در میان تمام پیوندهای بشری، ازدواج حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) و سرور بانوان عالم، حضرت فاطمه زهرا (س)، نوری درخشان و الگویی بیبدیل در تاریخ بشریت است.
این ازدواج، فراتر از یک وصلت ساده، تجلی اراده الهی و مبنای تشکیل خاندانی بود که رسالت هدایت بشریت را بر دوش کشیدند. در عصری که مفاهیم خانواده، ازدواج و سعادت زناشویی با چالشهای بسیاری مواجه شده است، بازگشت به سیره این دو معصوم (ع)، میتواند چراغ راهی برای جوانان، زوجهای جوان و خانوادهها باشد.
هدف این مقاله، صرفاً بازگویی یک واقعه تاریخی نیست، بلکه رمزگشایی از اصول و ارزشهای نهفته در این پیوند آسمانی است؛ اصولی که با وجود گذشت قرنها، همچنان کارایی و طراوت خود را حفظ کردهاند.
از معیارهای انتخاب همسر تا سادگی مراسم، از نقش جامعه تا برکتخواهی الهی، هر جزء از این ازدواج، درسی عملی برای ساختن بنیانهای مستحکم و سرشار از عشق و معنویت در زندگی مشترک امروز ماست.
ما در این مقاله، قدم به قدم با این سیره مبارک همراه میشویم تا نشان دهیم چگونه یک ازدواج، میتواند نه تنها موجب سعادت دنیوی، بلکه راهی برای کمال اخروی باشد.
جلوه ملکوت در پیوند خاک: رمزگشایی از ازدواج علی (ع) و فاطمه (س)
سن ازدواج:
چرا ازدواج زودهنگام در سیره فاطمی، الگویی برای انتخابهای آگاهانه امروزی است؟سن ازدواج یکی از موضوعات مهم و گاه بحثبرانگیز در جوامع مختلف، بهویژه در بستر مسائل شرعی و عرفی است. در بررسی ازدواج حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س)، این موضوع نیز جایگاه ویژهای دارد.
همانطور که اشاره کردید، علمای شیعه درباره سن حضرت فاطمه (س) هنگام ازدواج اختلاف نظرهایی دارند، اما عمدتاً آن را از چهارده سال بیشتر نگفتهاند (1).
اکثر علمای شیعه معتقدند که سن ایشان در زمان ازدواج، 9 یا 10 یا حداکثر 11 سال بوده است (2). همچنین، سن امیر مؤمنان (ع) در آن زمان 21 سال و 5 ماه ذکر شده است (3)
نکات مهم و درسهای امروزین:
1- اهمیت رشد فکری و بلوغ روانیدر نگاه اول، سن پایین حضرت فاطمه (س) ممکن است در فرهنگ امروزی که سن ازدواج بالاتر رفته، کمی سؤالبرانگیز باشد. اما نکته کلیدی اینجاست که بلوغ و آمادگی برای ازدواج صرفاً به سن تقویمی محدود نمیشود.
در فرهنگ و زمان پیامبر (ص)، بلوغ جسمی و بلوغ فکری و روانی برای پذیرش مسئولیتهای زندگی مشترک در سنین پایینتر اتفاق میافتاد. حضرت فاطمه (س) با وجود سن کم، از نظر فکری، معنوی، و آمادگی برای ایفای نقش همسری و مادری در اوج کمال بودند. این نشان میدهد که آمادگی و کفویت معنوی و فکری از صرف سن عددی مهمتر است.
2- دوری از تجملگرایی و آمادگی برای مسئولیت
یکی از دلایل اصلی تأخیر در ازدواج جوانان امروز، انتظارات بالای مادی و آمادگی برای تهیه امکانات زندگی است. در ازدواج حضرت فاطمه (س) و حضرت علی (ع)، که هر دو از نظر مالی در سطح پایینی بودند، این آمادگی برای پذیرش مسئولیتها و تشکیل زندگی با حداقل امکانات، زمینه را برای ازدواجی به موقع فراهم کرد
. این رویکرد، درسی برای جوانان امروز است که میتوانند با تکیه بر رضایتمندی، قناعت و مسئولیتپذیری، زندگی مشترک خود را آغاز کنند، نه اینکه منتظر انباشت ثروت و امکانات باشند.
3-تأکید بر پاکدامنی و سلامت جامعه
اسلام تأکید زیادی بر ازدواج بهنگام دارد تا جوانان از گناه و انحرافات مصون بمانند و سلامت اخلاقی جامعه حفظ شود. ازدواج زودهنگام اما آگاهانه حضرت فاطمه (س) و حضرت علی (ع)، نمادی از این رویکرد است که پرهیز از گناه و حفظ عفت از اولویتهای جامعه اسلامی است.
4- تفاوتهای فرهنگی و تاریخی:
نباید فراموش کنیم که معیارها و شرایط زندگی در 1400 سال پیش با امروز تفاوتهای زیادی داشته است. آنچه مهم است، اصول و ارزشهای ماندگار این ازدواج است، نه صرفاً اعداد و ارقام سن.
خواستگاران فاطمه (س)
چرا ثروت و مقام، معیار انتخاب همسر در مکتب نبوی نبود؟یکی از جنبههای بسیار مهم و آموزنده در ازدواج حضرت فاطمه زهرا (س)، توجه به معیار انتخاب همسر است. همانطور که اشاره کردید، حضرت زهرا (س) خواهان و خواستگاران متعددی داشتند.
این امر طبیعی بود؛ چرا که از یک سو، ایشان دختر پیامبر اکرم (ص)، بزرگترین و شریفترین مرد عرب بودند و از سوی دیگر، خود حضرت فاطمه (س) دارای شخصیتی بسیار والا، بزرگ و بینظیر بودند.
پیش از حضرت علی (ع)، افرادی مانند ابوبکر و عمر نیز آمادگی خود را برای ازدواج با دختر پیامبر (ص) اعلام کرده بودند. اما هر دو از پیامبر (ص) یک پاسخ واحد شنیدند: "پیامبر (ص) در پاسخ آنان گفت:
«فاطمه خردسال است» و چون علی (ع) او را از وی خواستگاری کرد، پذیرفت" (4). این پاسخ نشاندهنده آن بود که ازدواج حضرت فاطمه (س) تابع معیارهای خاص و الهی است و پیامبر (ص) منتظر وحی الهی بودند.
ابن شهرآشوب در منابع خود از خواستگاران دیگری نیز نام میبرد. او مینویسد: "عبدالرحمان بن عوف و عثمان بن عفان که هر دو از ثروتمندان بزرگ بودند برای خواستگاری، خدمت رسول خدا (ص) رسیدند.
عبدالرحمان عرض کرد: یا رسول الله! اگر فاطمه (س) را به من تزویج کنی، حاضرم یکصد شتر سیاه آبی چشم که بارهایشان پارچههای کتان اعلای مصری باشد و ده هزار دینار، مهریهاش کنم. عثمان نیز اظهار داشت:
یا رسول الله من هم به همین مهر حاضرم و بر عبدالرحمان برتری دارم زیرا زودتر مسلمان شدهام. پیغمبر (ص) از سخن آنان سخت خشمناک شد و برای آن که بفهماند به مال آنها علاقه ندارد و داستان ازدواج، داستان خرید و فروش و مبادلهی ثروت نیست، مشتی سنگریزه برگرفت و به جانب عبدالرحمان پاشید و فرمود:
تو خیال میکنی من بندهی پول و ثروتم و به وسیلهی ثروت خودت بر من فخر و مباهات میکنی و میخواهی به وسیله پول، ازدواج را بر من تحمیل کنی؟" (5).
در جایی دیگر نیز آمده است: "دختر پیغمبر (ص) خواستگارانی داشت؛ اما پدرش از میان همه پسرعموهای خود، علیّ بن ابی طالب (ع) را برای همسری او برگزید و به دخترشان فرمودند: «تو را به کسی به زنی میدهم که از همه نیکوخویتر و در مسلمانی پیشقدمتر است»" (6).
نکات مهم و درسهای امروزین:
1- معیارهای الهی بر مادیاتاین بخش به وضوح نشان میدهد که در مکتب اسلام و سیره اهل بیت (ع)، ثروت، جایگاه اجتماعی و مادیات هرگز معیار اصلی برای انتخاب همسر نبوده است.
پیامبر اکرم (ص) با رد قاطع پیشنهادهای مادی خواستگاران ثروتمند، این پیام را به وضوح منتقل کردند که ارزشهای معنوی، اخلاقی و ایمانی بر هر چیز دیگری اولویت دارند.
3- اولویت ایمان و اخلاق
پیامبر (ص) در انتخاب علی (ع) برای فاطمه (س)، به صراحت بیان داشتند که ایشان را به کسی میدهند که نیکوخویتر و در مسلمانی پیشقدمتر است.
این نکته برای جوانان و خانوادههای امروز که گاه تحت تأثیر زرق و برقهای مادی قرار میگیرند، درس بزرگی است. ازدواجی پایدار و سعادتمند، بر پایههای ایمان، اخلاق حسنه، تعهد و تقوا بنا میشود، نه صرفاً بر امکانات مالی یا ظواهر دنیا.
3- تفاوت ارزشگذاری در نگاه نبوی
نگاه پیامبر (ص) به ازدواج، یک نگاه الهی و ارزشمحور بود. ازدواج حضرت فاطمه (س) فروش کالا یا معامله نبود، بلکه بنیانگذاری یک خانواده الهی بود که قرار بود الگوی تمام بشریت شود. این رویکرد، ما را از نگاه سطحی و صرفاً مادی به ازدواج باز میدارد و به عمق معنوی این پیوند مقدس رهنمون میسازد.
4- جایگاه ویژه حضرت علی (ع)
با وجود خواستگاران متعدد و ثروتمند، انتخاب حضرت علی (ع) توسط پیامبر (ص) نه تنها نشاندهنده کمالات بینظیر ایشان در ایمان و اخلاق بود، بلکه تقدیر الهی را نیز در این پیوند مقدس نمایان میسازد.
تشویق به ازدواج:
چگونه جامعه نبوی، علی (ع) را به خواستگاری فاطمه (س) ترغیب کرد؟گاهی اوقات، شروع یک مسیر مهم نیازمند ترغیب و همراهی دلسوزان است. در مورد ازدواج حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) نیز شاهد چنین اتفاقی هستیم.
پس از اینکه ابوبکر و عمر از ازدواج با حضرت زهرا (س) نومید شدند، در روایات شیعه و سنی آمده است که آن دو، امیرالمومنین (ع) را تشویق کردند و گفتند: "تو به خواستگاری او برو!" (7). این نکته نشان میدهد که حتی با وجود خواستگاران متعدد و متمول، نگاهها به سمت کسی بود که شایستگی حقیقی این پیوند را داشت.
در روایتی دیگر، تصویر واضحتری از این ترغیب جمعی به دست میآید. اصحاب و انصار رسول خدا (ص)، از جمله سعد معاذ رئیس قبیله اوس، با هم گفتگو کردند و به این نتیجه رسیدند که جز حضرت علی (ع) کسی شایستگی ازدواج با حضرت زهرا (س) را ندارد و نظر پیامبر (ص) نیز به غیر او نیست.
از این رو، همگی در پی حضرت علی (ع) رفتند. سرانجام ایشان را در باغ یکی از انصار یافتند که با شتر خود مشغول آبیاری نخلها بود. آنان رو به علی (ع) کردند و گفتند:
"اشراف قریش از دختر پیامبر (ص) خواستگاری کردهاند و پیامبر در پاسخ آنان گفته است که کار زهرا (س) منوط به اذن خداست و ما امیدواریم که اگر تو (با سوابق درخشان و فضائلی که داری) از فاطمه (س) خواستگاری کنی پاسخ موافق بشنوی و اگر دارایی تو اندک باشد ما حاضریم تو را یاری کنیم" (8).
نکات مهم و درسهای امروزین:
1- تشخیص شایستگی حقیقیاین روایات نشان میدهد که جامعه نبوی، با وجود پیشنهادات مادی فراوان، به معیارهای حقیقی شایستگی واقف بود. آنها درک کرده بودند که ازدواج فاطمه (س) با فردی نیازمند ایمان، تقوا، و فضائل اخلاقی بیبدیل است، نه ثروت و مقام. این خود درسی است برای خانوادهها و جوانان امروز که در انتخاب همسر، به ارزشهای پایدار و معنوی بیش از ظواهر و ثروت اهمیت دهند.
2- نقش جامعه در تسهیل ازدواج
ترغیب جمعی اصحاب به حضرت علی (ع) برای خواستگاری، نشاندهنده نقش مثبت و سازنده جامعه در امر ازدواج است. زمانی که موانع مادی یا کمروییها، جوانان شایسته را از ازدواج باز میدارد، جامعه میتواند با کمکرسانی (مانند پیشنهاد کمک مالی به حضرت علی (ع)) و تشویق، مسیر این سنت حسنه را هموار کند. این امر به خصوص در شرایط اقتصادی امروز، اهمیت دوچندانی پیدا میکند.
3- اولیت دادن به اذن الهی و نظر پیامبر (ص)
پاسخ پیامبر (ص) به خواستگاران مبنی بر اینکه "کار زهرا منوط به اذن خداست"، بیانگر این نکته است که ازدواج، به ویژه برای شخصیتهای الهی، دارای ابعاد معنوی و تقدیرات الهی است. این موضوع به ما یادآوری میکند که در هر مرحله از زندگی، از جمله ازدواج، توکل بر خدا و رضایت الهی باید در اولویت باشد.
4- خدمتگزاری به جامعه، شاخصی برای همسر شایسته
یافتن حضرت علی (ع) در حال آبیاری نخلها، نمادی از روحیه کار و تلاش و خدمت به جامعه است. این ویژگیها، از شاخصههای مهم یک همسر شایسته است که میتواند بنیان خانواده را بر پایه تلاش، مسئولیتپذیری و برکت بنا نهد.
خواستگاری علی (ع): بیان فضائل، نیازمندی و انتظار وحی الهی
مراسم خواستگاری حضرت فاطمه زهرا (س) توسط امیرالمؤمنین علی (ع) یکی از لحظات پرمعنا در تاریخ اسلام است که جزئیات آن حاوی نکات عَبَرَتآموز فراوانی است.ضحاک بن مزاحم نقل میکند که از حضرت علی (ع) شنیده است که در مورد این مراسم فرمود: "موقعی که من نزد پیامبر خدا (ص) رفتم و آن بزرگوار مرا دید، خندید و فرمود: یا اباالحسن! آیا برای حاجتی که داری نزد من آمدی؟" این ابتدای گفتگویی بود که در آن حضرت علی (ع) به بیان فضایل و سوابق خود پرداخت.
حضرت علی (ع) ادامه میدهد: "من قرابت و سبقت در اسلام و یاری کردن خود را از آن حضرت و جهادهایی که در راه خدا کرده بودم، برای آن حضرت شرح دادم. پیغمبر اکرم (ص) فرمود:
یا علی راست میگویی، مقام تو بالاتر از این است که تذکر دادی." پس از این تأیید، حضرت علی (ع) اصل مقصود خود را بیان کرد: "گفتم: یا رسول الله فاطمهی زهرا را برایم تزویج نما. فرمود: یا علی! قبل از تو چند نفر از مردان، این تقاضا را داشتند، ولی هر گاه من به فاطمه میگفتم اظهار بیمیلی میکرد، شما چند لحظهای صبر کن تا من نزد او بروم و برگردم" (9).
نکات مهم و درسهای امروزین:
1-ابراز نیاز و شایستگیبا اینکه حضرت علی (ع) از جایگاه والایی برخوردار بود، اما برای خواستگاری خود از حضرت فاطمه (س)، نیاز خود را مطرح کرد و به بیان سابقه و فضائل معنوی خود پرداخت.
این نشان میدهد که در امر ازدواج، ابراز علاقه و تمایل از سوی مرد، حتی اگر دارای فضائل باشد، از ادب و عرف اسلامی است. همچنین، تأکید بر فضائل معنوی و جهاد در راه خدا، بار دیگر معیار ایمان و تقوا را در انتخاب همسر برجسته میکند.
2- پذیرش خواستگاری با رضایت دختر
پاسخ پیامبر (ص) که فاطمه (س) به دیگر خواستگاران ابراز بیمیلی کرده بود، نشاندهنده اهمیت رضایت و میل قلبی دختر در امر ازدواج است. در اسلام، رضایت اجباری و تحمیلی در ازدواج مشروع نیست و حق انتخاب همسر برای دختر به رسمیت شناخته شده است.
3- جایگاه خاص ازدواج فاطمی
تأکید پیامبر (ص) بر اینکه "صبر کن تا من نزد او بروم و برگردم"، نشان میدهد که این ازدواج یک پیوند عادی نبود. این نشاندهنده اهمیت مشاوره و گفتگو با حضرت فاطمه (س) و همچنین انتظار برای هدایت الهی در این امر مهم بود.
رضایت آسمانی: سکوت فاطمه (س)، نشانهای از اذن الهی برای پیوندی مبارک
لحظه ورود پیامبر (ص) به نزد حضرت فاطمه (س) برای مطرح کردن خواستگاری حضرت علی (ع)، سرشار از ادب و قداست است."پیامبر خدا، نزد فاطمه (س) رفت. فاطمه (س) از جا برخاست و ردای پدر را گرفت و کفشهایش را درآورد و آبدست برایش آورد و دست و پای او را شست و سپس نشست." این صحنه، نهایت احترام و ادب دختر به پدر را نشان میدهد، که خود الگویی برای روابط خانوادگی است.
سپس پیامبر (ص) خواستگاری را مطرح کرد: "پس پیامبر خدا به او فرمود: «ای فاطمه!» پاسخ داد: بلى، چه میخواهی، ای پیامبر خدا؟
فرمود: «علی بن ابی طالب، کسی است که خویشاوندی و فضیلت و اسلامش را میشناسی و من از خدا خواستهام که تو را به ازدواج بهترینِ آفریدگانش و محبوبترینِ آنان در نزدش درآورد و علی از تو خواستگاری کرده است. چه نظری داری؟»"
در اینجا، لحظه تعیینکنندهای رخ میدهد: "فاطمه (س) ساکت ماند و صورتش را برنگرداند و پیامبر خدا، کراهتی در چهرهاش ندید." این سکوت، سکوت رضایت بود.
"پس [پیامبر] برخاست، در حالی که میگفت: «الله اکبر! سکوت او [نشانه] رضایت اوست»." در ادامه، تأیید الهی نیز میرسد: "پس جبرئیل (ع) نزدش آمد و گفت: ای محمّد! او را به ازدواج علی بن ابی طالب درآور که خداوند، این دو را برای هم پسندیده است" (10).
نکات مهم و درسهای امروزین:
1- ادب و احترام متقابلاین بخش به روشنی ادب و احترام متقابل میان پدر و فرزند را به نمایش میگذارد؛ رفتاری که در استحکام بنیان خانواده در عصر حاضر نیز حیاتی است.
2- مشاوره و نقش پدر در ازدواج
پیامبر (ص) به عنوان پدر، با احترام و صراحت، پیشنهاد ازدواج را با دخترش مطرح میکند و از او نظر میخواهد. این نشاندهنده نقش هدایتگرانه پدر در ازدواج دختر است، در عین حفظ حق انتخاب و رضایت او.
3-سکوت رضایتبخش
در فرهنگ اسلامی، به خصوص در گذشته، سکوت دختر در چنین موقعیتی، نشانهای از رضایت و حیا تلقی میشده است. این نکته میتواند درسی برای فهم اهمیت حیا در انتخاب همسر و نیز تفسیر صحیح نشانههای رضایت در فرهنگهای مختلف باشد. هرچند امروزه با تغییرات فرهنگی، صراحت بیشتر در بیان رضایت ارجح است، اما حیا و متانت همچنان ارزش محسوب میشود.
4-تأیید الهی و پیوند آسمانی
نزول جبرئیل و تأیید الهی مبنی بر اینکه "خداوند، این دو را برای هم پسندیده است"، اوج قداست این ازدواج را نشان میدهد. این پیوند، فراتر از یک وصلت زمینی، اتحادی آسمانی و مقدر بود که برکات آن تا قیامت جاری است. این نقطه میتواند برای جوانان امروز یادآور شود که در ازدواج، علاوه بر محاسبات انسانی، توکل بر تقدیر الهی و طلب خیر از خداوند نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.
تقدیر الهی: چرا علی (ع) تنها کفو آسمانی فاطمه (س) بود؟
اوج قداست و الهی بودن ازدواج حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) در این نکته نهفته است که این پیوند نه تنها انتخابی زمینی نبود، بلکه تقدیر و ارادهای آسمانی آن را شکل داده بود.حضرت علی (ع) روایت میکنند که پیامبر اکرم (ص) به ایشان فرمودند: "یا علی! گروهی از مردان قریش راجع به فاطمهی زهرا (س) مرا مورد عتاب قرار دادند و گفتند: ما خواستگار فاطمه بودیم و تو نپذیرفتی، اکنون او را به علی بن ابیطالب دادی."
پاسخ پیامبر (ص) به این اعتراضات، پرده از حقیقتی بزرگ برمیدارد: "من گفتم: به خدا قسم، من فاطمه را از شما رد نکردم و او را تزویج ننمودم، بلکه خدا خواستگاری شما را نپذیرفت و فاطمه را برای علی تزویج کرد؛ زیرا جبرئیل بر من نازل شد و گفت: خدای تعالی میفرماید: اگر من علی را خلق نمیکردم، از حضرت آدم به بعد شوهری که شایستهی فاطمه باشد در روی زمین نبود" (11).
این حقیقت در روایت دیگری نیز تأکید شده است. از پیامبر اکرم (ص) روایت شده که خطاب به علی (ع) فرمودند: «لولاک یا علی لما کان لفاطمه کفو على وجه الارض (12): یا علی اگر تو نبودی، فاطمه را بر روی زمین کفو و همتایی نبود.»
علامه حسن زاده آملی (ره) در شرح این روایت به نکته عمیقی اشاره کردهاند: "نکاح بر کفائت است - که باید مرد و زن کفو هم باشند - و مرد غیر معصوم را بر زنی که صاحب عصمت است راهی نیست" (13). این بیان نشان میدهد که همکفوی در این ازدواج فراتر از جنبههای ظاهری و مادی، به کفائت عصمت و طهارت میرسیده است.
نکات مهم و درسهای امروزین:
1-کفائت معنوی، بالاترین معیاراین روایات به روشنی بیان میکنند که در انتخاب همسر، به ویژه برای شخصیتهای الهی، کفائت معنوی و همتایی در ایمان، تقوا و عصمت، بالاترین و مهمترین معیار است.
ثروت، مقام یا هر ویژگی ظاهری دیگر، در مقابل این نوع کفائت، رنگ میبازد. این درس بزرگی برای جوانان و خانوادههاست که در پی انتخاب همسر، به جای تمرکز صرف بر معیارهای مادی، به دنبال همتایی در ارزشهای اخلاقی، دینی و معنوی باشند.
2-تقدیر الهی در ازدواجهای مبارک
تأکید بر اینکه "خداوند فاطمه را برای علی تزویج کرد" و "اگر علی نبود، کفوی برای فاطمه نبود"، نشاندهنده ابعاد غیبی و تقدیر الهی در این ازدواج است.
این به آن معنا نیست که ازدواجهای دیگر تقدیر الهی نیستند، بلکه بیانگر آن است که برخی پیوندها دارای اهمیت و حکمت الهی ویژهای هستند که سرنوشت بشریت را تحت تأثیر قرار میدهند.
این میتواند به زوجهای جوان یادآوری کند که پیوندشان با اذن و لطف الهی شکل میگیرد و باید تلاش کنند رضایت الهی را در زندگی مشترکشان حفظ کنند.
3- عصمت و طهارت، بنیادی برای خانواده الهی
اشاره علامه حسن زاده آملی به کفائت عصمت، بعد جدیدی از عمق این ازدواج را نمایان میسازد. ازدواج دو معصوم، بنیان خانوادهای را پیریزی کرد که منبع نور و هدایت برای عالم شد. این خود تلنگری است برای همه خانوادهها تا با الگوگیری از این سیره، تلاش کنند محیط خانوادگی خود را بر پایه پاکدامنی، طهارت و معنویت بنا نهند.
4- پاسخ به اعتراضات با منطق الهی
پیامبر (ص) در برابر اعتراضات مردان قریش، به جای توجیهات زمینی، به اراده و حکم خداوند استناد میکنند. این نشان میدهد که تصمیمگیریها در سیره نبوی، بر پایه منطق و حکمت الهی استوار بوده و هرگز تسلیم فشارهای ظاهری نمیشود.
مهریه و جهیزیه: درسهای سادگی و برکت در پیوند آسمانی علی (ع) و فاطمه (س)
پس از اینکه رضایت حضرت فاطمه (س) برای ازدواج با امیرالمؤمنین علی (ع) حاصل شد، نوبت به تعیین مهریه و تهیه جهیزیه رسید. این بخش از مراسم ازدواج نیز، همچون دیگر ابعاد این پیوند مقدس، سرشار از آموزههای الهی و درسهای عملی برای زندگی امروز است.دارایی امیرالمؤمنین (ع): نمادی از فقر و غنای معنوی
رسول اکرم (ص) پس از کسب اجازه از حضرت زهرا (س)، نزد امیرالمؤمنین علی (ع) آمدند و با لبی خندان پرسیدند: "یا علی! آیا برای عروسی چیزی داری؟"پاسخ حضرت علی (ع) به روشنی وضعیت مالی ایشان را نشان میدهد: "یا رسول الله پدر و مادرم قربانت، شما از وضع من کاملاً اطلاع دارید. تمام ثروت من عبارت است از یک شمشیر، یک زره و یک شتر."
در اینجا پیامبر (ص) با درایت و نگاهی الهی، به علی (ع) فرمودند: "تو مرد جنگ و جهادی و بدون شمشیر نمیتوانی در راه خدا جهاد کنی، شمشیر از لوازم و احتیاجات ضروری تو است.
شتر نیز از ضروریات زندگی تو محسوب میشود، باید به وسیله آن آبکشی کنی و امور اقتصادی خود و خانوادهات را تأمین کنی و برای اهل و عیالت کسب روزی نمایی و در مسافرت بارت را بر آن حمل کنی، تنها چیزی که میتوانی از آن صرف نظر کنی همان زره است.
من هم به تو سخت نمیگیرم و به همان زره اکتفا مینمایم" (14). این گفتوگو نمادین، بر اهمیت ضروریات زندگی و دوری از تجملگرایی تأکید دارد.
مهریه حضرت زهرا (س): تواضع زمینی و ارزش آسمانی
در روایات، دو نوع مهریه برای حضرت زهرا (س) مشخص شده که هر یک درس خاصی دارد:1- مهریه عادی (مهریه زمینی)
این مهریه، همانند آنچه برای سایر زنان مسلمان مرسوم بود، بیانگر سادگی و دوری از سختگیری است.
برخی روایات بیان میکنند که مهریه حضرت فاطمه (س) زرهی بود از نوع بسیار محکم که آن را "زره شمشیرشکن" میگفتند. این زره از پوست دبّاغی نشده قوچ یا پوست بز ساخته میشد و ارزش آن چهارصد و به نقلی پانصد درهم بوده است (15).
روایات دیگر به صراحت ذکر میکنند که مهریه حضرت زهرا (س) پانصد درهم بوده است (16). البته این دو روایت قابل جمع هستند و میتوان گفت در حقیقت مهر حضرت فاطمه (س) همان زره حضرت امیرالمؤمنین (ع) بود که آن را به پانصد درهم فروختند. این سیره، تأکیدی بر مهریههای سبک و آسانگیری در امر ازدواج است.
2- مهریه آسمانی
فراتر از مهریه زمینی، مهریه حضرت زهرا (س) ابعاد معنوی و آسمانی نیز دارد که قداست ایشان و این پیوند را آشکار میکند.
پیامبر اکرم (ص) فرمودند: "مهریه فاطمه (س) در آسمان یک پنجم زمین تعیین شده، پس کسی که با بغض فاطمه و فرزندانش، تا قیامت روی زمین راه برود حرام است" (17).
در روایتی دیگر از حضرت امام محمد باقر (ع) روایت شده که فرمودند: "مهریه فاطمه اطهر (س) یک پنجم دنیا، یک سوّم بهشت، چهار نهر که عبارتند از: نهر فرات، نیل در مصر، نهروان و نهر بلخ" (18). این مهریهها، اشاره به جایگاه بیبدیل و شفاعتگری حضرت زهرا (س) و برکات وجودی ایشان دارد.
تنظیم جهیزیه و برکت آن
امیرالمؤمنین (ع) به دستور پیامبر (ص)، زره را فروختند و پول آن را به ایشان تقدیم داشتند. پیامبر (ص) آن پول را به سه بخش تقسیم کردند:"بخشی از آن را برای خریدن وسایل زندگی به عنوان جهیزیه، و بخش دیگر آن را برای تهیه عطریات عروسی قرار داد و سومین بخش آن را نزد «ام سلمه» سپرد تا به هنگام فرارسیدن شب عروسی آن را به امیر مومنان باز گرداند تا بتواند از میهمانان خویش پذیرایی کند" (19).
نکات مهم و درسهای امروزین:
1- سادگی در مهریهتعیین مهریهای اندک و قابل پرداخت (همان زره یا پانصد درهم) در این ازدواج مبارک، الگویی است برای دوری از مهریههای سنگین و کمرشکن که امروزه مانع بزرگی بر سر راه ازدواج جوانان است. روایات اسلامی نیز بر سهولت در مهریه تأکید فراوان دارند.
2-اولویتبندی نیازها در جهیزیه
پیامبر (ص) پول حاصل از فروش زره را با تدبیر و درایت، برای ضروریات زندگی، عطر عروسی و پذیرایی از مهمانان تقسیم کردند.
این نشاندهنده اهمیت مدیریت مالی صحیح و پرهیز از تجملگرایی در آغاز زندگی مشترک است. جهیزیه نباید بار سنگینی بر دوش خانوادهها باشد، بلکه باید شامل وسایل ضروری برای شروع یک زندگی باشد.
3-برکت در قناعت
زندگی ساده و آغاز آن با کمترین امکانات، نه تنها مانعی برای سعادت نبود، بلکه خود مایه برکت و رشد معنوی شد. این ازدواج اثبات میکند که خوشبختی در وفور مادیات نیست، بلکه در رضایت، محبت و معنویت است.
4- مهریه معنوی و جایگاه زن
بحث مهریه آسمانی، نشان میدهد که ارزش حضرت زهرا (س) فراتر از هرگونه معیار مادی بود. این، جایگاه والای زن در اسلام را که دارای ارزشهای معنوی بیبدیل است، بازتاب میدهد و به خانوادهها یادآوری میکند که به شخصیت و کمالات معنوی دخترانشان بیش از ثروتشان بها دهند.
5-نقش پدر در تسهیل ازدواج
تدبیر پیامبر (ص) در مدیریت مالی زره، تعیین مهریه و تنظیم جهیزیه، نشاندهنده نقش حمایتی و پدرانه ایشان در تسهیل ازدواج و برپایی یک زندگی پاک است.
عقد در مسجد: علنیسازی پیوندی آسمانی و برکت دعای جمعی
مراسم عقد ازدواج حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س)، نمادی از سادگی، معنویت و علنیسازی این پیوند مقدس بود. پیامبر اکرم (ص) به امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: "یا علی! تو زودتر به مسجد برو و من نیز از عقب تو میآیم، تا در حضور مردم مراسم عقد را برگزار کنیم و خطبه بخوانیم." این دستور، نشاندهنده اهمیت برگزاری مراسم عقد در مکانی مقدس و با حضور عموم مردم است.حضرت علی (ع) مسرور و خوشحال به سوی مسجد حرکت کردند و در بین راه ابوبکر و عمر را ملاقات کردند. آنها از جریان کار جویا شدند و حضرت علی (ع) پاسخ دادند: "رسول خدا دخترش را به من تزویج کرد، هم اکنون پیامبر در راه است تا در حضور جمعیت، مراسم عقد و خطبهخوانی را انجام دهد."
پیامبر اکرم (ص) در حالی که صورت مبارکشان از سرور و شادمانی میدرخشید، به مسجد تشریف بردند و به بلال حبشی فرمودند: "مهاجر و انصار را در مسجد جمع کن." با جمع شدن مردم، پیامبر (ص) بر فراز منبر رفتند و پس از حمد و ثنای الهی، فرمودند:
"ای مردم آگاه باشید که جبرئیل بر من نازل شد و از جانب خدا پیام آورد که مراسم عقد ازدواج علی و فاطمه (س) در عالم بالا و در حضور فرشتگان برگزار شده و دستور داده که در زمین نیز آن مراسم را انجام دهم، و شما را بر آن گواه بگیرم." سپس علی (ع) را خواستند و فرمودند:
"یا علی پروردگار مرا امر فرموده که فاطمه را برای تو عقد کنم به پانصد مثقال نقره. آیا راضی هستی؟" حضرت علی (ع) عرض کرد: "یا رسولالله راضی هستم." همه حضار مبارک باد گفتند. سپس رسول خدا (ص) به منبر رفتند و خطبه عقد را ایراد فرمودند.
پس از آن، علی (ع) برخاستند و خطبهای ایراد کردند و فرمودند: "ای مردم! رسول خدا فاطمه را به عقد من در آورد و زرهام را از بابت مهر قبول کرد. از آن حضرت بپرسید و گواه باشید."
مسلمانان به پیامبر (ص) عرض کردند: "یا رسولالله! فاطمه را با علی کابین بستهای؟" رسول خدا (ص) پاسخ دادند: "آری." پس تمام حضار دست به دعا برداشتند و گفتند: "
خدا این ازدواج را بر شما مبارک گرداند و در میانتان دوستی و محبت افکند." در پایان مجلس، رسول خدا (ص) به زنان خود امر فرمودند تا به خوشحالی این جشن شادمانی کنند و بساط سرور بگسترند.
نکات مهم و درسهای امروزین:
1-علنیسازی و سادگی عقدبرگزاری مراسم عقد در مسجد و با حضور عموم مردم، بر اهمیت علنی بودن ازدواج در اسلام تأکید میکند. این سیره، ازدواج را از حالت صرفاً خصوصی خارج کرده و به آن وجهه اجتماعی و شرعی میبخشد.
همچنین، این مراسم در اوج سادگی و به دور از تشریفات مرسوم امروزی برگزار شد که الگویی برای جوانان است تا با آسانگیری، سنت ازدواج را به موقع ادا کنند.
2-عقد آسمانی، تأیید زمینی
خبر نزول جبرئیل و برگزاری عقد در عالم بالا، نشاندهنده قداست بینظیر این پیوند است. این نکته به زوجهای جوان یادآور میشود که هر ازدواج، اگر با نیت الهی و بر مبنای رضایت پروردگار باشد، میتواند ابعاد آسمانی پیدا کند و مورد لطف و برکت الهی قرار گیرد.
3-رضایت طرفین و شاهد بودن جمع
تأیید مجدد رضایت حضرت علی (ع) در حضور جمع و سپس گواه گرفتن مردم، بر اصول فقهی صحت عقد (رضایت زوجین و حضور شهود) تأکید دارد. این امر، پایداری و مشروعیت عقد را تضمین میکند.
4- دعای خیر جمعی و طلب برکت
دعای پرشور و جمعی مردم برای برکت این ازدواج و افکندن دوستی و محبت، اهمیت حمایت معنوی جامعه از زوجین را نشان میدهد. دعای خیر اطرافیان میتواند پشتوانه محکمی برای آغاز زندگی مشترک باشد.
5- جشن و سرور مشروع
دستور پیامبر (ص) به زنانشان برای شادمانی و برپایی جشن، تأیید میکند که جشن و سرور در حد مشروع و به دور از اسراف و گناه، بخشی از مراسم ازدواج و عامل تقویت پیوندهای اجتماعی است. این الگو میتواند مرجعی برای خانوادهها باشد تا جشنهای ازدواج را با رعایت موازین شرعی و به شیوهای ساده اما شادمانه برگزار کنند.
6- مسجد، کانون جامعه و حیات خانواده
انتخاب مسجد برای برگزاری مراسم عقد، نشان میدهد که مسجد صرفاً مکانی برای عبادت نیست، بلکه قلب تپنده جامعه اسلامی و کانون تصمیمگیریهای مهم اجتماعی، سیاسی، اخلاقی و فرهنگی است.
پیامبر (ص) با انجام این مراسم مهم در مسجد، به مردم آموختند که زندگی فردی و خانوادگی نیز باید در بستر جامعه و با اطلاع و همراهی آن شکل گیرد و رشد یابد.
این رویکرد، به تحکیم روابط اجتماعی و ایجاد همبستگی بیشتر کمک میکند و موجب میشود مردم از وقایع مهم یکدیگر مطلع باشند، البته با حفظ شئون و قداست مسجد.
دعای پیامبر (ص) در حق عروس و داماد: برکتخواهی برای آغاز زندگی مشترک
پس از اتمام مراسم عقد و در آستانه آغاز زندگی مشترک، دعای خیر و برکتخواهی بزرگان، از جمله پدر و مادر، نقشی حیاتی در دوام و سعادت خانواده ایفا میکند. در ازدواج حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س)، پیامبر اکرم (ص) به عنوان پدر و ولیّ، دعایی جامع و پرمعنا در حق این زوج مبارک فرمودند که الگویی ماندگار برای همه دورانهاست.حضرت علی (ع) نقل میکند: "رسول خدا (ص) دخترش را به ازدواج من درآورد و آنگاه نزد من آمده دستم را گرفته و فرمود: با یاد و نام خدا برخیز و بگو:
«على برکة اللَّه، و ما شاء اللَّه، و لا قوّة إلّا باللَّه، و توکّلت على اللَّه» - یعنی: بر سفره برکت خدا مینشینم، و راضی میشوم بر آنچه او بخواهد، همانا قدرت و قوّتی نیست مگر از جانب خدا، پس به او توکل میکنم و یاری میطلبم."
سپس پیامبر (ص) حضرت علی (ع) را کنار فاطمه (س) نشانیدند و دست به دعا برداشتند: "خداوندا! اینان محبوبترین مردم در نزد من میباشند، پس آنان را دوست بدار، و خیر و برکت به ذریه آنها عطا کن، و آنان را از هر آسیبی حافظ باش، من آنها و نسلشان را از شرّ شیطان فریبکار به تو میسپارم" (20). این دعای جامع، خواستهای الهی برای حفظ، رشد و پایداری این نسل مبارک بود.
نکات مهم و درسهای امروزین:
1-آغاز زندگی با نام و توکل به خدادعای "على برکة اللَّه، و ما شاء اللَّه، و لا قوّة إلّا باللَّه، و توکّلت على اللَّه" تأکیدی است بر آغاز هر مرحله از زندگی، به خصوص زندگی مشترک، با یاد و نام خدا و توکل مطلق بر او.
این ذکر، نه تنها آرامشبخش است، بلکه نشاندهنده اعتقاد به قدرت لایزال الهی در مواجهه با چالشهای زندگی است. زوجین باید باور داشته باشند که برکت و قوت واقعی، تنها از جانب خداوند است.
2- محبت الهی و جایگاه ویژه
پیامبر (ص) در دعای خود، حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) را "محبوبترین مردم در نزد من" خواندند. این نکته نه تنها جایگاه والای این دو بزرگوار را نشان میدهد، بلکه اهمیت محبت و مودت در خانواده را نیز برجسته میکند. در زندگی زناشویی، محبت عمیق و خالصانه، هم از سوی زوجین به یکدیگر و هم از سوی خداوند به آنها، پایههای سعادت را مستحکم میکند.
3-طلب خیر برای ذریه و نسلها
درخواست "خیر و برکت به ذریه آنها عطا کن" نشاندهنده دیدگاه بلندمدت اسلام به ازدواج و اهمیت تربیت نسل صالح و پربرکت است. خانوادهها نباید ازدواج را صرفاً پیوندی میان دو فرد ببینند، بلکه باید آن را بنیانی برای تشکیل نسلی پاک و مفید برای جامعه بدانند.
4-حفاظت و پناهندگی از شیطان:
دعا برای "حفظ از هر آسیبی" و "سپردن آنها و نسلشان از شرّ شیطان فریبکار" به خداوند، بیانگر آگاهی از تهدیدات و وسوسههای شیطانی در مسیر زندگی مشترک است. این یادآوری میکند که زوجین باید همواره با استعانت از خداوند و پایبندی به اصول اخلاقی، در برابر وسوسهها مقاومت کنند و کانون خانواده خود را از آسیبها مصون نگه دارند.
5- نقش دعای خیر والدین و بزرگان
دعای پیامبر (ص) به عنوان پدر و سرپرست جامعه، الگویی است برای نقش حمایتی و معنوی والدین و بزرگان در زندگی جوانان. دعای خیر و خالصانه آنها میتواند پشتوانه معنوی عظیمی برای زوجین باشد و آنها را در مسیر زندگی یاری رساند.
جهیزیه فاطمه (س): سادگی، کفایت و برکت الهی برای یک آغاز مبارک
پس از تعیین مهریه، نوبت به فراهم کردن جهیزیه رسید. این بخش از ازدواج حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س)، تصویری روشن از سبک زندگی اسلامی و دوری از تجملگرایی را به نمایش میگذارد.
خرید جهیزیه با مهریه حضرت زهرا (س):
امیرالمؤمنین علی (ع) میفرمایند: "رسول خدا (ص) خطاب به من فرمود: برخیز و زره خود را بفروش!" حضرت علی (ع) برخاستند و زره را فروختند و پول آن را نزد پیامبر (ص) آوردند و مقابل ایشان نهادند."آن حضرت از من نپرسید که آن پولها چه مقدار است و من نیز چیزی در این باره به آن حضرت نگفتم." این نشاندهنده اعتماد کامل پیامبر (ص) به امانتداری علی (ع) و همچنین عدم اهمیت به کمیت دقیق پول، در مقابل برکت آن بود.
سپس پیامبر (ص) بلال را صدا زدند و مشتی از آن پولها را به او داده و فرمودند: "این پولها را بگیر و با آنها برای فاطمه (س) عطر خریداری کن!" و بعد از او ابوبکر و عمار بن یاسر را احضار نمودند و دو مشت از آن پولها را به او داده و گفتند:
"با این پولها، برای فاطمه (س) لباس و اثاثیه منزل خریداری کن." آنگاه عمار یاسر و گروهی از اصحاب وارد بازار شدند و هر چیزی را که لازم میدانستند، در نظر گرفته و خریداری نمودند (21). این تقسیم کار و حضور جمعی در خرید جهیزیه، بیانگر مشارکت و همدلی در جامعه اسلامی است.
صورت جهیزیه حضرت زهرا (س): نمادی از قناعت و کفایت
با نگاهی به اقلام جهیزیه حضرت زهرا (س)، میتوان به خوبی به وضع زندگی بانوی بزرگوار اسلام و ارزشهای حاکم بر آن دوران پی برد. فرستادگان پیامبر (ص) از بازار بازگشتند و آنچه برای حضرت زهرا (س) تهیه کرده بودند، به قرار زیر بود:1- یک پیراهن به قیمت هفت درهم
2- روبندهای به قیمت چهار درهم (که شاید منظور از «خمار» روسری، مقنعه یا چادر باشد)
3- یک قطیفه مشکی خیبری (نوعی لباس یا روانداز)
4- تختی که وسط آن را با لیف خرما بافته بودند
5- دو عدد تشک با روکشی از کتان مصری که یکی از آنها با لیف خرما و دیگری با پشم گوسفند پر شده بود
6- چهار بالش (یا متکا، یا پشتی) با رویهای از پوست حیوانات طائف که درون آنها از علف پر شده بود
7- پردهای از جنس پشم
8- حصیری بافت یمن
9- یک آسیای دستی
10- طشت مسی
11- مشک آبی از جنس پوست
12- ظرف مخصوص شیر (که از جنس چوب میتراشیدند)
13- ظرفی برای آبخوری
14- آفتابهای قیراندود
15- سبویی سبز رنگ (که در آن روغن، آرد یا چیزهایی دیگر نگهداری میکردند)
16- دو کوزه کوچک سفالی (22).
هنگامی که خرید آنها کامل شد، مقداری از اثاثیه را ابوبکر و باقی را سایر اصحاب رسول خدا (ص) حمل کرده و به خانه رسول خدا (ص) بردند.
هنگامی که لوازم خریداری شده به رسول خدا (ص) نشان داده شد، پیامبر (ص) آنها را زیر و رو کرده و گفتند: "خدا اینها را برای اهل بیت مبارک کند" (23).
نکات مهم و درسهای امروزین:
1- اولویتبندی نیازهای اساسیلیست جهیزیه حضرت زهرا (س) به روشنی نشان میدهد که اقلام خریداری شده، صرفاً شامل ضروریترین و کاربردیترین وسایل زندگی بوده است.
در آن، هیچ اثری از تجملات، زرق و برقهای اضافی و وسایل غیرضروری که امروزه در جهیزیهها مشاهده میشود، به چشم نمیخورد. این سیره، الگوی روشنی برای خانوادههاست که در تهیه جهیزیه، کفایت و ضرورت را بر تجمل و چشم و همچشمی ترجیح دهند.
2- سادگی، مایه برکت و آرامش
با وجود سادگی بیاندازه این جهیزیه، پیامبر (ص) برای آن برکت الهی را طلب کردند. این امر نشان میدهد که آرامش و برکت زندگی در سادگی، قناعت و رضایت است، نه در انباشت وسایل گرانقیمت. بسیاری از مشکلات مالی و اختلافات زناشویی امروزه، ریشه در انتظارات بالای مادی و عدم قناعت در آغاز زندگی دارد.
4- پرهیز از اسراف و تبذیر
با توجه به وضعیت مالی حضرت علی (ع) و تأکید پیامبر (ص) بر استفاده از همان زره، میتوان نتیجه گرفت که اسلام بر پرهیز از اسراف و تبذیر در مراسم ازدواج و تهیه جهیزیه تأکید دارد.
هرگونه زیادهروی در این امور، نه تنها مغایر با سیره اهل بیت (ع) است، بلکه میتواند آغازگر مشکلات و فشارهای روانی برای زوجین و خانوادهها باشد.
5- مشارکت جمعی در تسهیل ازدواج:
کمک بلال، ابوبکر، عمار و دیگر اصحاب در خرید و حمل جهیزیه، بیانگر مسئولیت اجتماعی و همدلی در جامعه اسلامی است. این رویکرد میتواند به جوانان و خانوادهها این پیام را بدهد که در امر ازدواج، تنها نیستند و جامعه اسلامی باید در تسهیل و حمایت از این سنت حسنه نقشآفرین باشد.
نگاه پیامبر (ص) به برکت: دعای پیامبر (ص) "خدا اینها را برای اهل بیت مبارک کند"، نشان میدهد که معیار ایشان برای خوب و کامل بودن یک جهیزیه، برکت الهی بود، نه کمیت یا ارزش مادی آن. این نگاه باید در بین خانوادهها نیز ترویج یابد.
نتیجه:
با بررسی دقیق ابعاد مختلف ازدواج آسمانی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س)، دریافتیم که این پیوند مبارک، تنها یک رویداد تاریخی نبود، بلکه گنجینهای از درسها و الگوهای عملی برای سعادت خانواده در هر عصر و زمانی است.از انتخاب همسر بر پایه معیارهای معنوی و اخلاقی به جای ثروت و مقام، تا سادگی و پرهیز از تجملگرایی در مهریه و جهیزیه، و از نقش فعال جامعه در تسهیل ازدواج تا اهمیت دعای خیر و برکتخواهی الهی، هر گام در این ازدواج، سرشار از حکمت و درس برای امروز ماست.
این سیره به ما میآموزد که سادگی، قناعت، توکل بر خدا و رعایت عفاف و حیا، از اصول بنیادین یک زندگی مشترک موفق است.
با الگوگیری از این زوج مطهر، میتوانیم نه تنها از آسیبهای ناشی از تجملگرایی و چشم و همچشمی دوری کنیم، بلکه بنیانی مستحکم، سرشار از مودت و رحمت، و مورد عنایت الهی برای خانوادههایمان بسازیم.
این ازدواج یادآور میشود که خوشبختی حقیقی نه در وفور مادیات، بلکه در عمق روابط، ایمان و رضایت الهی نهفته است.
امید است با درک و به کار بستن این درسها، جوانان ما در مسیر ازدواج، و خانوادهها در حفظ کیان خود، با الهام از سیره علوی و فاطمی، به سعادت و کمال حقیقی دست یابند.
ارجاعات:
1.امین، سید محسن، أعیان الشیعة، ج 1، ص 313، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، 1406 ق.2.انصاری، اسماعیل، الموسوعة الکبرى عن فاطمة الزهراء، ج 4، ص 21، دلیل ما، قم، 1428 ق.
3.ابن عبد البر، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ج 4، ص 1893، بیروت، دار الجیل، ط الأولى، 1412/1992.
4.ابن سعد، طبقات، ج 8، ص 11؛ در سنن نسائی آمده است: پیغمبر (ص) در پاسخ آنان گفت: «فاطمه خردسال است» و چون علی (ع) او را از وی خواستگاری کرد، پذیرفت. (نسائی، سنن، ج 6، ص 62؛ فاطمـه الزّهراء، ص 25، ج 2)؛ الصواعق المحرّقه، ص 162 و رجوع به انساب الاشراف، ص 402 شود؛ بحار، ص 92 و نک: فصل «گزیدهای از شعرای عربی».
5. مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 345؛ تذکرة الخواص، ص 306.
6. نسائی، سنن، ج 2، ص 31.
7.الریاض النضر، ج 2، ص 182؛ الغدیر، ج 3، ص 20.
8.علامه محمد باقر مجلسی (ره)، ترجمه جلد 43 بحارالنوار، ص 441.
9.الأمالی للطوسی: ص 39 ح 44، بشارة المصطفى: ص 261.
10.همان
11.علامه محمدباقر مجلسی، ترجمه جلد 43 بحارالنوار، ص 288.
12.بحارالانوار، ج 43، ص 107.
13.حسن زاده آملی، حسن، شرح فص حکمة عصمیة فی کلمة فاطمیة، 178.
14. زندگانی حضرت زهرا (سلام الله علیها) (ترجمه جلد 43 بحارالانوار)، ص 409.
15. زندگانی حضرت زهرا (سلام الله علیها) (ترجمه جلد 43 بحارالانوار)، ص 358.
16. قاضی نورالله تستری، احقاق الحق، ج 8، ص 351.
17. زندگانی حضرت زهرا (سلام الله علیها) (ترجمه جلد 43 بحارالانوار)، ص 358.
18. زندگانی حضرت زهرا (سلام الله علیها) (ترجمه جلد 43 بحارالانوار)، ص 358.
19. محمد کاظم قزوینی، فاطمه زهرا سلام الله علیها از ولادت تا شهادت، ص 189.
20. زندگانی حضرت زهرا (سلام الله علیها) (ترجمه و تحقیق از جلد 43 بحار الانوار)، روحانی علی آبادی، ص 417.
21.علامه محمد باقر مجلسی، زندگانی حضرت زهرا (علیها السلام) (ترجمه جلد 43 بحار)، ص 361.
22.همان، ص 361.
23.همان، ص 361.
منبع:
با استناد به کتاب:ازدواج امیرالمومنین و حضرت فاطمه زهراء علیهما السلام، میثم حیدری دولت آبادی، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهانتهیه و تنظیم: تحریریه راسخون
_656882.jpg "برای نیت روزه چه بگوییم")
.jpg "شهادت حضرت زهرا سلام الله علیها در قرآن")
