شب یلدا
شب یلدا بلندترین شب سال که به زمان مابین غروب آفتاب از تاریخ 30 آذر یعنی آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب 1 دی ماه یعنی نخستین روز زمستان مربوط می شود مصادف با انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی می باشد به همین علت از آن تاریخ به بعد طول شب کوتاه تر و طول روز بیشتر می شود.یلدا برگرفته از یک واژه سُریانی می باشد که به تولد و زایش معنی شده است. سریانی زبان رایج مسیحی ها بوده است که از تحقیق و بررسی در کتب تاریخی واژه نامه ها کسب شده است دانشمند بزرگ و تقویم شناس ابوریحان بیرونی با نام میلاد اکبر از شب یلدا یاد می کند و آن را میلاد خورشید دانسته است.
واژه یلدا به طور دقیق مشخص نیست که چطور و چه زمانی به زبان فارسی ورود کرده است این گونه از تاریخ بر آمده است که مسیحیان اولیه که در روم زندگی می کردند دچار سختی های فراوانی بودند در همان حال عده ای از آنها تصمیم به مهاجرت به ایران می کنند و به خاطر نزدیک بودن فرهنگ ها این واژه سریانی به زبان فارسی راه پیدا می کند.
همانطور که می دانید تاریخچه و پیشینه یلدا به زمانهای بسیار گذشته برمیگردد ولی مشخص نیست قدمت دقیق آن به چه زمانی تعلق دارد بسیاری از باستان شناسان هفت هزار سال پیش را برای تاریخ شب یلدا مطرح کرده اند. ظروف سفالی دوران قبل از تاریخ را به استناد گرفته اند چرا که نقوش حیوانی ماه های ایرانی همچون عقرب و قوچ داخل این ظرف ها هک شده اند البته ناگفته نماند نقوش کشفیات باستان شناسی و کتیبه ها نادرند ولی باستان شناسان بر این باورند که تا 7000 سال پیش نیز میتوان آیین مربوط به شب یلدا را رصد کرد.
با تمام این تفاسیر چیزی که به عنوان شب یلدا به رسمیت شناخته شده است به 500 سال پیش از میلاد برمیگردد و تاریخ وارد شدن آن به تقویم رسمی ایرانیان باستان به زمان داریوش یکم مربوط می شود تقویمی که شامل گاه شماری مصری ها و بابلی ها است.
طبق سنت های دیرینه در آیین کهن در اولین روز دی ماه شاهان ایرانی تاج و تخت شاهی را زمین گذاشته و با لباسی سپید به سمت صحرایی می رفته و بر روی فرش سفید می نشستند و نگهبانان و دربانان کاخ شاهی و همه خدمتکاران و برده ها در سطح شهر آزاد شده و مثل دیگران زندگی می کردند و همگی چه رئیس و چه پادشاه و چه مردم عادی به طور یکسان و در یک جایگاه بودند. البته ناگفته نماند صحت و سقم این گفته ثابت نشده که شاید تنها افسانه ای بیش نباشد.
جشن یلدا امروزه توسط ایرانیان با شب نشینی اقوام و خانواده در کنار یکدیگر برگزار می شود بدین گونه که اعضای خانواده در این شب مهم گردهم آمده و افراد مسن خانواده شروع به تعریف کردن قصه های کهن می کند که خوردن هندوانه ، آجیل و انار و شیرینی و میوه های مختلف از جنبه های نمادین این شب عزیز می باشد اغلب این میوه ها دانه های زیادی دارند و به نوعی جادوی سرایتی به شمار می روند که انسان ها با توسل به برکت پردانه بودن آن ها نیروی باروری را در خود نیز افزایش می دهند و هندوانه و انار را به خاطر سرخی رنگ شان نمایندگی از خورشید در شب تصور می کنند.
شب یلدا در رشت
فال گرفتن با هندوانه
شاید در مورد فال گرفتن با هندوانه تا حالا چیزی نشنیده بودید، اما جالب است بدانید که این رسم زیبا، مختص گیلانی هاست و در نقاط دیگر ایران دیده نمی شود. به‌صورت دقیقتر، تالشی های خون گرم، پس از اینکه هندوانه شب یلدا را نوش جان کردند، با پوست آن فال می گیرند و اینگونه به آینده خود نگاه می کنند.برای انجام این بخش از آداب و رسوم شب یلدا در گیلان، باید پوست هندوانه ای که خورده اید را به 4 بخش مختلف تقسیم کنید. حالا پوست های هندوانه را یکی پس از دیگری به پشت سر بیندازید و سپس نگاه کنید که پوست هندوانه در چه حالتی قرار دارد:
اگر 2 تا از پوست های هندوانه که به پشت سر انداخته‌اید، سبز و 2 قطعه دیگر سفید باشند، یعنی فالتان خوب درآمده است و آینده مثبتی در انتظارتان است!
اگر تکه‌ای از پوست هندوانه روی قسمت سبز رنگ بود و 3 تکه دیگر روی قسمت سفید رنگ افتاده بودند، یعنی فالتان باطل است و باید دوباره فال بگیرید.
اگر همه 4 تکه پوست هندوانه با رنگ سفید در پشت سرتان افتاده بودند، متاسفانه فالتان بد درآمده و بدشانسی در انتظارتان است.
اگر هم هر 4 قطعه پوست هندوانه روی قسمت سبزرنگ افتاده بودند، پایکوبی کنید و از ادامه شب چله لذت ببرید. چرا که طبق آداب و رسوم شب یلدا در گیلان، فال شما خیلی خوب درآمده و روز های دلنشینی به انتظارتان نشسته اند.
آب بوکوده کونوس، ازگیل و سایر خوردنی ها
یکی از شیرین ترین آداب و رسوم شب یلدا در گیلان، خوردن ازگیل خیس شده است که در گیلکی اصطلاحا به آن آب بوکوده کونوس یعنی کونوس یا ازگیلی که در آب جا افتاده می گویند. گیلانی ها معمولا از چند ماه قبل از رسیدن پاییز و شب چله، ازگیل های سفت، درشت و جنگلی را در شیشه ای پر از آب می گذارند و درب آن را محکم و با استفاده از پارچه می بندند. پس از چند ماه، ازگیل ها جاافتاده، خوشمزه، نرم و بی نظیر می شوند و می توان آن ها را در شب یلدا میل کرد.از دیگر خوردنی هایی که مربوط به آداب و رسوم شب یلدا در گیلان هستند، میتوان به هندوانه نوبری یعنی اولین برداشت هندوانه و انار اشاره کرد. هندوانه، نماد نعمت های پاییزی و زمستانی و انار هم نماد گرم ماندن در روزهای برفی و سرد آخر سال است.
پهن کردن سفره
سفره، یکی از اجزای جدایی ناپذیر جشن ها در بین ایرانیان است و هرکجا که صحبت از عید و جشن در میان باشد، سفره هم دیده می شود. سفره شب یلدا، تزیینات خاص خودش را دارد و معمولاً با میوه های مخصوص پاییزی و نوبرانه زمستان مثل انار و هندوانه چیده می شود. گیلانی ها هم مثل همه ایرانی‌ها روی سفره شب یلدا قرآن، دیوان حافظ، میوه، آجیل و خوردنی های سنتی می گذراند.در آداب و رسوم شب یلدا در گیلان، خوردن تنقلات بو داده و سنتی گیلان از جمله خرسِ نخود که در اصطلاح گیلکی به اسم پَشمِ نخود هم شناخته می شود و در اصل، سویا نام دارد، رسم است. همچنین، گیلانی ها رسم دارند واویشته بَج که همان برنج سرخ کرده به همراه تنقلات و انواع تخمه هاست، در شب یلدا بخورند و اینگونه، سفره خوشمزه بلندترین شب سال را مزه مزه کنند.
داستان‌های شب یلدا در رشت
از آنجایی که قصه گویی یکی از مهم ترین بخش های آداب و رسوم شب یلدا در گیلان محسوب می شود، لازم است که با خاتون افسانه ای آشنا شوید. خاتون، شخصیت اساطیری و افسانه ای است که در باور مردمان گیلان زمین، در شب یلدا می توان او را مشاهده کرد.وقتی که شب چله به لحظات خاصی می رسد و همه موجودات عالم برای مناجات با خدا سر خم می کنند، موجودی افسانه‌ای به نام خاتون بیدار می شود. طبق باور مردم گیلان، اگر در چنین لحظات خاصی، به دهانه یک چاه عمیق بروید و چند بار نام خاتون را بلند صدا بزنید، احتمالا او از چاه بیرون می آید و اگر نخوابید یا بیهوش نشوید، هرچه بخواهید برایتان فراهم می کند.
در ادامه به داستان معروف مردم رشت که در شب یلدا توسط بزرگترها نقل می شود اشاره می کنیم
افسانه مردی که از خاتون افسانه ای سیلی خورد
طبق افسانه ها، مردی در شب چله آماده شد تا با خاتون افسانه ای رو به رو شود و هرچه می خواهد از او طلب کند. این مرد با توجه به آداب و رسوم شب یلدا در گیلان، لباس های تازه خود را پوشید و صبر کرد تا آن لحاظت ناب شب یلدایی از راه برسند. خلاصه، وقتی که همه موجودات در حال سجده به خداوند بودند و شب یلدا به اوج خود رسیده بود، مرد به سر چاهی رفت و نام خاتون را بلند صدا زد.چند لحظه ای نگذشته بود که موجود افسانه ای قصه ما از داخل چاه سر بیرون آورد و رو به روی مرد ایستاد. مردک بخت برگشته، با موجودی قدبلند و عبوس رو به رو شده بود و از ترس نمی توانست خواسته اش را به زبان بیاورد. خاتون به مرد گفت اگر بتواند یک سیلی از او بخورد و بیهوش نشود، همه خواسته هایش برآورده خواهند شد. مرد قبول کرد و ایستاد تا خاتون، سیلی محکمی به صورتش بزند. سیلی خوردن از خاتون همانا و نقش بر زمین شدن همانا؛ مرد قصه ما زمانی که چشم باز کرد، خورشید در وسط آسمان می درخشید و نتوانسته بود در برابر سیلی خاتون دوام بیاورد.
افسانه مردی که سَر بزرگ آرزو کرد
در یکی دیگر از داستان هایی که از قدیمی های گیلان شنیده شده است، مرد دیگری در یکی دیگر از شهر های گیلان برای دیدن خاتون در شب چله و برآورده شدن آرزوهایش، نقشه کشیده بود. او می دانست که اگر در برابر سیلی خاتون افسانه ای دوام بیاورد و بیهوش نشود، می تواند به هرچه که می خواهد برسد. مرد، به ثروت افسانه ای و یک گنج بزرگ فکر می کرد و دوست داشت خاتون، چنین ثروتی را برایش فراهم کند.القصه؛ شب چله به اوج خود رسیده بود که مرد به دهانه چاهی عمیق رفت و نام خاتون را چند بار بلند صدا زد: خاتون! خاتون! چند لحظه‌ای نگذشته بود که سروکله خاتون افسانه‌ای پیدا شد و به مرد گفت آیا طاقت سیلی خوردن از او را دارد یا خیر. مرد با شجاعت وصف ناپذیری گفت: بله! تا حالا اینقدر آماده نبودم! و سیلی جانانه ای از خاتون خورد. مرد، با اینکه بیهوش نشد، اما قدرت دست خاتون آن قدر گیجش کرده بود که نمی توانست درست و حسابی حرف بزند.
خاتون، از مرد خواست تا مزد شجاعتش را بگیرد و آرزویش را بگوید. گیلک زبان ها واژه ثروت را با لهجه شیرینی که دارند، اصطلاحا ثروَت می گویند. مرد نگون بخت، آن قدر از ضربه سیلی گیج بود که به جای تلفظ کامل واژه ثَروت، زبانش نچرخید و مدام بخش اول واژه یعنی ثَر را تکرار کرد. خاتون هم گمان کرد مرد از او سَر می خواهد و به او یک سر خیلی بزرگ داد!
برخی از آداب و رسوم مشترک ایرانیان در شب یلدا
فال حافظ و شاهنامه خوانی
شاهنامه خوانی و فال حافظ در شب های یلدا یکی دیگر از سرگرمی های ایرانیان می باشد و از دیرباز مرسوم بوده است چنانچه برای تفآل زدن به حافظ مخاطب مورد نظر نیت می کند و بزرگ مجلس که قرار است قال بگیرد از او می خواهد این جمله را با خود تکرار کند: ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی…و سپس دیوان را باز کرده و غزل بالای سمت راست را خوانده چراکه جواب تفآل می باشد اگر با وسط غزل مواجه شدند فال باید از ابتدای غزل یعنی صفحه پشت خوانده شود.پس از اینکه غزل خوانده شد آن را تفسیر می کنند .چنانچه فال با محتوای مثبت از آب در آمد یعنی فال خوب است اما اگر منفی بود یعنی بد است البته نا گفته نماند تمامی غزلیات حافظ محتوایی روحیه بخش و عاشقانه دارند.
و همچنین شاهنامه خوانی جزء جدایی ناپذیرترین برنامه های شب یلدا می باشد که از دیرباز رایج می بوده است شاهنامه ها اگر با شیوه نقالی خوانده شود جذابیتش صد چندان می شود.
آتش روشن کردن
از آنجایی که آتش روشن کردن در دیدگاه گذشتگان نماد روشنی و خورشید بود و همچنین بعضی ها آن را برای رفع تاریکی و نحسی اهریمن میشناختند از این رو برای فراری دادن تاریکی ها و قوای اهریمن آتش روشن می کردند تا محفلی گرم در کنار یکدیگر ایجاد کنند.قصه خوانی و مثل گویی
در شب یلدا خانواده ها دور هم جمع می شوند و به شعرخوانی ها و داستان خوانی بزرگ تر ها و پیرتر ها گوش فرا می دهند.قصه هایی غیر واقعی و کوچک که قهرمان های آن پریان و دیوها و جانوران هستند و مطمئنا شنیدنش برای هر کودکی خوشایند و جذاب می باشد.و بسته به فرهنگ هر شهر یا استانی قصه های مربوط به خودشان نقل میشود به عنوان مثال قصه حسین کرد شبستری در میان آذربایجانی ها و داستان های شاهنامه در بین خراسانی ها رایج می باشد.
چیدمان سفره
چیدن سفره شب یلدا با انواع خوراکی ها و تنقلات یکی از آیین های این شب بیادماندنی می باشد که شامل آجیل های مخصوص و میوه هایی همچون انار و هندوانه و دیگر تنقلات داخل آن قرار می دهند.جالب است بدانید در دوران گذشته سفره ای با اسم میَزد پهن می شده است و از میوه های خاص خشک و تر و آجیل و یا به اصطلاح زرتشتیان لُرک در سفره استفاده میشده است که یکی از اجزای اصلی سفره می باشد و در حقیقت ولیمه این جشن به شمار می رود.از سایر اجزا می توان به عطردان، آتشدان، بخوردارن و بَرسَم اشاره کرد.بَرسَم ابزاری برای دعا خوانی می باشد که از فلز نقره و برنج و یا شاخه گیاهی خاص درست می شود.میوه های مخصوص
اصلی ترین میوه شب یلدا انار می باشد چرا که گذشتگان آن را مایه برکت و باروری می دانستند و این تفسیر را بخاطر دانه های زیاد آن مطرح کردند و همچنین رنگ قرمزی که دارد نماد خورشید و شادی است.در حقیقت خوردن و وجود انار در سفره شب یلدا به علت اعتقاد به تاثیر جادوی سرایتی آن بوده است به طوری که با خوردن انار و توسل کردن به آن نیروی باروری و برکت را در خود بالا می بردند.قداست میوه انار از دوران بسیار قدیمی برای همه ثابت شده است و حتی دارای جایگاه ویژه ای در میان ادیان بزرگ جهان داشت چراکه در افسانه ها و اساطیر هم نام آن ذکر شده است.انار در دین زرتشتی از مقدسات محسوب می شود و از درختان مینوی است و جالب است بدانید در مراسم دینی زرتشتیان از شاخه ها و میوه آن بکار می رود.
و اما هندوانه هم همانند انار یکی از خاص ترین میوه های شب یلدا است ولی سوالی که اینجا مطرح است این است که اول سرما خوردن هندوانه کمی عجیب نیست؟باید بدانید همانطور که هندوانه یک میوه تابستانی است بنابر این علاوه بر رنگ سرخش یادآور حرارت و گرمای تابستان و همچنین نماد خورشید می باشد.
البته از سایر میوه ها و مرکبات همچون پرتقال،سیب،خرمالو،گلابی و یا حتی کدو تنبل و لبو هم می توان استفاده کرد.
شب یلدا و هدایای عروس
یکی از رسوم زیبا و نمادین شب یلدا، رسم کادو برای عروس است، بسیاری از خانواده ها برای خوشامدگویی و ابراز خرسندی و علاقه به عروس خانم هدایایی را به مناسبت اولین شب یلدا به او هدیه می‌دهند. این رسم هنوز هم تا حدودی در ایران اجرا می شود و طرفداران خاص خود را دارد.از گذشته تاکنون یلدا، شبی خاص برای ایرانیان بوده که دور هم جمع شده آن را جشن می گرفتند، این مراسم از قدیم الایام برای تازه عروس دامادها هم با اندکی تفاوت بوده است. در شب چله یا یلدا، خانواده داماد با طبقی بزرگ از هدایای مختلف به منزل پدر عروس می رفتند و اولین یلدای عروس و داماد را جشن می گرفتند تا علاوه بر خوش آمد گویی به عروس برای ورود به خانوادشان، دو خانواده همدیگر را بهتر بشناسند.
هدیه دادن رسمی دلنشین از گذشته تا کنون در میان ایرانیان است، از این رو خانواده داماد با توجه به موقعیت اجتماعی و توان مالی که دارند، تلاش می کنند بهترین کادو را برای عروس بگیرند. هرچند که این هدایا در هر شهر با توجه به سنت و آداب و رسوم همان جا گرفته می شود، اما بعضی از آنها در اکثر مناطق مشترک است.
برای مثال اصفهانی ها در شب یلدا در میان هدیه های یلدایی عروس و داماد، غذاهای محلی هم به عنوان کادو به خانواده عروس می‌بخشیده‌ا ندیا رسم کادو شب یلدا برای عروس و داماد اصفهانی‌ها، شامل چند صندوق یا جعبه میوه‌های مختلف پاییزی و زمستانی هم میشده و این میوه‌ها فردای شب چله، بین فامیل عروس پخش می شده است.
خراسانی‌ها هم در شب چله برای تازه عروس خوانچه یا خونچه می فرستاده اند که شامل میوه هایی مثل پرتقال، سیب، انار، هندوانه و همچنین هدایایی مثل پارچه و آینه می شده است. به جز میوه ها، بقیه موارد با پولک و تور تزیین می شده اند.
در مازندران نیز رسم بر این بوده که خانواده داماد برای شب چله یا چله شو مازندرانی، خرجی می فرستاده است. یعنی هر چیزی که عروس نیاز داشت، در این شب برایش فراهم می کرد.
کفش
در کنار هدایای مختلف برای عروس خانم کفش هم دیده می شود. اغلب افراد کفش های زمستانی و گرم مثل بوت و نیم‌بوت را برای شب چله در نظر می گیرند.پارچه
هدایای شب یلدا متنوع بوده و به سلیقه و بودجه هر فرد بستگی دارد. خانواده داماد می توانند در کنار هدایا پارچه برای دوخت لباس مجلسی، چادر و غیره را نیز به عروس خانم هدیه کنند.لباس
یکی از هدایای متداول شب یلدا برای عروس خانم ها لباس های زمستانی و گرم شامل بلوزهای بافتنی و پالتو و غیره می باشد. بسیاری از افراد این لباس ها را به صورت زیبایی تزئین کرده و به عروس خانم هدیه می دهند.طلا
طلا معمولا یکی از هدایایی است که برای عروس خانم ها در شب یلدای سال اول ازدواجشان می برند. خانواده داماد با توجه به بودجه و توانایی مالی خود و همچنین توجه به سلیقه عروس خانم می توانند به او سکه، نیم یا ربع سکه، گوشواره، دستبند، گردنبند، النگو و غیره هدیه کنند.شیرینی و کیک
علاوه بر کادو ها شیرینی یا کیک نیز پای ثابت این مراسم است. شما می توانید یک کیک با تم یلدایی را در کنار هدایای خود قرار داده و برای عروس خانم ببرید.آجیل و میوه
معمولا بردن آجیل و میوه هایی مانند هندوانه، انار، لبو، آناناس، کدوتنبل، موز و غیره در کنار دیگر هدایا جزو رسوم شب چله‌ای عروس است. سبد میوه را تزئین کنید، این کار نشان دهنده سلیقه شما بوده و این را می رساند که شما برای عروس خانم احترام قائلید.هدیه نقدی
برخی از خانواده ها ترجیح می دهند که به جای طلا و... هدیه نقدی به عروسشان بدهند تا او بتواند مطابق سلیقه خود چیزی را که دوست دارد، بخرد. دادن کارت هدیه بانکی به عنوان کادو شکل ظاهری قشنگ‌تر و جذابیت بالاتری نسبت به دادن وجه نقد برای کادو دارد.گل
دسته گلها و گلهای شاخه ای تقریباً برای هر مناسبتی هدیه خوبی هستند.شما می توانید جعبه‌های حاوی طلا، در یک سبد گل قرار دهید و به عروس خانم هدیه کنید.هدایایی که عنوان نموده ایم، بر اساس رسم و رسوم اکثریت است اما ممکن است برخی از این هدایا در شهرهای مختلف رسم نباشد پس بستگی به رسم و رسوم و بودجه شما دارد که چه هدایایی برای عروس خانمتان ببرید. هدایای یلدایی عروس جنبه ی تشریفاتی دارد و اگر خانواده ای شرایط انجام این تشریفات را ندارد نباید موجب دلخوری خانواده ی عروس شود. در آخر فراموش نکنید که هدف اصلی این سنت شادی و کنارهم بودن است.
قدیمی ها رسم شب چله‌ای را ساده برگزار می کردند و این مراسم تنها برای گذراندن اوقاتی شاد بین خانواده تازه عروس و تازه داماد و آشنایی هر چه بیشتر خانواده‌ها بوده است. این رسم زیبا نباید موجب کدورت گردد و فراموش نکنید که خرید و تزیین این هدیه‌ها نباید به بستری برای چشم و هم‌چشمی و ایجاد سوء تفاهم و دلخوری تبدیل شود.
منبع: سایت راسخون
