مقدمه:
در قرآن و روایات، شرابخواری از بدترین گناهان و در زمره‌ی گناهان کبیره و مورد نکوهش قرار گرفته است. در فقه اسلامی، شرابخواری از محرمات بوده و برای تحریم شرابخواری در روایات، دلیل‌های متعدد جسمی، روحی، مادی و معنوی ذکر شده است.شراب در همه شریعت ها، حرام بوده و در اسلام نیز هیچ گاه شراب حلال نبوده تا بعداً حرام شود. حرمت شراب، تدریجی و ابتدا به صورت مجمل و بعد با وضوح بیش تر و در نهایت، با وضوح کامل و تأکید شدید، بیان شد. در عرب قبل از اسلام، میگساری بسیار رواج داشت و از عادات شایع عرب بود.
متأسفانه، در امت ها و ملل دیگر نیز این عادت شوم رواج فراوان دارد و به توجیهات مختلف سعی می شود آن را موجه جلوه دهند.
از آن جا که اعلام حرمت شراب به صراحت و یک باره، به احتمال قریب به یقین با انکار عمومی مواجه می شد و از نظر مباحث روانشناختی و تربیتی در این گونه موارد باید با ملایمت و مدار برخورد کرد، بنابراین، قرآن اعلام تدریجی حرمت آن را پیش گرفت و در چهار مرحله آن را بیان نمود.
در این مطلب ابتدا به عواقب شرابخواری بر اساس روایات خواهیم پرداخت و در ادامه به دلایل چهارگانه تدریجی حرمت شراب در قرآن، اشاره خواهیم کرد؟ و پاسخ به این سوال که چرا قرآن مرحله به مرحله حرمت را بیان کرده ودر یک مرحله حرمت شراب را بیان نکرده است؟
عواقب شرابخواری بر اساس روایات:
1- ز دست دادن نور ایمان:مَنْ شَرِبَ خَمْرا خَرَجَ نُورُ الاِیمانِ مِنْ جَوْفَهِ. رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: هر کس شراب بنوشد نور ایمان از قلب او خارج مى گردد.(1)
2-تخریب عقل و شخصیت :
امام رضا علیه السلام : حَرّمَ اللّه الخَمرَ لِما فیها مِن تَغْییرِها عُقولَ شارِبِیها :خداوند شراب را حرام فرمود ؛ زیرا شراب تباهى مى آورد ، عقل شراب خواران را دگرگون مى کند : (2)
2- ارتکاب گناهان بزرگ:
3- محرومیت از نماز: مَن شَرِبَ الخَمرَ لَم یُقْبَلْ مِنهُ صَلاةٌ أربَعینَ لَیلَةً: کسى که شراب بنوشد تا چهل شب نمازى از او پذیرفته نشود(3)
4- عذاب الهی در دنیا و آخرت:
شارِبُ الْخَمْرِ ىُعَذِّبُهُ اللّهُ بِسِتّینَ وَثَلاثَ مِأَةَ نَوْعٍ مِنَ الْعَذابِ: پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: خداوند شرابخوار را سیصد و شصت نوع عذاب مى کند. (4)
5- محرومیت از شفاعت :
ولایَـنالُ شَـفاعَتى مَـنْ شَـرِبَ المُـسْکِرَ، لایَـرِدُ عَـلىَّ الْـحَوْضَ لاوَاللّهِ.(5) رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: شفاعت من به کسى که مست کننده (شراب) مى نوشد نمى رسد، به خدا سوگند او بر من در حوض کوثر وارد نمى شود.
6- همراهی با شیطان :
از امام صادق (علیه السلام) سوال کردند که چرا شراب حرام است؟ امام فرمودند: «آن را ممنوع کرد چون أمّ الخبائث است، و رأس هر بدى، زیرا بر شارب خمر (مست) لحظهاى مىآید که عقل از او گرفته شده و خدایش را نمىشناسد، و دست خود به هر معصیت و گناه آلوده مىسازد حتّى از هتک حرمت محارم را نیز ابایى ندارد، و زمام و مهار فرد مست بدست شیطان است، اگر او را فرمان به سجده بتها نماید همان کند، و هر کجا که او را بکشد اطاعت مى‌کند.(6)
مراحل تدریجی چهارگانه تحریم شراب
حکم به ممنوعیت شراب و جلوگیری از نوشیدن آن از مهمترین دستورات اسلامی است به گونه ای که عدم رعایت آن مستوجب حد شرعی می باشد. این حکم در شرایطی صادر شد که نه تنها مردم جاهلی بلکه تمامی جوامع به شراب خواری روی آورده و آن را یک غذای رسمی (مثل چای) به حساب می آوردند.
معروف است که به خاطر این رسوخ گستردهای که شراب در فرهنگ مردم آن زمان داشت، اسلام طی چهار مرحله به تدریج نوشیدن آن را تحریم نمود، به گونه ای که در نهایت، حکم تحریم کامل آن با مجازاتی که برایش تعیین شده بود، به راحتی مورد پذیرش جامعه قرار گرفت.
تحلیل و تفسیر مرحله اول تدریجی حرمت شراب
بیان این مسأله که درست کردن شراب از خرما و انگور، استفاده بجا و مناسبی نیست و باید نعمتهای خدا را به صورت نیکو مورد استفاده قرار داد.قرار دادن مسکرات در مقابل روزی نیکو و پاک، این نکته را میرساند که مسکرات ناپاک بوده و جزو روزیهایی که خداوند برای انسان، میپسند، نیست.چرا که خداوند از طیبات و امور پاک، روزی انسان را قرار می دهد: «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّبات »() «ما آدمیان را گرامى داشتیم و آنها را در خشکى و دریا، حمل کردیم و از انواع روزیهاى پاکیزه به آنان روزى دادیم».
آیه 70 سوره اسراء
کرامت، گاهى کرامت معنوى واکتسابى ونزد خداست، مثل کرامتى که خاصّ اهل تقواست. «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ» () وگاهى کرامت در آفرینش است، نظیر «أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ» () که در خلقت انسان آمده است. مراد از «کَرَّمْنا» در این آیه، احتمالًا وجه دوّم باشد.
کرامت انسان هم در خلقت و هوش و عقل و استعداد است، و هم در دارا بودن قانون آسمانى و رهبرى معصوم، و مسجود فرشتگان واقع شدن.
انسان برتر از فرشته است، زیرا:
الف: انسان، مسجود فرشتگان است.
ب: فرشته، عقل محض است وشهوت ندارد و از این رو کمالش به ارزش کمال انسان نیست. هر که عقلش را بر شهوتش غلبه دهد، برتر از فرشته است.
ج: در شب معراج، جبرئیل به پیامبر صلى الله علیه و آله گفت: تو امام باش تا به تو اقتدا کنم، زیرا خداوند شما را بر ما برترى داده است. (9)
در آیه، براى انسان هم کرامت مطرح است، هم فضیلت. «کَرَّمْنا فضلنا» شاید تفاوت این دو، عبارت باشد از:
الف: کرامت، امتیازى است که در دیگران نیست، امّا فضیلت، امتیازى است که در دیگران نیز هست.
ب: کرامت اشاره به نعمتهاى خدادادى در وجود انسان است، بدون تلاش. ولى فضیلت اشاره به نعمت‌هایى است که با تلاش خود انسان همراه با توفیق الهى بدست آمده است.
ج: کرامت مربوط به نعمتهاى مادّى است، ولى فضیلت مربوط به نعمتهاى معنوى است.
به گفته‌ى بعضى مفسّران، «حمل در خشکى و دریا» اشاره به تسخیر تمام قواى زمینى و دریایى به دست بشر است، نه فقط سوار شدن بر کشتى و الاغ و مانند آن!
«طیبات»، اقسامى دارد: حیات طیّبه، ذرّیه‌ى طیّبه و رزق طیّب: امام باقر علیه السلام مى‌فرماید: رزقِ طیّب همان علم مفید است. (10)
پس در مرحله اول از برشمردن نعمتهاى پروردگار مى فرماید: «وَ مِنْ ثَمَرَاتِ النَّخِیلِ وَ الاَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً وَ رِزْقاً حَسَناً إِنَّ فِى ذَلِکَ لاَیَةً لِّقَوْم یَعْقِلُونَ»(11)؛
(و از میوه هاى درختان خرما و انگور، مسکرات [ناپاک] و روزى خوب و پاکیزه مى گیرید؛ در این، نشانه روشنى است براى گروهى که مى اندیشند).
در این آیه شریفه، «رزق حسن» مقابل «مسکرات» قرار داده شده، و این اوّلین اشاره به ضدّ ارزش بودن شراب است. مردم از این تقابل فهمیدند که شراب رزق حسن نیست، و استفاده از آن شایسته نمى باشد.
این آیه سخن از نوشیدنى‌هایى است که ما از طریق فشردن میوه‌ها بدست مى‌آوریم. آنجا که دست خدا در کار است، همه لطف و صفاست، آب باران و شیر خالص، ولى آنجا که دستِ بشر دخالت مى‌کند، گاهى رزق نیکو حاصل مى‌شود و گاهى شراب که مایه‌ى فساد و تباهى است.
در این مرحله، با تاکید بر نعمتهای پاک الهی و مقایسه آنها با شراب، به صورت غیر مستقیم به مضرات شراب اشاره شده و مخاطب به سمت انتخاب نعمتهای پاک هدایت می‌شود. این رویکرد، ضمن ایجاد یک تصویر مثبت از نعمتهای الهی، به مخاطب کمک می‌کند تا به طور طبیعی از شراب دوری کند.
اهمیت مرحله اول:
1.تاکید بر نعمتهای الهی: با یادآوری نعمتهای الهی، مخاطب به شکرگزاری و قدردانی از خداوند ترغیب می‌شود.
2.مقایسه شراب با نعمتهای پاک: این مقایسه، به مخاطب کمک می‌کند تا به طور واضح تفاوت بین خیر و شر را درک کند.
3.رویکرد مثبت: به جای تمرکز بر مضرات شراب، بر نعمتهای پاک و ارزشمند تاکید می‌شود که این رویکرد، جذابیت بیشتری برای مخاطب دارد.
تحلیل مرحله دوم تدریجی حرمت شراب
2. دومین گام براى بیان حرمت تدریجى شراب است؛ توجّه فرمایید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَقْرَبُوا الصَّلاَةَ وَ أَنْتُمْ سُکَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ»؛ (اى کسانى که ایمان آورده اید! در حال مستى به نماز [و جماعت در مسجد] نزدیک نشوید، تا بدانید چه مى گویید).(12)این آیه شریفه مشروبات را منافى با نماز مى شمرد، و به مسلمانان صدر اسلام اجازه نمى دهد در حال مستى به نماز بایستند. ضمناً به این مطلب اشاره مى کند که شرب خمر و مستى با عقل و درایت سازگار نیست.
سومین مطلبى که از آیه شریفه استفاده مى شود این که نماز فقط الفاظ نیست، بلکه روح نماز حضور قلب است.(13) و از آنجا که انسان مست حضور قلب ندارد و نمى فهمد که چه مى گوید، لذا خداوند دستور مى دهد که در حال مستى نماز نخوانید.
در مرحله دوم، بیان می کند که مضرات شراب (و نیز قمار) بیشتر از منافعی است که برای آن تصور می شود: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فیهِما إِثْمٌ کَبیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما»(14)؛
«در باره شراب و قمار از تو سؤال مى کنند، بگو در آنها گناه و زیان بزرگى است و منافعى (از نظر مادى) براى مردم در بردارد (ولى) گناه آنها از نفعشان بیشتر است».
هر انسان عاقلی، با اندکی تفکر، درمییابد که انجام دادن کاری با ضررهای هنگفت در برابر نفع اندک، مقرون به صرفه نیست و لذا آن را ترک می کند. به همین خاطر در آخر آیه فرمود: «کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ »؛ «این چنین آیات خود را برای شما بیان میکنیم، باشد که بیاندیشید».(15)
اهمیت مرحله دوم:
تاکید بر ناسازگاری شراب با عبادت و ضررهای بیشتر نسبت به منافع آن.در این مرحله از تدریج حرمت شراب، قرآن کریم با رویکردی هوشمندانه، به بیان مضرات شراب و ناسازگاری آن با عبادت می‌پردازد. دو آیه کلیدی در این مرحله نقش محوری دارند:
1. در آیه اول: این آیه به صراحت بیان می‌کند که نمازگزار نباید در حالت مستی به نماز نزدیک شود. دلایل این امر عبارتند از:
عدم آگاهی از معنای نماز: فرد مست به دلیل اختلال در قوای شناختی، قادر به درک معنای نماز و حضور قلب در آن نیست.
بی‌احترامی به نماز: نماز عبادتی مقدس است و انجام آن در حالت مستی، نوعی بی‌احترامی به این عبادت محسوب می‌شود.
تضاد با روح نماز: نماز، عبادتی است که نیازمند حضور قلب و توجه کامل است، در حالی که مستی این حالت را از بین می‌برد.
2. در آیه دوم: این آیه به مقایسه منافع و مضرات شراب و قمار می‌پردازد و به صراحت بیان می‌کند که مضرات این دو بسیار بیشتر از منافع ظاهری آنها است. با این بیان، قرآن کریم به انسان‌ها فرصت می‌دهد تا با تعقل و اندیشه، به مضرات شراب پی ببرند و از آن دوری کنند.
نتیجه‌گیری از مرحله دوم:
در این مرحله، قرآن کریم با تاکید بر دو نکته مهم، به تدریج مخاطب را به سمت ترک شراب سوق می‌دهد:
ناسازگاری شراب با عبادت: با نشان دادن ناسازگاری شراب با نماز، اهمیت ترک آن را برای هر مسلمان روشن می‌کند.
تضاد منافع و مضرات: با مقایسه منافع اندک و ظاهری شراب با مضرات بسیار زیاد آن، به عقل مخاطب رجوع می‌کند و او را به انتخابی عاقلانه دعوت می‌نماید.
اهمیت مرحله دوم:
توجه به بعد عقلانی: با تاکید بر مضرات شراب و ناسازگاری آن با عبادت، به عقل انسان رجوع شده و او را به تفکر و تعقل دعوت می‌کند.
تدریجی بودن: این مرحله به صورت تدریجی و منطقی به مخاطب کمک می‌کند تا به اهمیت ترک شراب پی ببرد.
تاکید بر عبادت: با مرتبط کردن شراب با عبادت، اهمیت ترک آن را برای یک مسلمان دو چندان می‌کند.
در مجموع، در این مرحله از تدریجی شدن حرمت شراب، قرآن کریم با رویکردی عقلانی و منطقی، به مخاطب کمک می‌کند تا به مضرات شراب پی ببرد و آن را ترک کند.
تفسیر مرحله سوم تدریجی حرمت شراب
در مرحله سوم، نماز خواندن در حال مستی را حرام اعلام نمود: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکارى حَتَّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ» «اى کسانى که ایمان آورده اید! در حال مستى به نماز نزدیک نشوید، تا بدانید چه مى گویید.(16)از این رو مسلمانان که در پنج نوبت نماز، نباید مست می بودند. مواقع نماز، در طول روز پراکنده است و عملاً برای مسلمانان فرصتی برای شرب خمر باقی نمیماند، چرا که اثر آن تا زمان نماز بعدی، باقی میماند.
سومین مرحله تبیین تدریجى حرمت شرب خمر است. طبق آنچه در این آیه شریفه آمده، شراب گناه بزرگى است، هر چند براى عدّه اى از مردم در خرید و فروش آن منافع و سودى وجود دارد، ولى هنگامى که سود و زیان آن مقایسه مى شود، زیانش بیشتر و بزرگتر از سود آن است. در این آیه با شدّت بیشترى با شراب برخورد شده، و از آن به عنوان گناهى بزرگ یاد شده است.
در مراحل پیشین، قرآن کریم با رویکردی تدریجی و منطقی، به تدریج مخاطب را به سمت ترک شراب سوق داد. در مرحله اول، بر نعمتهای پاک الهی تاکید شد و شراب به عنوان چیزی غیر پاک معرفی گردید. در مرحله دوم، ناسازگاری شراب با عبادت و مضرات بیشتر آن نسبت به منافعش مطرح شد. اما در مرحله سوم ، حکم قطعی و جامعی در مورد حرمت شراب صادر می‌شود.
تفسیر و تحلیل:
در این آیه، شراب به همراه قمار، بت‌پرستی و بخت‌آزمایی به عنوان "رجس" معرفی شده است. "رجس" به معنای پلیدی، نجاست و چیزی است که از آن دوری باید جست. با این توصیف، شراب به عنوان یک عمل پلید و شیطانی معرفی می‌شود که هر مسلمان مؤمنی باید از آن دوری کند. این آیه، به صورت قاطع و بدون هیچ ابهامی، شراب را حرام اعلام می‌کند و هیچ گونه توجیهی برای مصرف آن باقی نمی‌گذارد.
اهمیت مرحله سوم:
1.تحریم قطعی: در این مرحله، تحریم شراب به صورت قطعی و بدون هیچ قید و شرطی بیان شده است.
2.شامل شدن در کنار گناهان بزرگ: با قرار گرفتن شراب در کنار گناهانی مانند قمار و بت‌پرستی، اهمیت و شدت حرمت آن مشخص می‌شود.
3.تاکید بر عمل شیطانی بودن: معرفی شراب به عنوان عمل شیطان، نشان می‌دهد که شراب ابزاری است که شیطان برای گمراه کردن انسان‌ها از آن استفاده می‌کند.
تفسیر مرحله جهارم تدریجی حرمت شراب
4. آخرین مرحله تبیین حرمت شرب خمر، که به طور صریح بیان شده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الاَنصَابُ وَ الاَزْلاَمُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ * إِنَّمَا یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَدَاوَةَ وَ الْبَغْضَاءَ فِى الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللهِ وَ عَنِ الصَّلاَةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُّنتَهُونَ»؛(17)(اى کسانى که ایمان آورده اید! شراب و قمار و بتها و ازلام پلید و از عمل شیطان است، از آن دورى کنید تا رستگار شوید. شیطان مى خواهد بوسیله شراب و قمار، در میان شما عداوت و کینه ایجاد کند، و شما را از یاد خدا و نماز باز دارد. آیا [با این همه زیان و فساد و با این همه نهى اکید] خوددارى خواهید کرد؟!
در این آیه شریفه ده نوع تأکید براى حرمت شراب به کار رفته است:
اوّل: این که آیه شریفه خطاب به مؤمنین است و معناى آن این است که ایمان و شرب خمر با هم منافات دارد؛ و کسى که شرب خمر کند مؤمن نیست، همان گونه که مؤمن شرب خمر نمى کند.
دوم: شراب را در کنار گناهان روشن و مسلّمى نظیر قمار، بت پرستى و بخت آزمایى قرار داده است، و این خود تأکید دیگرى بر حرمت شرب خمر است. در روایتى مى خوانیم: «شارِبُ الْخَمْرِ کَعابِدِ وَثَن»(18)؛ (شراب خوار بسان بت پرست است).
سوم: کلمه رجس و پلیدى، که به عنوان توصیف مشروبات الکلى آمده، تأکید دیگرى بر حرمت است.
چهارم: این که شراب خوارى را از کارهاى شیطان معرّفى مى کند، که نشانگر قبح و زشتى این عمل پلید است.
پنجم: جمله «فَاجْتَنِبُوهُ»؛ که دستور صریح بر ترک شرب خمر مى دهد، تأکید بلکه تصریح دیگرى بر حرمت این کار زشت است.
ششم: جمله «لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»؛ که فلاح و رستگارى را در سایه ترک شرب خمر مى داند، تأکید ششم موجود در آیه، براى حرمت شرب خمر است.
هفتم: شیطان با شرب خمر قصد دارد بین شما عداوت و کینه ایجاد کند. آیا چیزى که ابزار و سلاح شیطان براى ایجاد عداوت و کینه بین انسانهاست حرام نیست؟ این مطلب تأکید مهمّ دیگرى بر حرمت شرب خمر است.
هشتم: جمله «وَ یُصَدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللهِ»؛ تأکید دیگرى بر مدّعاى ماست. چیزى که مایه فراموشى ذکر خداست و انسان را از یاد خدا باز مى دارد نمى تواند حلال و مباح باشد.
نهم: شراب علاوه بر مفاسد فوق، انسان را از نماز نیز باز مى دارد. و این نهمین تأکید موجود در آیه است.
دهم: آخرین جمله «فَهَلْ اَنْتُمْ مُنْتَهُونَ»؛ (آیا خوددارى خواهید کرد؟) دهمین تأکید موجود در آیه شریفه براى حرمت شراب است. آیا این همه مفاسدى که در شراب است باعث خوددارى شما از آلوده شدن به آن نخواهد شد؟
این آیه شریفه هم فرمان صریح حرمت شرب خمر را بیان کرده است، و هم فلسفه مادّى و معنوى این تحریم را دربر دارد.
نتیجه این که اسلام با استفاده از برنامه بیان تدریجى احکام، حرمت شراب را در چهار مرحله بیان نموده، و در مرحله آخر بطور صریح و روشن آن را تحریم کرده است.(19)
اهمیت این آیه و دلایل حرمت شراب در آن:
خطاب مستقیم به مؤمنان: آیه خطاب به مؤمنان است و نشان می‌دهد که ایمان و شرابخواری با هم منافات دارند.شراب در کنار گناهان بزرگ: قرار دادن شراب در کنار گناهانی مانند قمار، بت‌پرستی و بخت‌آزمایی، بر شدت حرمت آن تاکید می‌کند.
توصیف شراب به عنوان رجس: کلمه "رجس" به معنای پلیدی و نجاست است و نشان می‌دهد که شراب از نظر اسلام کاملاً پلید و آلوده است.
اثر شیطانی شراب: آیه صریحاً بیان می‌کند که شراب از عمل شیطان است و هدف آن ایجاد فساد و فتنه در بین انسانهاست.
دستور صریح به ترک شراب: عبارت "فاجتنبوه" به معنای "از آن دوری کنید" دستور صریحی برای ترک شراب است.
ارتباط با رستگاری: ترک شراب به عنوان شرطی برای رسیدن به رستگاری و سعادت معرفی شده است.
ایجاد عداوت و کینه: آیه بعدی (91 سوره مائده) به صراحت بیان می‌کند که شیطان با استفاده از شراب و قمار، قصد ایجاد عداوت و کینه بین مردم را دارد.
بازداشتن از ذکر خدا و نماز: شراب باعث می‌شود انسان از یاد خدا غافل شود و از انجام عبادات باز بماند.
اهمیت شناخت مراحل تدریجی حرمت شراب
شناخت مراحل تدریجی که قرآن کریم برای حرام اعلام کردن شراب طی کرده است، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و ابعاد مختلفی از شناخت و ایمان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در زیر به برخی از مهمترین دلایل این اهمیت اشاره میکنیم:1. درک عمیق‌تر از حکمت الهی:
تدریج و رحمت الهی: با شناخت مراحل تدریجی، به حکمت الهی در تدریج احکام پی می‌بریم. این نشان می‌دهد که خداوند متعال به شرایط انسان‌ها و توانایی‌های آنها توجه داشته و حکم را به گونه‌ای بیان کرده است که برای همه قابل درک و عمل باشد.
علل و عوامل حرمت: با بررسی هر مرحله، به دلایل مختلف حرمت شراب پی می‌بریم و درک میکنیم که این حکم تنها یک دستورالعمل نیست، بلکه بر پایه حکمت و مصلحت انسان‌ها استوار است.
ارتباط احکام با یکدیگر: با شناخت مراحل، ارتباط بین احکام مختلف را بهتر درک میکنیم و می‌بینیم که احکام الهی یک مجموعه هماهنگ و مرتبط هستند.
2. پاسخگویی بهتر به سوالات:
توجیه منطقی: با داشتن شناخت کامل از مراحل، می‌توانیم به سوالات مختلف در مورد حرمت شراب پاسخ‌های منطقی و قانع‌کننده‌ای ارائه دهیم.
رفع شبهات: با شناخت دلایل و حکمت احکام، می‌توانیم به شبهات و پرسش‌های مختلف پاسخ داده و آنها را برطرف کنیم.
تبیین برای دیگران: می‌توانیم با استفاده از این مراحل، برای دیگران به ویژه جوانان و نوجوانان، حرمت شراب را به صورت ساده و قابل فهم توضیح دهیم.
3. تقویت ایمان و باور:
ایجاد باور قلبی: با شناخت دلایل و حکمت احکام، ایمان ما به دین تقویت می‌شود و باور قلبی ما به احکام الهی عمیق‌تر می‌شود.
افزایش انگیزه برای عمل: زمانی که به حکمت و مصلحت احکام پی ببریم، انگیزه بیشتری برای عمل به آنها پیدا میکنیم.
ارتباط عمیق‌تر با دین: با شناخت عمیق‌تر از دین و احکام آن، ارتباط ما با خداوند متعال تقویت می‌شود و به دین به عنوان یک هدایتگر و راهنما نگاه میکنیم.
4. مقابله با شبهات:
شناخت جریان‌های انحرافی: با شناخت مراحل تدریجی و دلایل حرمت شراب، می‌توانیم جریان‌های انحرافی را که به دنبال تفسیرهای نادرست از دین هستند، بهتر بشناسیم و با آنها مقابله کنیم.
تقویت بنیان‌های اعتقادی: با شناخت عمیق از دین، می‌توانیم در برابر شبهات و تبلیغات سوء مقاومت کنیم و بنیان‌های اعتقادی خود را تقویت نماییم.
5. ترویج فرهنگ صحیح:
آموزش و پرورش: با شناخت مراحل تدریجی، می‌توانیم در زمینه آموزش و پرورش به نسل جوان، نقش موثری ایفا کنیم و به آنها کمک کنیم تا به درک صحیحی از دین و احکام آن دست یابند.
ترویج سبک زندگی اسلامی: با ترویج فرهنگ صحیح و شناخت دلایل احکام، می‌توانیم به گسترش سبک زندگی اسلامی در جامعه کمک کنیم.
در نهایت، شناخت مراحل تدریجی حرمت شراب، به ما کمک می‌کند تا به درک عمیق‌تری از دین و احکام آن دست پیدا کنیم و در نتیجه، زندگی سعادتمندانه‌تری داشته باشیم.
علت تدریجی بودن حکم حرمت شراب در قرآن
جامعه عرب جاهلى سخت آلوده شراب و قمار بود. شراب براى آنان بسان آب آشامیدنى معمول و مرسوم بوده، از این رو حذف و ریشه کن کردن آن از زندگی اعراب جاهلی به یکباره ممکن نیست. لذا قرآن مجید با برنامه اى تدریجى، و در چهار مرحله حکم به تحریم شراب داد.ما نیز باید در مسائل تربیتى از این روش قرآن استفاده کنیم؛ اگر بخواهیم شخصى که دهها سال معتاد به مواد مخدّر یا سیگار است ترک دهیم، نباید به یک باره از او بخواهیم عادت خویش را ترک گوید که این کار عملاً ممکن نیست، و ضررهایى نیز در پى دارد. بلکه با کم کردن تدریجى مادّه مورد استفاده اش، تدریجاً آن را به صفر برسانیم.
قرآن کریم به عنوان کتاب آسمانی و راهنمای زندگی انسان‌ها، احکام خود را به تدریج و با توجه به آمادگی و ظرفیت‌های مختلف جامعه بشری نازل کرده است. یکی از این احکام، حکم حرمت شراب است که به صورت تدریجی و در مراحل مختلف بیان شده است. این رویکرد حکیمانه دلایل متعددی دارد:
1- تطبیق با شرایط اجتماعی: در زمان نزول قرآن، شرابخواری در میان اعراب جاهلی بسیار رایج بود. اگر حکم حرمت شراب به یکباره و به صورت قاطع بیان می‌شد، ممکن بود جامعه آن زمان آمادگی پذیرش چنین حکمی را نداشته باشد و در نتیجه، باعث ایجاد واکنش‌های منفی و مقاومت در برابر دین جدید شود.
2- تدریج در فهم و پذیرش: با بیان تدریجی احکام، افراد فرصت می‌یافتند تا به تدریج به اهمیت و حکمت این احکام پی ببرند و آنها را بپذیرند. این رویکرد، باعث می‌شد که حکم حرمت شراب در دل مردم نهادینه شود و به صورت یک باور عمیق درآید.
3- تاکید بر عقلانیت: قرآن کریم با بیان تدریجی احکام، به عقل انسان‌ها احترام گذاشته و آنها را به تفکر و تعقل دعوت می‌کند. افراد با مطالعه و بررسی دلایل مختلف، به تدریج به حکمت و حکمت این احکام پی می‌برند.
4- حفظ وحدت جامعه: بیان تدریجی احکام، به حفظ وحدت و انسجام جامعه کمک می‌کرد. اگر حکم حرمت شراب به یکباره و به صورت قاطع بیان می‌شد، ممکن بود باعث ایجاد اختلاف و تفرقه در جامعه شود.
مقدار کم شراب:
چرا نوشیدن هر مقدار از شراب، حتی قطره ای از آن - حرام است؟ اگر شراب به مقدار بسیار کم مصرف شود که مستى نیاورد، آیا باز هم حرام است؟جواب: در روایات متعدّدى آمده است: «مَا أَسْکَرَ کَثِیرُهُ، فَقَلِیلُهُ حَرَامٌ؛(20) آنچه که مقدار زیادش باعث مستى شود، مقدار کمش هم حرام است». بنابراین تفاوتى در حرمت شراب بین کم و زیاد آن وجود ندارد.
علّت آن این است که اگر بدینوسیله به افراد ضعیف الایمان چراغ سبز داده شود، حریم این قانون الهى شکسته مى شود. چون یک نفر مى گوید: «با چند قطره» دیگرى «با یک استکان» سوّمى «با یک لیوان» و نفر چهارم مدعى مى شود که اگر «یک بطرى شراب» هم بخورد مست نمى شود، و دیگر قابل کنترل نخواهد بود. لذا براى اینکه بتوان کنترل کرد، کم و زیاد آن حرام شده است. (21)
بنابراین «مقدارِ کم»، «معیاری» ندارد و هر کسی با توجّه به وضع خودش این «مقدار» را تعیین می کند، که نتیجه آن شرابخواری در «مقدارهای متفاوت» و قبح زدایی از آن است؛ به عبارت دیگر، نتیجه این سهل گیری، سست شدن قانون الهی و همه گیر شدن پدیده زشت می خوارگی خواهد بود.
ازطرفی مصالح و مفاسد احکام (واجبات و محرّمات) در بسیارى از موارد جنبه عمومى و به صورت صد درصد ندارد، بلکه از این نظر مانند قوانین بشرى است که از یک فلسفه غالبى نشأت مى گیرد.
مثلا، فلسفه تحریم شراب فساد عقل و وقوع نزاع و بغض و دور شدن از ذکر خداست؛ ولى با این حال ممکن است در فرد یا در افرادى به هنگام خوردن شراب مخصوصا به مقدار کم این آثار ظاهر نشود.
به یقین این موضوع دلیل بر حلال بودن شراب براى آنان نخواهد بود، چراکه موضوع تحریم «شراب به طور مطلق» است و حکمت و علّتِ آن جنبه غالبى دارد(22) یعنی مصرف مشروبات الکلی در «غالب افراد» اثر منفی دارد و از طرفی غالب افراد اهل نگه داشتن «اندازه» و رعایت «مقدارِکم» نیستند
اِنَّما یُریدُ الشَّیطانُ اَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِى الخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ وَعَنِ الصَّلوةِ فَهَلْ اَنْتُمْ مُنْتَهُونِ.(23)
شیطان قصد دارد بوسیله شراب و قمار میان شما بذر کینه و دشمنى بیندازد و شما را از یاد خدا و نماز باز دارد. پس آیا شما از آن دست برمى دارید.
امام صادق علیه السلام فرمود؛« هر نوع شراب و مسکری حرام است ، حتی نوشیدن یک جرعه از آن حرام است .(24) « خداوند صراحتا شراب را حرام کرده است ، پس خوردن کم و یا زیاد آن حرام می باشد(25)
امام رضا علیه السلام نیز فرمود ؛« اسلام خالص در شهادت به وحدانیت خدا ...و تحریم شراب است ، و فرقی بین کم و زیاد خوردن آن نیست ،آنچه که خوردن زیادی آن سبب مستی می شود ، خوردن کم آن نیز حرام است (26)
دلایل حرمت شراب بر اساس روایات:
آنچه در ذیل اشاره می کردد بر اساس روایات است که جهت اختصار فقط به موضوعات آنها اشاره گردیده است.لعنت خداوند:
درگیری با ایمان: روایات متعددی بر این نکته تأکید دارند که شراب و ایمان با هم جمع نمی‌شوند. شراب، ایمان را تضعیف کرده و مانع رشد معنوی انسان می‌شود.
لعنت بر تمام مراحل تولید و مصرف: از نظر اسلام، نه تنها نوشیدن شراب حرام است، بلکه تمام مراحل تولید، خرید، فروش و حمل آن نیز حرام و مورد لعنت خداوند است.
مادر زشتی‌ها و گناهان:
ریشه تمام بدی‌ها: شراب به عنوان ریشه و مادر تمام بدی‌ها و گناهان بزرگ معرفی شده است.
کلید شرور: شراب، کلید ورود به دنیای گناه و فساد است.
تخریب عقل و شخصیت:
از بین بردن عقل: شراب، عقل انسان را سلب کرده و او را به موجودی پست و بی‌اراده تبدیل می‌کند.
فراموشی خدا: شراب باعث می‌شود انسان فراموش کند که بنده خداست و به اعمال زشت دست زند.
عواقب شوم در دنیا و آخرت:
عذاب الهی: شرابخواران در دنیا و آخرت عذاب‌های شدیدی را متحمل خواهند شد.
محرومیت از نعمتهای الهی: شرابخواران از رحمت و مغفرت الهی محروم خواهند شد.
تأثیر بر جامعه:
تخریب خانواده‌ها: شرابخواری باعث فروپاشی خانواده‌ها و ایجاد مشکلات اجتماعی می‌شود.
افزایش جرم و جنایت: شرابخواری یکی از عوامل اصلی افزایش جرم و جنایت در جامعه است.
نتیجه:
قرآن کریم با رویکردی تدریجی و حکیمانه، حکم حرمت شراب را در مراحل مختلف بیان کرده است. این رویکرد، نشان‌دهنده توجه اسلام به تدریج و تطبیق احکام با ظرفیت‌های مختلف افراد است. در ادامه، چهار مرحله تدریجی حرمت شراب را به طور خلاصه بررسی میکنیم:مرحله اول: معرفی نعمتهای پاک و مقایسه با شراب : در این مرحله، قرآن کریم با تاکید بر نعمتهای پاک و پاکیزه الهی، شراب را در مقابل این نعمت‌ها قرار می‌دهد. آیه 67 سوره نحل، یکی از آیاتی است که در این مرحله به آن اشاره شده است: "وَ مِنْ ثَمَرَاتِ النَّخِیلِ وَ الاَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً وَ رِزْقاً حَسَناً" (و از میوه‌های درختان نخل و انگور، مسکرات [ناپاک] و روزی خوب و پاکیزه می‌گیرید). در این آیه، شراب در مقابل روزی پاک و حلال قرار گرفته و به نوعی ناپاکی آن به صورت ضمنی بیان شده است.
مرحله دوم: ناسازگاری شراب با عبادت و مضرات بیشتر:در این مرحله، قرآن کریم به ناسازگاری شراب با عبادت و مضرات بیشتر آن نسبت به منافعش اشاره می‌کند. آیه 43 سوره نساء، یکی از آیاتی است که در این مرحله به آن اشاره شده است: "یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَقْرَبُوا الصَّلاَةَ وَ أَنْتُمْ سُکارى". این آیه به صراحت بیان می‌کند که نمازگزار نباید در حالت مستی به نماز نزدیک شود.
مرحله سوم: تحریم نسبی در نماز: در این مرحله، نوشیدن شراب قبل از نماز حرام اعلام می‌شود. این حکم، محدودیتی برای مصرف شراب ایجاد می‌کند و به نوعی مقدمه‌ای برای تحریم کامل آن است.
مرحله چهارم: تحریم قطعی و جامع:در این مرحله، آیه 90 سوره مائده، به صورت قاطع و روشن، شراب را حرام اعلام می‌کند. این آیه، شراب را در کنار گناهان بزرگی مانند قمار و بت‌پرستی قرار داده و آن را "رجس" (ناپاک) می‌نامد. همچنین، آیه به صراحت بیان می‌کند که شیطان از شراب برای ایجاد فتنه و فساد در میان مردم استفاده می‌کند.
پس قرآن کریم با رویکردی تدریجی و حکیمانه، به تدریج حکم حرمت شراب را بیان کرده است. این رویکرد، نشان‌دهنده توجه اسلام به تدریج و تطبیق احکام با ظرفیت‌های مختلف افراد است. دلایل مختلفی برای حرمت شراب ذکر شده است که از جمله آنها می‌توان به مضرات فردی و اجتماعی شراب، ناسازگاری آن با عبادت و ارتباط آن با شیطان اشاره کرد.
پی نوشت ها:
1. کنز العمال، 5 / 13180 .2.عیون أخبار الرِّضا: 2/98/2 .
3.بحار الأنوار : 79/131/20 .
4.بحارالأنوار، 79 / 129 .
5. وسائل الشیعة، 17 / 261 .
6.احتجاج طبرسی، ترجمه جعفری، ج2، 237
7.سوره حجرات، 13.
8.سوره تین، 4.
9. تفسیر نورالثقلین. تفسیر نور جلد 5 - صفحه 95.
10.تفسیر کنزالدقائق. تفسیر نور جلد 5 - صفحه 100.
11.سوره نحل، آیه 67.
12.آیه 43 سوره نساء
13.تفسیرر نمونه ج 14، ص 204
15.آیه 219 سوره بقره
16.آیه 266 سوره بقره
17. آیات 90 و 91 سوره مائده
18 من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، قم، 1413 قمری، چاپ: دوم، ج 4، ص 354، باب (النوادر و هو آخر أبواب الکتاب).
19. گردآوری از کتاب: از تو سوال مى کنند، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: علیان نژادى، ابوالقاسم، مدرسة امام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم، 1387 شمسی، چاپ: دوم، ص 99.
20.. الکافی، همان، ج6، ص 408، «بَابُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) حَرَّمَ کُلَّ مُسْکِرٍ قَلِیلَهُ وَ کَثِیرَه»، ح4.
21. . از تو سوال مى کنند (مجموعه سوالات قرآنى از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله)، آیت الله العظمى ناصر مکارم شیرازى، تهیه و تنظیم: علیان نژادى، ابوالقاسم، انتشارات امام على بن ابى طالب (ع)، قم، 1387هـ ش، چاپ دوم، ص106-107.
22.دائرة المعارف فقه مقارن، آیت الله العظمى ناصر مکارم شیرازى، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب (ع)، قم، 1427هـ ق، چاپ اول، ج1، ص405.
23.سوره مائده / 91.
24.الکافی_ج6_ص409
25.التهذیب_ج9ص111
26.عیون_الاخبار ج2 ص126
منابع:
https://www.beytoote.com/religious/ahadis-asal/verses1-hadiths-drinking.htmlhttps://www.makaremshirazi.net/maaref/fa/article/index/43048
https://maaref.makarem.ir/fa/article/index/430482
https://www.hadithlib.com/rolls/view/5900/
https://wiki.ahlolbait.com/آیه 219 سوره بقره
https://www.pasokhgoo.ir/node/27869
https://article.tebyan.net/395129
https://article.tebyan.net/230789
