آشنايي با كشور يمن(1)
نويسنده:داوود کریملو
جغرافياي طبيعي
يمن و عمان، در سفر سلطان قابوس، پادشاه عمان، به اين كشور در تاريخ دهم آبان ماه 1372 جهت حلّ و فصل امور مرزي، يك موافقت‌نامة مرزي به امضاء رساندند و به دستور «قابوس» يك كميتة وزارتي به رياست معاون مالي و اقتصادي نخست‌وزير براي رسيدگي به مسائل مرزي بين دو كشور تشكيل گردید و كار ترسيم مرزها نيز به يك شركت بين‌المللي واگذار گرديد. امّا مرزبندي بين يمن و عربستان سعودي ناقص بوده و از جنوب نجران، از نزديكي‌های مرتفعات «الثار»به بعد تعيين حدود نشده است.
مساحت اين كشور تقريباً 536869 كيلومتر مربع مي‌باشد.1
جمهوري يمن را مي‌توان به 5 منطقة زير تقسيم نمود:
1. مناطق كوهستاني: كه شمال و شمال غربي و قسمتي از جنوب يمن را پوشانده و تقريباً دو پنجم خاك كشور يمن شمالي سابق را كوهستان تشكيل مي‌دهد. ارتفاع آن از 1000 متر الي 3660 متر مي‌رسد و انشعاب آب در اين كوهستان‌ها واقع شده و به طرف شرق، غرب، شمال و جنوب اين منطقه سرازير مي‌شوند. اين منطقة كوهستاني كه به «فلات الجبال» مشهور است، حاصل‌خيزترين منطقة يمن مي‌باشد. از مهم‌ترين دره‌هاي اطراف مناطق كوهستاني عبارتند از:
الف) دره‌هايي كه به درياي سرخ متصل مي‌شوند عبارتند از: درة «حرض»كه از اطراف شهر حرض گذشته و در شمال «ميدي» به دريا مي‌رسد. درة «مور»كه از شمال و غرب «حجه» گذشته و از غرب «الطور» و جنوب «الزهره» به دريا مي‌رسد. درة سردود، درة رماع، درة سهام، درة زيد، درة رسيان و درة موزع.
ب) دره‌هايي كه به خليج عدن و درياي عربي متصل مي‌شوند عبارتند از: درة توبن، درة بنا، درة احور، درة حضرموت.
ج) دره‌هاي رو به سمت شرق عبارتند از: درة خاب، درة الجوف، درة افرنه.
د) دره‌هاي رو به سمت شمال و شمال شرقي عبارتند از: درة حريب، درة مرخه، درة جردان، درة عيوالصيعر، درة رماه، درة شعث.
2. منطقة جلگه‌اي: اين منطقه در شرق و شمال ارتفاعات كوهستاني و به موازات آنها قرار دارد، امّا بيشتر به سمت صحراي «ربع‌الخالي» امتداد پيدا كرده و سپس به تدريج كاهش پيدا مي‌كند. بلندترين نقطة اين جلگه به 1000 متر مي‌رسد. منطقة جلگه‌اي شامل نقاط «صعده»، استان «الجوف»، استان «شبوه»، استان حضرموت و استان «المهره» مي‌باشد.
3. منطقة ساحلي: بخش‌هاي ساحلي مشرف به درياي سرخ، خليج عدن و درياي عرب را شامل مي‌شود، اين مناطق به يكديگر متصل شده و يك نوار ساحلي را تشكيل مي‌دهند كه از مرزهاي عمان به سمت جنوب غربي باب‌المندب ادامه يافته است و از اين منطقه به سمت شمال و مرزهاي عربستان سعودي ادامه پيدا مي‌كند، طول آن به 2000 كيلومتر مي‌رسد و عرض آن از 30 الي 60 كيلومتر متغير است.
4. منطقة ربع‌الخالي: از مناطق صحرايي يمن است كه در اطراف آن بعضي از گياهان صحرايي مي‌رويد. در طول تاريخ، اين صحرا داراي اسامي متعددي بوده است مانند صحراي بزرگ يمن، صحراي احقاف و غيره، هر چه به طرف شمال اين صحرا پيش برويم گياه و آب كاهش يافته و به انبوه شن‌هاي روان كه همه چيز را مي‌پوشاند افزوده مي‌شود.
5. جزاير يمن: كه بيشتر در درياي سرخ پراكنده‌اند.
شهرهاي مهم يمن
1. صنعا: شهر صنعا مركز استاني به همين نام و يكي از قديمي‌ترين پايتخت‌هاي دنيا است. اين شهر مركز سياست و تجارت جمهوري يمن است كه در وسط جلگه‌اي واقع در غرب يمن و در ميان دو كوه «نقم» و «عيبان» و در اتفاع 2200 متري از سطح دريا، قرار دارد.
صنعا در ميان اخباريون شهر «سام» و در اشعار «ازال» ناميده مي‌شود، امّا صنعا به علّت دارا بودن ويژگي‌هايي كه از نظر طبيعي دارد، صنعا ناميده شده و از زمان حضرت عيسي(ع) اين شهر با اين نام شناخته شد. مركز آن صنعاي قديمي است كه داراي آثاري از معماري‌هاي اصيل و اماكن تاريخي مي‌باشد. اين شهر در قلوب مردم يمن جايگاه خاصي دارد. اين شهر نه تنها پايتخت دولت متحد، بلكه به معني گوهري است كه در ازاي سال‌ها مبارزه و دادن هزاران شهيد و معلول، نصيب مردم يمن شده است. مردم اين شهر در جنگ‌هاي داخلي 1968 بين سلطنت‌طلبان و جمهوري‌خواهان كه به مدّت 70 روز محاصره بودند، مقاومت و استقامت سختي از خود نشان دادند.
2. مأرب: مأرب مشهورترين شهر يمن باستاني است كه در دشت پهناوري در 175 كيلومتري شرق صنعا واقع شده و پايتخت قديمي حكومت‌هاي «سبا» و ملكة سبا «بلقيس» بود كه دربارة اين سرزمين در قرآن كريم آيات متعددي2 وجود دارد، به خصوص داستان حضرت سليمان و ملكة سبا.
مردم سبا قومي قديمي از عرب بودند كه در يمن زندگي مي‌كردند و نام سبا به طوري كه گفته‌اند نام پدربزرگ ايشان، سبا پسر يشجب، پسر يعرب، پسر قحطان است.3
شهر مأرب همان ديار سبا است كه خداوند در قرآن ياد كرده كه سيل عرم را بر مردم آنجا فرستاده است و در اين زمان حاكم آنجا عمروبن عامر بن ماء السماء بن حارثـ［ الغطريف بن ثعلب［ بن امرئ القيس بن مازن بن ازربن غوث بن كهلابن سبا4 بود كه پس از فرزندان قحطان چندين قرن بر اين سرزمين حكومت راندند. اوّلين كسي كه پادشاه يمن به شمار مي‌آيد «سبا فرزند يشجب» مي‌باشد.
آنچه از آيات قرآن، روايات اسلامي و كتب تاريخي فهميده مي‌شود، سرزمين سبا (شهر مأرب) داراي حكومتي عالي و تمدّني درخشان بوده و از همة يمن حاصل‌خيزتر، ثروتمندتر و پربركت‌تر بود، امّا علي‌رغم آن، چون فاقد رودخانه‌هاي مهم بود، آب باران‌هاي فصلي كه در كوهستان‌ها مي‌باريد، به صورت سيل از بالاي كوه سرازير مي‌شد و كشت را تباه كرده، آب‌ها در دشت‌ها به هدر مي‌رفت. پادشاه وقت و مردم آنجا به فكر استفاده از اين آب‌ها افتادند و پس از آن«ايدة ايجاد سدهايي به منظور توسعة آبياري در دره‌هاي خشك»5 را به مورد اجرا گذاشته و سدهاي زيادي را در نقاط حساس ساختند كه از همه مهم‌تر و پر‌آب‌تر، سد مأرب بود كه به قدري آب در پشت آن ذخيره شدكه با استفاده از آن توانستند باغ‌هاي بسيار زيبا و كشتزارهاي پربركت در دو طرف مسير رودخانه‌اي كه به سد منتهي مي‌شد ايجاد كنند، و با تعبية دريچه‌هايي در سد، مخزن عظيمي از آب را تحت كنترل و سرزمين‌هاي وسيع و گسترده‌اي را زير كشت درآورند و بدين ترتيب قوم سبا با استفاده از شرايط ويژه مكاني و چگونگي كوه‌های اطراف و هوش فراوان خدادادي كه داشتند، توانستند سيلاب‌هايي را كه موجب از بين رفتن كشتزارها و نابودي بناها مي‌شد مهار كنند كه در اين موارد در قرآن مجيد چنين آمده است: «لقد كان لسبأٍ في مسكنهم ءايـهٌ جنّتان عن يمينٍ و شمالٍ»6 در تاريخ‌ها آمده است كه دو باغ مورد اشاره در آية شريفة فوق به قدري پربركت بود كه اگر كسي سبدي بر روي سرش مي‌گذاشت و در فصل ميوه از زير درختان عبور مي‌كرد، آنقدر ميوه در آن مي‌ريخت كه بعد از مدت كوتاهي سبد پر مي‌شد.7 و در فراواني نعمت و پاكيزه بودن اين سرزمين، همين بس كه خداوند به دنبال بيان وصف باغات آنجا اشاره به نعمت‌هاي آنجا و پاك و پاكيزه بودن آن سرزمين كرده و فرموده است: «...كلوا من رزق ربّكم و اشكروا له بلدةٌ طيبةٌ...»
امّا مردم آن سرزمين، قدر اين همه نعمت‌ها را ندانسته، آنها را ناچيز شمردند و از ياد خدا غفلت و از او اعراض كردند و در نتيجه به خشم خدا گرفتار آمدند و چنانكه قرآن مي‌گويد: «ما سيل وحشتناك و بنيان‌كن را بر آنها فرستاديم و سرزمين آباد آنها به بيابان خشك، و دو باغ پر ميوة آنها ـ كه در بالا به آنها اشارت رفت ـ به دو باغ بي‌ارزش با ميوه‌هايي تلخ مبدّل شد»؛8
در قرآن مجيد در سورة نمل از آية 20 تا 43 كه قصّة هدهد و ملكة سبا بيان شده، در مورد تخت بزرگ وي كه به امر حضرت سليمان و به وسيلة عفريتي از جن‌ها به قصر سليمان آورده شد، چند آيه وجود دارد. به هر حال، آثار پراكنده‌اي كه در اطراف مأرب وجود دارد نشانگر بزرگي و وسعت شهر قديمي مأرب مي‌باشد. اطراف اين شهر داراي ديواري به پهناي يك متر مي‌باشد كه هشت در ورودي كه دروازه‌هاي ورودي شهر قديمي مأرب بود، در آن وجود دارد. اكنون باستان‌شناسان در صدد كشف بقية آثار دوران قديم و تمدّن كهن سرزمين ملكة سبا هستند. هواي اين منطقه گرم و خشك است و درجة حرارت آن در تابستان بين 35ـ40 است.
3. صعده: اين شهر مركز استان صعده و يكي از مراكز اصلي است كه نقش مهم و عمده‌اي را در دوران اسلامي ايفا نموده، اين شهر همچنين براي حجاج و تجّار عازم مكّه به منزلة توقف‌گاه بوده است. شهر قديمي اين منطقه كه با ديواري احاطه شده، مركز حكومت امام الهادي (اوّلین امام زیدی‌هاي یمن) بود و مسجدي نيز به همين نام در اين شهر وجود دارد كه در 243 كيلومتري شمال صنعا قرار گرفته و داراي ساختمان‌هايي است كه ديوارهاي آن از سال‌هاي بسيار دور از گِل ساخته شده و هنوز هم پابرجاست. اين شهر نيز داراي آثار باستاني و تاريخي مي‌باشد.
4. شبوه: يكي ديگر از شهرهاي يمن است. شبوه قديمي به خاطر اينكه مركز حكومت حضرموت قديمي بوده، در تاريخ تمدّن كهن يمن، داراي ارزش فراواني است. شبوه به علّت تجارت «اللبان»9 و «بخور» معروف است و فرودگاه قديمي «غنا» نيز در اين شهر قرار دارد.
5. ذمار: اين شهر به علّت معماري خاصّ خود و مدارس اسلامي مشهور است. نام اين شهر از نام يكي از پادشاهان سبا، يعني ذمر علي يهر گرفته است، اين شهر همچنين مركز استان ذمار نيز مي‌باشد. خانه‌هاي اين شهر با استفاده از سنگ‌هاي سياه زينتي كه به طور بسيار مرتّب از آنها استفاده شده، ساخته شده است. سنگ‌هاي سياه جلوة خاصي به ديوارهاي منازل اين شهر مي‌دهد. از مدرسة اسلامي «الشمسيه» اين شهر تعداد زيادي از مردم فارغ‌التحصيل شده‌اند.
6. الحوطه: اين شهر مركز استان لاحج مي‌باشد و يكي از مناطق توريستي يمن است. در اين شهر، ساخت شيريني و بخور، رايج بوده و داراي باغ‌هاي معروفي به نام الحسيني است كه شهرت زيادي دارند. حوطه در ميراث موسيقي سنّتي يمن نقش مهمي دارد.
7. عدن: عدن مركز استان عدن است و مركز اقتصادي و تجاري يمن محسوب مي‌شود. عدن يك شهر باستاني است و رويدادهاي تاريخي مهمي را به خود ديده است. اين شهر مركز استراتژيك يمن محسوب مي‌شد، و اكنون مهم‌ترين گذرگاه طبيعي درياي عرب و اقيانوس هند و گذرگاه مهمي براي درياي سرخ است. عدن داراي آثار تاريخي مهمي است، دژها و سنگربندي‌هاي شهر «كرتر»، مخازن بلند و قلعة «صيره» از آثار مهمّ تاريخي اين شهر است.
8. المحويت: اين شهر مركز استاني است به همين نام و به داشتن زمين‌هاي كشاورزي طبقه به طبقه در دامنة كوه و دره‌هايي كه در آن قهوه و پاره‌اي از ميوه‌هاي استوايي به عمل مي‌آيد، مشهور است. المحويت كه در 93كيلومتري شمال غربي صنعا است در بالاي كوهي به ارتفاع 2000 متر، واقع شده و اطراف آن را مناظر طبيعي سبز و خرّم فرا گرفته است.
9. مكلّا: شهري بندري مكلّا، مركز استان حضرموت و يكي از بزرگ‌ترين و مهم‌ترين شهرهاي كنارة درياي عرب محسوب مي‌شود.
10. الشحر: شهري قديمي و تاريخي است و قدمت آن به قدمت بندر «برعلي» كه يكي از قديمي‌ترين بنادر يمن در اين بخش از كشور است، مي‌باشد.
11. سيئون: يكي از بزرگ‌ترين شهرهاي درة حضرموت محسوب مي‌شود.
12. البيضاء: اين شهر در 268 كيلومتري صنعا واقع شده و به خاطر داشتن كارهاي دستي سنّتي و لباس‌هاي ملّي مشهور است. در ناحية البيضاء، جاهاي تاريخي، «وادي مرخا» مركز پادشاهي اوسان كه تقريباً همزمان با دوران پادشاهي سباها بود، قرار دارد.
13. ياريم ـ ظفار: ياريم يكي از بزرگ‌ترين شهرهاي استان اب مي‌باشد و در كنار آن، ياريم ـ ظفار قرار دارد كه مركز پادشاهي كهن سبا و هم مركز حكومت دوريدان بود، بنابراين، باريم ـ ظفار از مكان‌هاي اصلي تاريخي در يمن مي‌باشد. اطراف اين شهر، سدهاي باستاني، آثاري از سيستم آبياري، آب انبار و گورستان‌هاي قديمي وجود دارد.
14. حمام دمت: اين شهر نزديك «ياريم» قرار گرفته و داراي حمام‌هاي آب‌گرم است و چون منطقة آتشفشاني بوده، لذا آب‌هاي سطحي آن داراي گوگرد زيادي است. مشهورترين حمام آن «حمام العيون» است كه در نزديكي تپه‌هاي «الهرازه» واقع شده است.
15. اب: اين شهر مركز استان «اب» مي‌باشد و بر روي تپه‌هاي سرسبز واقع در دامنة غربي كوه «بعدان» واقع شده است. مركز اين شهر، قديمي و بسيار زيبا است كه ديواري آن را احاطه كرده است. اين شهر نمونة بسيار خوبي از معماري سنگي سنّتي در ارتفاعات يمن مي‌باشد.
16. جبله: اين شهر كوچك كه نزديك اب قرار دارد، در قديم مركز حكومت «الصيلجيا» بود كه روزگاري ملكة معروفي به نام «آروا» كه دومين زن حكمران در يمن، در تاريخ كهن اين كشور بود، در آنجا حكومت مي‌كرد. اين ملكه از سال 1076 الي 1138 ميلادي حكمران اين منطقه بود، اين شهر، داراي مسجد زيبايي است كه «آروا» نيز در ديوارة شمالي آن دفن شده است.
17. تعز: اين شهر كه مركز استان «تعز» مي‌باشد يكي از شهرهاي بزرگ يمن است كه در پاي كوه «صابير» قرار گرفته ولي از سطح دريا 3200 متر ارتفاع دارد. اين شهر در تاريخ قديمي اسلامي، در دوره‌هاي مختلف نقش مهمي را ايفا كرده است. «تعز» يكي از پايتخت‌هاي سابق يمن مي‌باشد و داراي باغ‌هاي زيبايي است، در گذشته مركز حكومت «الرسولي‌ها» بود. شهر «تعز» بعد از انقلاب 1962 گسترش يافت ولي شهر قديمي كه ديوارهايي از قرن سيزدهم در اطراف آن بنا شده، هنوز پابرجاست، و قلعة «القاهره» و دو باب، زيباترين مسجد يمن به نام «الاشرفيه» و المظفر در آن شهر قرار دارد.
18. الغيضه: غيضه مركز استان «المهره» مي‌باشد كه مشرف به سرزمين عمان است كه در تاريخ يمن داراي ارزش زيادي است. شهرهاي سيحوت، هاف، و شهر بندري نشطون از ديگر شهرهاي ساحلي مشرف به عمان مي‌باشند.
19. زنگبار: مركز استان «ابين» است و از ديگر شهرهاي اين استان «لودر»، «ميگراس»، «شقره»، «جعار» و «باتيس» مي‌باشند.
20. حديده: يكي از بنادر معروف يمن در ساحل درياي سرخ است كه در طول تاريخ از آن شهر به عنوان محلي براي ماهي‌گيري استفاده مي‌كردند و بعداً به عنوان بندر مورد استفاده قرار گرفت. مردم اين شهر بيشتر به ساختن قايق‌هاي سنّتي صيد ماهي مشغول بودند. كه اكنون نيز كارگاه‌هاي زيادي براي اين كار وجود دارد، از شهرهاي ديگر نزديك درياي سرخ عبارتند از:
1. «بيت‌الفقيه» محل ذخيرة قهوة صادراتي،
2. «زبيد» يكي از مراكز علمي است و دانشگاه قديمي اسكندريه در اين شهر قرار دارد،
3. «حيس» و «الخومه» و «السنخته».
پي نوشت ها :
1. Middle East 1993 p.997.
2. سورة سبا (34)، آیات 15 تا آخر.
3. طباطبايي، تفسير الميزان، ترجمه سيّد محمّد باقر موسوي همداني، ج 16، ص57.
4. مسعودي، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاينده، ج 1، ص533.
5. Idea Of Dams and Developing the Irigation at the Dry Valleys.
6. سورة سبا (34)، آية 15.
7. تفسير نمونه، ج 18، ص58.
8. سورة سبا (34)، آية 16.
9. همان درخت «كندر» است.
