سندي چاپ نشده از دوران قاجار(1)

چكيده
 

عبدالغفارخان نجم‌الملك (نجم‌الدوله) (1255-1326 ه‍ ق) از دانشوران و فرهيختگان طراز اول عصر قاجار است كه حقي عظيم بر گردن فرهنگ ايران زمين دارد. اين بزرگ مرد دانشي، نه تنها در فراگيري علوم و معارف جديد و ارائه آنها به هموطنان خود پيشگام بوده بلكه در تصنيف و تصحيح و انتشار حدود پنجاه كتاب و رسالة علمي و نيز استخراج تقويم رسمي كشور و تطبيق سالهاي هجري قمري و ميلادي و انجام بعضي پژوهش‌هاي اجتماعي و اجراي بعضي خدمات عمراني نظير سدسازي و همچنين، طراحي و اجراي نخستين سرشماري جمعيت تهران و ترسيم نقشة دقيق و جامعي از اين شهر و بسياري شهرهاي ديگر و برخي زمينه‌هاي ديگر پيشگام بوده است.(1) از اين رو، جاي شگفتي نيست كه بعضي از تذكره‌نويسان عهد ناصري از وي، به عنوان «ذوالفنون» و نيز «نيوتن عصر و ارشميدس عهد»(2) ياد كرده‌اند.
مقاله حاضر گزارشي است تحليلي از «دومين سفرنامه نجم‌الدوله به خوزستان»(3) كه در شرح دومين مسافرت نامبرده به منطقه مزبور، به منظور مرمت و بازسازي سد اهواز، نگاشته شده است. اين سفرنامه نه تنها شامل آگاهي‌هاي سودمند دربارة نقاط مسير رفت و بازگشت و محل اقامت نجم‌الدوله است، بلكه به منزلة آئينه تمام نمايي است از اوضاع و احوال اجتماعي، اقتصادي، سياسي و فرهنگي و آداب و رسوم مناطق طي شده كه در جاي جاي آن انتقادهايي دلسوزانه از نابساماني‌هاي موجود و رهنمودهايي سودمند و پيشنهادهايي كارساز در جهت اصلاح امور ارائه شده است.
كليد واژه: عبدالغفارخان نجم‌الدوله، عربستان، خوزستان، سد اهواز، مظالم حاكمان، رشوه‌خواري، چپاول بيت‌المال، مداخلات انگليسي‌ها.
سفرنامة نجم‌الدوله به خوزستان: تصويري گويا از ايران عهد ناصري

چگونگي دستيابي به سفرنامه
 

در اواخر مهرماه سال گذشته، روزي به منظور يافتن اسناد و عكس‌هايي از عبدالغفارخان نجم‌الدوله، جهت چاپ در كتاب سه اثر از نجم‌الدوله(4) به كتابخانة مركزي دانشگاه تهران رفته بودم. ضمن جست و جو در فهرست آثار خطي مضبوط در رايانه، از حسن اتفاق، چشمم بر عنوان سفرنامة دوم نجم‌‌الدوله به خوزستان متوقف شد. در نخستين وهله، گمان بردم كه اين سفرنامه، همان سفرنامة معروف نجم‌الدوله به خوزستان است كه سالها پيش، استاد گرانقدر دكتر محمد دبير سياقي به تصحيح و انتشار آن همت گمارده بودند؛ ولي پس از چند لحظه، متوجه عنوان نسخة خطي ديگري شدم كه عنوانش سفرنامه نجم‌الدوله به عربستان(5) بود و شمارة ثبتي متفاوت داشت. از كتابدار درخواست كردم كه متون خطي هر دو سفرنامه را در اختيارم گذارد. با اندك تأملي، دريافتم كه اين دو سفرنامه كاملاً متفاوتند: يكي شرح نخستين مسافرت نجم‌‌الدوله به خوزستان در سال 1299ه‍ ق است يعني همان متني كه استاد دبير سياقي تصحيح نموده و در سال 1341 به چاپ رسانده بودند و ديگري شرح دومين سفر نجم‌الدوله به خوزستان در هفت سال بعد (1306ه‍ ق).
براي مزيد اطمينان، موضوع را با استاد دبير سياقي در ميان گذاردم. اتفاقاً ايشان هم، از وجود سفرنامة دوم نجم‌الدوله بي‌خبر بودند ولي از سر عنايت و بزرگواري، نگارنده را تشويق و تحريض كردند كه در صورت دستيابي به سفرنامة مزبور، حتماً در صدد تصحيح و انتشار آن برآيم.
توصية بنده‌نوازانة استاد اشتياق مرا براي دسترسي به اين اثر، كه بعدها به ارزش والاي آن بيشتر و بيشتر پي بردم، دو چندان كرد. همان روز از مسئولان بخش خطي كتابخانة مزبور درخواست كردم نسخه‌اي از سفرنامة مزبور را در اختيارم بگذارند و پس از مدتي توانستم موافقت آنها را در اين خصوص جلب كنم.
به محض دريافت نسخة سفرنامه، به كمك تني چند از همكاران، مشغول استنساخ آن شدم و سپس به قصد تصحيح، به قرائت آن پرداختم.
چندي نگذشت كه دريافتم كار تصحيح سفرنامة مزبور به اين سادگي‌ها و زودي‌‌ها انجام پذير نيست؛ زيرا علاوه بر ناخوانا بودن بعضي كلمات و مبهم و نامفهوم بودن برخي جملات و تعبيرات و نيز دشواري‌هاي ناشي از اعداد مكتوب به خط سياق، ارائة توضيحاتي درباره اعلام و تهية نمايه‌هايي از آنها ضروري مي‌نمود كه اين همه با تجربة محدود نگارنده در زمينه تصحيح و كم صبري و تنگ حوصلگي وي مانعه‌الجمع بود. در اين ميان، عنايات و مراحم استاد دبير سياقي، ديگر بار، شامل حال و مددكار مصحح نوپاي سفرنامه گرديد و در پرتو دانش و تجربة بي‌كران و صبر و طاقت كم‌نظير ايشان، مشكلات و ابهامات موجود، طي جلسات متعددي كه در محضرشان برگزار شد، به تدريج برطرف و متن سفرنامه تقريباً آماده حروف‌چيني گرديد. آنگاه، تهيه و تدوين پي‌نوشت و نمايه‌ها آغاز شد كه آن هم، خوشبختانه، در زمان موردنظر به انجام رسيد.

ويژگي‌هاي سفرنامه
 

همان‌گونه كه پيش از اين اشاره شد، اين سفرنامه شرح دومين مسافرت عبدالغفار خان نجم‌الملك (نجم‌الدوله) به خوزستان است كه به دستور ناصرالدين شاه قاجار صورت گرفت و هدف اصلي آن بازسازي سد اهواز بوده است.(6) اين سفر در ششم ربيع‌الثاني (1306ه‍ ق) از تهران آغاز شده و از راه قم، اراك، بروجرد، خرم‌آباد و دزفول به خوزستان منتهي گرديده و سپس، در مسير بازگشت، از طريق بوشهر، كازرون، شيراز، آباده، اصفهان، كاشان و قم، در هشتم شوال همان سال، در تهران پايان يافته است. بدين ترتيب، مسافرت دوم، 6 ماه و دو روز طول كشيده كه در مقام مقايسه با مسافرت اول(7) كه هشت ماه و بيست روز زمان گرفته، كوتاه‌تر بوده است.
از آنجا كه مسيرهاي رفت و برگشت نجم‌الدوله در اين سفر، از نقاط كوهستاني و گردنه‌هاي سخت و صعب‌العبور زاگرس و كتل‌هاي وحشتناك فاصل بين بوشهر و كازرون مي‌گذشته و با توجه به نزول برف‌هاي سنگين و سرما و يخبندان بسيار شديد در بخشي از مسير و نيز با ملاحظة وضع بسيار نامناسب راهها و وسايل حمل و نقل و نبود تسهيلات لازم در آن ايام، نجم‌الدوله، در خلال اين سفر، ناگزير، متحمل سختي‌هاي فراوان و مصيبت‌ها و خطرهاي سهمگيني شده كه شرح تفصيلي آنها در متن سفرنامه آمده است و در اينجا از دو مورد آنها ياد مي‌شود:
... چند روز علي‌الاتصال جمعي عملة پارو دار راه را [در حوالي زاغه از توابع خرم آباد] مي‌رفتند و مي‌كوبيدند و گاو انداخته(8) با وجود آن. ارتفاع برف از يك ذرع الي دو ذرع بود. قاطرهاي باردار، هر دو قدم مي‌افتادند و فرو مي‌رفتند. مصيبتي گذشت... مكرر در برف فرو رفتيم و افتاديم. هر كس مي‌افتاد، احدي ملتفت نمي‌شد. نوكر به آقا اعتنا نداشت چرا كه او خود گرفتار بود... [خلاصه] قيامتي بود! اميد نجات نداشتيم [مفاد آيه] يوم‌ يفرّ المرء من اخيه [و امّه و ابيه](9) محسوس و مجسم شد چشم‌ها و دست‌ها غالب معيوب شد. هزار مرتبه توسل جستيم به ارواح اولياء... (نسخة خطي سفرنامه، صص 12-13)
و نيز... خلاصه مدت دو ماه سفر ما طول كشيد از طهران الي دزفول و اقسام صدمات ديديم از يخ و برف و پرتگاه و خطر دزد و خطر غرق [در] آب و غيره و الحمدالله به سلامت گذشتيم... (همان، ص 30)

مشخصات نسخه خطي و شيوة تصحيح
 

به طوري كه قبلاً يادآوري شد، نسخه‌اي كه مبناي استنساخ سفرنامة حاضر قرار گرفته است، به كتابخانة مركزي دانشگاه تهران تعلق دارد و كاتب آن، به موجب فهرست آثار خطي كتابخانة مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران (جلد 17، ذيل شماره 9387 و نيز مجلة راهنماي كتاب 18: 866)، محمدعلي سديدالسلطنه، متخلص به كبابي است. اين نسخه، بنا به تصريح كاتب آن در انتهاي سفرنامه، از روي نسخه‌اي كه «در دستگاه نظام‌السلطنه بوده» نگاشته شده و «تسويد»(10) آن در هشتم محرم (1310ه‍ ق) پايان پذيرفته است.
اين سفرنامه، چنانكه بايد و مي‌توان انتظار داشت، با شيوة نگارش و رسم‌الخط متداول در 120 سال پيش و به شكل گزارش وقايع و مشاهدات روزمره به زباني ساده و غيررسمي نگاشته شده به طوري كه بسياري از عبارات آن فاقد فعل است. به علاوه، در آن، از علامت‌هاي سجاوندي معمول امروز مطلقاً استفاده نشده است. مصحح، هنگام نسخه‌برداري، حتي‌المقدور كوشيده است ساختار اصلي و سبك و سياق سفرنامه را محفوظ و دست نخورده نگاه دارد ولي ناگزير، براي تسهيل قرائت متن و درك مفاد آن، تغييرات بسيار مختصري را كه عمدتاً به علامت‌گذاري مربوط و محدود بوده، اعمال كرده است.

نظري به محتواي سفرنامه
 

سفرنامة دوم نجم‌الدوله، همانند سفرنامه اول وي، حاوي ابتكارها و نوآوري‌هاي شايان تحسيني است كه در آثار مشابه كمتر به چشم مي‌خورد. ذهن وقاد و انديشه پوياي نجم‌الدوله، از نخستين لحظات اين مسافرت تا پايان آن، لحظه‌اي از تكاپو و تجسس عالمانه بازنايستاده و از كوچك‌ترين و جزيي‌ترين وقايع و مسايل صرف‌نظر نكرده است.
سفرنامة مزبور، نه تنها شامل انواع اطلاعات سودمند درباره شهرها، قصبه‌ها و روستاهاي مسير رفت و برگشت نجم‌الدوله در سفر يادشده است بلكه به منزلة آيينه تمام‌نمايي است از اوضاع و احوال اجتماعي، سياسي، اقتصادي و آداب و سنن و ارزش‌هاي فرهنگي مناطق طي شده در اواسط سلطنت ناصرالدين شاه قاجار.
در اينجا، فهرست گونه‌اي از موضوعات مورد بررسي در اين سفرنامه – صرف‌نظر از موضوع اصلي آن كه بازسازي سد اهواز است – ارائه مي‌شود.

فهرست مختصر مندرجات
 

- شهرها، قصبات و روستاهاي واقع در مسيرهاي رفت و برگشت: مشخصات جغرافيايي، وضع پستي و بلندي، شرايط اقليمي، اوقات شرعي، فواصل و مسافات، آثار باستاني و تاريخي و زيارتگاه‌ها، نوع و تعداد بناها، شمار اماكن عمومي (مساجد، حمام‌ها، دكان‌ها...)، چاپارخانه‌ها، كاروانسراها، پل‌هاي داير و مخروبه و هزينه‌هاي تعمير آنها و شخصيت‌هاي برجستة محلي.
- وضعيت راه‌ها و حمل و نقل: راه‌هاي مالرو، بارانداز منزل‌ها، ناامني، باج‌گيري و قطع طريق، حيوانات مركوب و باركش.
- ميزان جمعيت و تعداد خانوارها
- عشاير مسير راه: طوايف و تيره‌هاي آنها، سركردگان و ريش سفيدان، مناطق ييلاق و قشلاق و ميزان نفوس يا خانوار هر كدام.
- وضع كشاورزي: وسعت اراضي زير كشت يا قابل كشت، زراعت‌هاي معمول، فرآورده‌هاي زراعي و دامي، نحوة آبياري (اراضي فارياب و ديم زار)، رودها، كاريزها، چشمه‌ها، ضرورت ايجاد نهرها و كانال‌هاي فرعي، لزوم تشويق مردم به زراعت و نخل كاري با واگذاري زمين، جنگل‌ها و استفادة بي‌رويه از آنها براي تهيه سوخت و ذغال.
- وضع تغذيه و بهداشت: نوع غذاها، آب مشروب، بيماري‌هاي بومي و مسري و انگل‌ها، ضعف بنيه و لاغري بسياري از مردم، عدم رعايت نظافت و بهداشت، نبود آبريزگاه در بسياري از نقاط روستايي و عشيره‌اي، جاري بودن فاضلاب‌ها و فضولات مبال‌ها در معابر عمومي، وجود فحشا در بعضي نقاط و تعداد روسپي‌ها.
- اوضاع اقتصادي: مشاغل و حرفه‌هاي متداول، محصولات و مصنوعات محلي و بومي، صنايع دستي، نرخ ارزاق، بهاي اراضي و خانه‌ها، صادرات و واردات و گمرك و تأكيد بر ضرورت خريد كالاهاي ساخت كشور.
- فرهنگ عامه: آداب و رسوم، باورها و مراسم.
- چگونگي رفتار ديوانيان و حاكمان با مردم: ظلم و تعدي حكام، سنگيني ماليات‌ها، فساد مالي، رشوه‌خواري و حيف و ميل بيت‌المال.
- وضعيت قواي نظامي: بنية ضعيف دفاعي، وضع نامطلوب نظاميان از نظر مواجب، لباس و اسلحه.
- مداخلات بيگانگان: - به ويژه انگليسي‌ها – در شئون داخلي كشور.
با توجه به گستردگي و گوناگوني شگفت‌انگيز اطلاعات گرد آمده در گزارش سفر دوم نجم‌الدوله به خوزستان و حوصله و دقت‌نظر و وسواس كم‌نظيري كه نويسنده در نقل ديده‌ها و شنيده‌هاي خود به كار برده است، جاي آن دارد كه با تأسي به استاد دبير سياقي – اين سفرنامه را نيز – نظير سفرنامة اول، با سفرنامة ناصرخسرو قابل قياس بدانيم.

پي نوشت ها :
 

1. براي كسب اطلاعات بيشتر درباره احوال و آثار عبدالغفار خان نجم‌الدوله – ناصر پاكدامن، «ميرزا عبدالغفار نجم‌الدوله و تشخيص نفوس دارالخلافه»، فرهنگ ايران زمين، جلد 20، چاپ دوم، 1354، صفحات 324-329 و نيز سيدمحمد دبير سياقي، نجم‌الدوله، دانشمندي جامع علوم و فنون قديم و جديد مندرج در، زندگي‌نامه و خدمات علمي و فرهنگي ميرزا عبدالغفار خان نجم‌الملك، انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، 1383 (و نيز ساير مقالات مندرج در اين زندگي‌‌نامه) و نيز احمد كتابي، سه اثر از نجم‌الدوله، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، 1384 (بخش اول).
2. اعتماد‌السلطنه، محمدحسن بن علي، المآثر و الآثار، به كوشش ايرج افشار، انتشارات اساطير، 1363، به نقل از فرهنگ ايران زمين، جلد 20، پيشين، ص 95.
3. اين سفرنامه با تصحيح و تحشيه و تعليقات نگارنده در پائيز 1386 توسط انتشارات پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي منتشر شد.
4. اين كتاب كه حاوي 3 اثر از عبدالغفار خان نجم‌الدوله: رسالة تطبيقيه، رسالة تشخيص نفوس دارالخلافه و سفرنامه حج است، به مناسبت يكصدمين سالگرد درگذشت نامبرده، به همت پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي در زمستان 1384 خورشيدي منتشر شد.
5. جاي بسي تعجب و تأسف است كه نجم‌الدوله، به تبعيت معمول آن زمان، از تعبير نادرست «عربستان» به جاي «خوزستان» استفاده كرده است.
6. نجم‌الدوله، در سفرنامه دوم خود، انگيزه اصلي دو مسافرت خود به خوزستان را به شرح زير بيان كرده است:
... [حقير] طبعاً مايل به هيچ شغل غيرعلمي نيستم و اينكه دو سفر با كمال رغبت به سمت عربستان رفتم جداست، چون سد اهواز از بناهاي قديم بزرگ عالم بوده و امروز صحبت او در افواه تمام بزرگان دنيا پيچيده است. حقير به ملاحظة خدمت به دولت و آباداني مملكت و بقاي نام نيك سال‌هاي دراز در دنيا اقدام نمودم... (ص 153 نسخة خطي)
7. نخستين مسافرت نجم‌الدوله به خوزستان در سال (1299ه‍ ق) به فرمان ناصرالدين شاه قاجار – مطابق دستورالعمل چهارده اصلي صادره از طرف وي – براي بازديد سد قديمي اهواز، برآورد هزينة تجديد بنا، و بررسي آثار و توالي مترتب بر احياي آن صورت گرفته است. (براي آگاهي بيشتر – محمد دبير سياقي، سفرنامة خوزستان، حاج عبدالغفار نجم‌الملك، 1341، مقدمه).
8. با گاو لگدكوب مي‌كردند.
9. روزي كه مرد از برادرش و مادر و پدرش مي‌گريزد (آية 80 از سوره عبس، در توصيف روز قيامت).
10. تسويد: نوشتن، روي كاغذ آوردن.
برگرفته از: آينه ميراث، دوره جديد، سال ششم، شماره دوم، تابستان 1387 (پياپي 41)
 

منبع: www.dowran.ir