پاکی و لبریز از دیگر فضیلت های اخلاقی و انسانی، در آن آفریده بودند که در آن خانواده همه شرایط و زمینه ها برای ساخته شدن فراهم بود.
فاطمه معصومه اگر تولد ایشان را سال 173 ه . ق بدانیم، که درست ترین تاریخ به نظر می رسد، ده سال از زندگی با برکت خود را در دوران حیات پدر سپری کرد که صد البته تعدادی از این سال ها به ویژه چهار سال مانده به شهادت آن حضرت را پدر بزرگوارش در زندان بود و او شب و روز در انتظار آزادی ایشان به سر می برد.
در این مدت از زندگی آن حضرت اطلاعی در دست نداریم اما برخی از روایات نشان دهنده آن است که در شش سال نخست زندگی آموخته های ایشان بسیار گسترده و قابل توجه بود به گونه ای که وقتی قمی ها به در خانه حضرت رفتند .
و پرسش های خود را نوشتند و به اهل خانه آن حضرت دادند، آن بانوی بزرگوار پاسخ پرسش ها را نوشت و به آنان داد، در راه که حضرت موسی بن جعفر علیه السلام را ملاقات کردند ایشان جواب سؤال ها را ملاحظه و پاسخ های نوشته شده را، تأیید کرده و سه مرتبه فرمودند: «فداها ابوها؛ پدرش فدایش باد.»
قراین و شواهد نشان گر آن است که دراین مدت سرپرستی ایشان به عهده مادر بزرگوار و برادرشان حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام بود.
حضرت معصومه (س) پس از شهادت پدر
پس از شهادت پدر خلف صالح و فرزند شایسته ایشان، حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام مسئولیت سرپرستی و اداره خانواده را به عهده داشت.
حضرت معصومه (س) با برادر
دستگاه حکومت عباسیان همواره در پی مراقبت دقیق و شدید و آزار حضرت موسی بن جعفر علیه السلام بودند و در همین راستا بارها ایشان را زندانی کردند؛
برخوردهای ستمکارانه مأموران خلیفه عباسی با آن حضرت علیه السلام آثار و پیامدهای مختلفی داشت و مشکلات خانوادگی و تربیتی فرزندان در زمره آن ها بود، امام موسی بن جعفر علیه السلام با آگاهی کامل از این
آثار و پیامدها، امور خانواده را به فرزند شایسته اش علی بن موسی الرضا علیه السلامسپرد، و او را وصی خود ساخت، طبق وصیت نامه آن حضرت(39) که متن آن در این اثر خواهد آمد، تولیت همه مسایل مرتبط به دختران و همسران آن حضرت، به فرزندشان علی بن موسی الرضا علیه السلام واگذار شده است.
اگر بپذیریم که «نجمه خاتون» مادرحضرت فاطمه معصومه علیها السلام نیز بوده است چنانچه قراین و شواهد نشان گر آن است، ارتباط حضرت فاطمه معصومه علیها السلام با حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام بیشتر خواهد شد؛ .
به هر حال به هنگام شهادت امام موسی بن جعفر علیه السلام فاطمه معصومه علیها السلام ده سال داشت و در طول این ده سال نیز بارها به فراق پدر که در زندان های خلیفه عباسی به سر می برد، مبتلا گردید و با قلبی سرشار از اندوه در انتظار بازگشت پدر بود بدین سان چه در زمان هایی که پدر در زندان به سر می برد.
و هنوز در قید حیات بود و چه پس از شهادت پدر، آن بانوی بزرگوار در کنار برادر خود رشد یافت؛ و بدین ترتیب بود که هم خلق و خوی موسوی یافت و هم خود را به منش، آداب و اخلاق رضوی آراست.
یعنی از آنجا که پدر و برادر ایشان هر دو «ولیّ» خدا بودند؛ و راه و رسم آنان یکی بود و جز بر یک صراط، که صراط مستقیم است گام نمی نهادند از این رو در زیارت نامه آن حضرت می خوانیم:
«السلام علیک یا بنت ولی الله، السلام علیک یا اخت ولی الله»؛ سلام بر تو باد ای دختر ولی خدا و سلام بر تو ای خواهر ولی خدا.
این «سلام» و دیگر روایات و دلایلی که ائمّه را مساوی و نور واحد می داند(40)، به روشنی نشان می دهد که برادر و پدر ایشان هر دو «ولی الله» بوده اند و هیچ تفاوتی از این جهت میان آن ها نبوده است .
لیکن به همان سان که شرایط و مسایل مختلف میان زندگی علی علیه السلام و فرزندشان امام حسن علیه السلام در راه و رسم زندگی آن دو بزرگوار پدید آورده بود، روش زندگی حضرت موسی بن جعفر و علی بن موسی الرضا علیه السلام گرچه هر دو الهی بودند.
و در اوج درستی، حسن و کمال، با این حال تفاوت هایی داشت و هر یک در بر دارنده ویژگی های خاص به خود بود، حضرت فاطمه معصومه علیها السلام از چشمه ساران حیات و دانش و تربیت هر دو نوشیده بود و از گلستان سر سبز و خرم هر دو گل ها چیده بود؛
و این نکته را می توان در زیارت نامه ایشان مشاهده کرد؛ آن جا که می فرماید: السلام علیک یا بنت ولی الله، السلام علیک یا اخت ولی الله، ظاهر این دو سلام آن است که آن یادگار امیرمؤمنان هم از (دختر بودن ولی الله) بهره درخوری برده و هم حق آن را نیز ادا کرده بود و این هر دو کار آسانی نیست و جز با توفیق خاص خداوند میسر نمی شود.
پی نوشت:
1.دلایل الامامة، ص 309.
2. کافی، ج 6، ص 473؛ ارشاد شیخ مفید، ج ، ص ؛ عیون اخبارالرضا، 1 تا 14 - بحارالانوار، ج 49، ص 2 و 3.
3.عیون اخبارالرضا، ص 14 تا 20؛ بحارالانوار، ج 49، ص 3؛ مسند الامام الرضا، ص 12 - مناقب آل ابی طالب، ج 2، ص 417؛ کشف الغمة، ج 3، ص 149.
4. همان.
5.عیون اخبار الرضا، ص 14 تا 20؛ بحارالانوار، ج 49، ص 6.
6.همان
7.همان.
8. عیون اخبارالرضا، ص 14-20؛ کشف الغمة، ج 3، ص 149؛ بحارالانوار، ج 49، ص 7.
9. عیون اخبار الرضا، ص 14 تا 20؛ مناقب آل ابی طالب، ج 2، ص 417، به نقل از مسند الرضا، ص 15؛ بحارالانوار، ج 49، ص 5.
10. مناقب آل ابی طالب، ج 2، ص 417 به نقل از مسند الرضا، ص 14.
11.کشف الغمه، ج 3، ص 149؛ بحارالانوار، ج 49، ص 3؛ مطالب السنوان، ص 85 به نقل از مسند الرضا، ص 14.
12.همان.
13.عیون اخبار الرضا، ص 17. «هبی نجمة لابنک موسی...»
14.همان، ص 20. «هنیئا لک یا نجمة کرامة ربک...»
15.بحارالانوار، ج 49، ص 6 - ریاحین الشریعه، ج 3، ص 20.
16.عیون اخبار الرضا، ص 14. «...و تسمی تکتم علیه استقر اسمها حین ملکها ابوالحسن موسی بن جعفر علیه السلام. - بحارالانوار، ج 49، ص 7.
17.همان منابع «...و لما ولدت له الرضا علیه السلام سماها الطاهرة».
18.و امها، ام ولد، یقال لها «ام البنین»، مرآة العقول، ج 6، ص 72؛ ارشاد، ج 2، ص 239. خواننده هوشیار توجه دارد که میان مطلب سوم و چهارم منافاتی وجود ندارد.
19. و کثرة أسمائها نظرا لما هو المتعارف و المستحب من تغییر اسماء الممالیک عند شرائها. ریاحین الشریعة، ج 3، ص 20.
20.مدرک: تاج العروس، ج 4، ص 246. - تاریخ الخلفاء السیوطی، ص 522. - مسند الامام الرضا، ص 17.
21.مرآة العقول، ج 6، ص 74.
22.اثبات الوصیة و درالنظیم به نقل از منتهی الامال، ج 2، ص 257.
23.نجمه را به فرزندت موسی بن جعفر هدیه بده.
24.عیون اخبار الرضا، ص 17.
25.نهج البلاغه، ترجمه دکتر سید جعفر شهیدی، حکمت 113.
26. عیون اخبار الرضا، ص 14.
27. همان.
28.نهج البلاغه، حکمت 113.
29.و کانت من افضل النساء فی عقلها و دینها». عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 14؛ بحارالانوار، ج 49، ص 5؛ ریاحین الشریعة، ج 3، ص 20؛ مسند الرضا، ج 1، ص 12.
30.همان.
31.عیون اخبارالرضا، ج 1، ص 14؛ بحارالانوار، ج 49، ص 5؛ مسندالرضا، ص 12
32.دعای جوشن کبیر، بند 95، مفاتیح الجنان، ص 206.
33.عیون اخبارالرضا، ج 1، ص 14؛ بحارالانوار، ج 49، ص 5 و مسندالرضا، ص 12.
34.ان تکتم جاریة ما رأیت جاریة قط افضل منها و لست أشکّ ان الله تعالی سیطهّر نسلها ان کان لها نسل و قد وهبتها لک فاستوص بها خیرا.» (عیون اخبارالرضا، ج 1، ص 14؛ بحارالانوار، ج 49، ص 5؛ مسند الرضا، ج 1، ص 12).
35.ر.ک عیون اخبارالرضا، ج 1، ص 14؛ بحارالانوار، ج 49، ص 5؛ ریاحین الشریعة، ج 3، ص 18.
36.و من یطع الله و الرسول فأولئک مع الذین انعم الله علیهم من النبیین و الصدیقین و الشهداء و الصالحین و حسن اولئک رفیقا» سوره نساء، آیه 69 .
37.عیون اخبارالرضا، ج 1، ص 15؛ بحارالانوار، ج 49، ص 5.
38.منتهی الامال، ج 2، ص 257.
39.اصول کافی، ج 1، ص 317.
منبع:
حسینی، علی، رواق عصمت، شرحی بر زیارتنامه حضرت فاطمه معصومه علیها السلام ، قم: زائٰر، 1385.
