دو هديه، دو نعمت
نويسنده:حضرت آيت‌الله جوادي آملي
پيامبر گرامي اسلام(ص) دو هدية گران‌بها به دختر خود، حضرت فاطمه زهرا(س) دادند، يكي هدية مُلكي «فدك» بود كه آن را باب الكريم وضع كردند و ديگري هدية ملكوتي «تسبيحات حضرت فاطمه زهرا(س)» است. در اهميّت اين ذكر همين بس كه حضرت امام صادق(ع) دربارة آن فرموده‌اند: «اگر هديه و نحله‌اي بالاتر از آن تسبيح بود، پيامبر اسلام آن را به حضرت فاطمه(س) تعليم مي‌دادند.» اين تسبيح و تعليم جزو بهترين و برترين تعليم‌هاي ملكوتي است كه به صورت خاصّي به آن حضرت تعليم داده شده تا ديگران هم از آن استفاده كنند. اين يك تعليم عمومي نبود، بلكه يك نحله و عطايي است كه پيامبر اكرم(ص) به حضرت فاطمه(س) دادند، آنگاه به بركت آن معلّم، پيامبر(ص) و اين متعلّمه، حضرت زهرا(س)، ديگران هم از منابع معنوي آن بهره مي‌برند. از سوي ديگر حضرت زهرا(س)، هم منافع هدية ملكي (فدك) را در اختيار محرومان و مستضعفان قرار دادند.
امام صادق(ع) فرمودند: «هر كس تسبيح حضرت فاطمه(س) را بگويد، سپس استغفار نمايد، آمرزيده مي‌شود و اين تسبيح از نظر زمان صد تاست، امّا از نظر ميزان و ترازوي عمل هزار تاست؛ شيطان را طرد مي‌كند و [خداي] رحمان را راضي.»1 و ثواب اين ذكر براساس آية شريف: «هر كس كار نيكي به جا آورد، برايش ده برابر نظير آن است.»2 محاسبه شده است؛ البتّه اين حدّاقل ثوابي است كه براي اين ذكر در نظر گرفته شده و ممكن است فضايل و بركات ديگري براي اين ذكر در نظر گرفته شده باشد. اين تسبيح شيطنت و وسوسه‌هاي شيطاني را دور مي‌كند و رضاي پروردگار را تأمين مي‌نمايد.
چنين تسبيح مهمّي آداب خاصّي را نيز مي‌طلبد:
1. اين ذكر را در كمال آرامش و تأمين روحي انجام دهيد؛
2. بدون تسبيح از كنار سجّاده برنخيزيد؛
3. اين ذكر را با سرعت انجام ندهيد؛
4. قبل از اينكه پاهايتان را حركت بدهيد و از حالت نمازگزار خارج شويد، اين ذكر را انجام بدهيد.
امام صادق(ع) به يكي از شاگردانشان فرمودند: «ما (اهل البيت) بچّه‌هاي خود را همان‌طور كه به نماز امر مي‌كنيم، به تسبيح فاطمه(س) نيز امر مي‌كنيم و هر كسي كه ملازم اين تسبيح نباشد، گرفتار شقاوت مي‌شود. تو ملازم اين تسبيح باش و آن را از ياد نبر.»3 در روايت آمده كه اگر نمازگزار اين تسبيح را با «لا اله الّا الله» تمام كند، آمرزيده مي‌شود؛ زيرا در حقيقت، اين تسبيحي كه به حضرت فاطمه(س) عطا شده است، همان تسبيحات اربعة نماز، يعني عناصر چهارگانة «تسبيح، تحميد، تهليل و تكبير» نماز را در بر مي‌گيرد. البتّه همين تسبيحات اربعه در نماز هم گفته مي‌شود؛ منتها تقديم برخي از اينها و تأخير برخي ديگر از اين چهار تا، مربوط به دستورات خاصّ الهي است. پس اگر كسي اين صد ذكر، 34 بار الله اكبر، 33 بار الحمدلله و 33 بار سبحان‌الله را بگويد و در پايان آن، يك بار ذكر «لا اله الّا الله» را بگويد، بخشيده مي‌شود.
در روايات اهل‌بيت(ع) تسبيح حضرت فاطمه(س) از مصاديق ذكر كثير4 دانسته شده است. مرحوم صاحب «وسايل الشّيعه» در تعقيبات نماز مي‌گويد: اين همان است كه خداوند فرمود: «اُذكروني أذكركم»5، يعني برخي‌ها به ياد نعمت خداوند، مانند لباس، غذا، مسكن و مال هستند و شكر اين نعمت‌ها را نيز به جا مي‌آورند. طبق آية «اذكروا نعمتي الّتي أنعمت عليكم...»6 اشخاصي امتثال امر مي‌كنند و فقط به ذكر نعمت‌هاي الهي بسنده مي‌كنند، امّا در اين ميان كساني هم هستند كه فقط به ذكر نعمت الهي بسنده نمي‌كنند، بلكه به ذكر وليّ نعمت هم مشغولند. يعني نه تنها به ياد نعمت‌هاي خداوند هستند، بلكه پيوسته خداوند را هم ياد مي‌كنند. كساني كه نعمت را شاكرند و به ياد نعمت الهي هستند، مصداق بيت:
شكر نعمت، نعمتت افزون كند
كفر نعمت از كفت بيرون كند
هستند. پس، بالاتر از ياد نعمت‌هاي الهي، ياد وليّ نعمت هم بسيار مهم است. چون ما در اينجا دو نوع تعبير «اذكروا نعمتي الّتي انعمت عليكم...» و «اذكروني اذكركم» داريم، بنابراين اگر كسي به ياد خدا بود، خدا هم به ياد اوست. تسبيح فاطمه(س) كه ذكر كثير مي‌باشد، مشمول «فاذكروني أذكركم» است، يعني اگر كسي زياد به ياد خدا بود، خدا هم زياد به ياد او خواهد بود و اگر خدا دائماً و كثيراً به ياد كسي باشد، آن شخص هرگز از وسوسه‌هاي شيطان آسيب نمي‌بيند. اينها بركات تسبيح فاطمة زهرا(س) است كه متمّم نماز است.
از امام صادق(ع) سؤال شد: چرا كعبه چهار ديوار دارد؟ حضرت فرمودند: «كعبه چهار ديوار دارد، چون بيت المعمور چهار ديوار دارد، بيت‌المعمور هم چهار ضلع دارد، چون عرش خدا چهار ضلع دارد و حضرت در ادامة تعليل آوردند كه: «لأنّ الكلمات الّتي بني عليها الاسلام اربع»؛7 يعني آن كلماتي كه مبنا و عناصر اصلي دين است، چهارتاست كه عبارتند از: «سبحان‌الله و الحمدلله و لا إله الّا الله و الله اكبر». بنابراين چون عناصر محوري دين چهارتاست، از نظر ملكوتي هم اگر بخواهد تمثّل پيدا كند، «عرش، بيت‌المعمور و كعبه» هم چهار ضلعي و چهارديواري مي‌شود و نتيجة سخن اين مي‌شود كه اين طبيعت، نظام، ملكوت و مافوق ملكوت با هم هماهنگ هستند. بنابراين اگر آن عناصر اصلي بخواهند تجلّي كنند، مي‌شوند عرش؛ عرش هم بخواهد تمثّل يابد، مي‌شود بيت‌المعمور؛ بيت‌المعمور نيز بخواهد تنزّل پيدا كند، مي‌شود كعبه. حضرت امام صادق(ع) دربارة فضايل تسبيح حضرت زهرا(س) مي‌فرمايند: «پايان هر تسبيح يك «لا اله الّا الله» بگوييد تا در مجموع صد و يك ذكر كامل شود و مجموعة «تسبيح، تحميد، تكبير و تهليل» تكميل گردد.» امّا از عرش به كسي چنين مطالبي اهدا مي‌شود كه بتواند امّ الائمّه و النّقباء و النّجبا بشود.
وقتي معلوم شد كه اين هديه و نحله، يعني هدية ملكوتي، تسبيح حضرت زهرا(س) يعني چه؟ آنگاه آن سوگنامة حضرت علي(ع) در هنگام شهادت همسرش فاطمة زهرا(س) مشخّص مي‌شود. وقتي حضرت علي(ع) در مراسم تدفين و تجهيز بدن مطهّر حضرت صديقة طاهره(س)، با پيامبر(ص) گفت‌وگو مي‌كند، به پيامبر(ص)، عرضه مي‌دارد:
«سلام من و سلام دخترتان به حضور شما، يا رسول الله(ص)، از دخترتان بپرسيد كه اين امّت با من چه كردند و با او چه كردند؟ اينها توطئه كردند كه هم مرا بكوبند و هم زهرا(س) را حذف كنند! ستنبئك ابنتك بتضافر امّتك علي هضمها،8 همه جمع شدند كه فاطمه را بكوبند».
امام صادق(ع) فرمودند: «هر كس تسبيح حضرت فاطمه(س) را بگويد، سپس استغفار نمايد، آمرزيده مي‌شود و اين تسبيح از نظر زمان صد تاست، امّا از نظر ميزان و ترازوي عمل هزار تاست؛ شيطان را طرد مي‌كند و [خداي] رحمان را راضي.»1 و ثواب اين ذكر براساس آية شريف: «هر كس كار نيكي به جا آورد، برايش ده برابر نظير آن است.»2 محاسبه شده است؛ البتّه اين حدّاقل ثوابي است كه براي اين ذكر در نظر گرفته شده و ممكن است فضايل و بركات ديگري براي اين ذكر در نظر گرفته شده باشد. اين تسبيح شيطنت و وسوسه‌هاي شيطاني را دور مي‌كند و رضاي پروردگار را تأمين مي‌نمايد.
چنين تسبيح مهمّي آداب خاصّي را نيز مي‌طلبد:
1. اين ذكر را در كمال آرامش و تأمين روحي انجام دهيد؛
2. بدون تسبيح از كنار سجّاده برنخيزيد؛
3. اين ذكر را با سرعت انجام ندهيد؛
4. قبل از اينكه پاهايتان را حركت بدهيد و از حالت نمازگزار خارج شويد، اين ذكر را انجام بدهيد.
امام صادق(ع) به يكي از شاگردانشان فرمودند: «ما (اهل البيت) بچّه‌هاي خود را همان‌طور كه به نماز امر مي‌كنيم، به تسبيح فاطمه(س) نيز امر مي‌كنيم و هر كسي كه ملازم اين تسبيح نباشد، گرفتار شقاوت مي‌شود. تو ملازم اين تسبيح باش و آن را از ياد نبر.»3 در روايت آمده كه اگر نمازگزار اين تسبيح را با «لا اله الّا الله» تمام كند، آمرزيده مي‌شود؛ زيرا در حقيقت، اين تسبيحي كه به حضرت فاطمه(س) عطا شده است، همان تسبيحات اربعة نماز، يعني عناصر چهارگانة «تسبيح، تحميد، تهليل و تكبير» نماز را در بر مي‌گيرد. البتّه همين تسبيحات اربعه در نماز هم گفته مي‌شود؛ منتها تقديم برخي از اينها و تأخير برخي ديگر از اين چهار تا، مربوط به دستورات خاصّ الهي است. پس اگر كسي اين صد ذكر، 34 بار الله اكبر، 33 بار الحمدلله و 33 بار سبحان‌الله را بگويد و در پايان آن، يك بار ذكر «لا اله الّا الله» را بگويد، بخشيده مي‌شود.
در روايات اهل‌بيت(ع) تسبيح حضرت فاطمه(س) از مصاديق ذكر كثير4 دانسته شده است. مرحوم صاحب «وسايل الشّيعه» در تعقيبات نماز مي‌گويد: اين همان است كه خداوند فرمود: «اُذكروني أذكركم»5، يعني برخي‌ها به ياد نعمت خداوند، مانند لباس، غذا، مسكن و مال هستند و شكر اين نعمت‌ها را نيز به جا مي‌آورند. طبق آية «اذكروا نعمتي الّتي أنعمت عليكم...»6 اشخاصي امتثال امر مي‌كنند و فقط به ذكر نعمت‌هاي الهي بسنده مي‌كنند، امّا در اين ميان كساني هم هستند كه فقط به ذكر نعمت الهي بسنده نمي‌كنند، بلكه به ذكر وليّ نعمت هم مشغولند. يعني نه تنها به ياد نعمت‌هاي خداوند هستند، بلكه پيوسته خداوند را هم ياد مي‌كنند. كساني كه نعمت را شاكرند و به ياد نعمت الهي هستند، مصداق بيت:
شكر نعمت، نعمتت افزون كند
كفر نعمت از كفت بيرون كند
هستند. پس، بالاتر از ياد نعمت‌هاي الهي، ياد وليّ نعمت هم بسيار مهم است. چون ما در اينجا دو نوع تعبير «اذكروا نعمتي الّتي انعمت عليكم...» و «اذكروني اذكركم» داريم، بنابراين اگر كسي به ياد خدا بود، خدا هم به ياد اوست. تسبيح فاطمه(س) كه ذكر كثير مي‌باشد، مشمول «فاذكروني أذكركم» است، يعني اگر كسي زياد به ياد خدا بود، خدا هم زياد به ياد او خواهد بود و اگر خدا دائماً و كثيراً به ياد كسي باشد، آن شخص هرگز از وسوسه‌هاي شيطان آسيب نمي‌بيند. اينها بركات تسبيح فاطمة زهرا(س) است كه متمّم نماز است.
از امام صادق(ع) سؤال شد: چرا كعبه چهار ديوار دارد؟ حضرت فرمودند: «كعبه چهار ديوار دارد، چون بيت المعمور چهار ديوار دارد، بيت‌المعمور هم چهار ضلع دارد، چون عرش خدا چهار ضلع دارد و حضرت در ادامة تعليل آوردند كه: «لأنّ الكلمات الّتي بني عليها الاسلام اربع»؛7 يعني آن كلماتي كه مبنا و عناصر اصلي دين است، چهارتاست كه عبارتند از: «سبحان‌الله و الحمدلله و لا إله الّا الله و الله اكبر». بنابراين چون عناصر محوري دين چهارتاست، از نظر ملكوتي هم اگر بخواهد تمثّل پيدا كند، «عرش، بيت‌المعمور و كعبه» هم چهار ضلعي و چهارديواري مي‌شود و نتيجة سخن اين مي‌شود كه اين طبيعت، نظام، ملكوت و مافوق ملكوت با هم هماهنگ هستند. بنابراين اگر آن عناصر اصلي بخواهند تجلّي كنند، مي‌شوند عرش؛ عرش هم بخواهد تمثّل يابد، مي‌شود بيت‌المعمور؛ بيت‌المعمور نيز بخواهد تنزّل پيدا كند، مي‌شود كعبه. حضرت امام صادق(ع) دربارة فضايل تسبيح حضرت زهرا(س) مي‌فرمايند: «پايان هر تسبيح يك «لا اله الّا الله» بگوييد تا در مجموع صد و يك ذكر كامل شود و مجموعة «تسبيح، تحميد، تكبير و تهليل» تكميل گردد.» امّا از عرش به كسي چنين مطالبي اهدا مي‌شود كه بتواند امّ الائمّه و النّقباء و النّجبا بشود.
وقتي معلوم شد كه اين هديه و نحله، يعني هدية ملكوتي، تسبيح حضرت زهرا(س) يعني چه؟ آنگاه آن سوگنامة حضرت علي(ع) در هنگام شهادت همسرش فاطمة زهرا(س) مشخّص مي‌شود. وقتي حضرت علي(ع) در مراسم تدفين و تجهيز بدن مطهّر حضرت صديقة طاهره(س)، با پيامبر(ص) گفت‌وگو مي‌كند، به پيامبر(ص)، عرضه مي‌دارد:
«سلام من و سلام دخترتان به حضور شما، يا رسول الله(ص)، از دخترتان بپرسيد كه اين امّت با من چه كردند و با او چه كردند؟ اينها توطئه كردند كه هم مرا بكوبند و هم زهرا(س) را حذف كنند! ستنبئك ابنتك بتضافر امّتك علي هضمها،8 همه جمع شدند كه فاطمه را بكوبند».
پي‌نوشت‌ها:
٭ با استفاده از: افق حوزه، سال هفتم، ش231.
1.وسايل الشّيعه، ج 6، ص 442.
2.سورة انعام(6)، آية 160.
3.كافي، ج 3، ص 343.
4.سورة احزاب (33)، آية 43.
5.سورة بقره(2)، آية 152.
6.سورة بقره(2)، آيات 40 و 47.
7.بحارالانوار، ج 55، ص 5.
8. نهج‌البلاغه، خ 202.
