مهجوریت آموزه های سیاسی و اجتماعی قرآن در دانشگاهها

دوشنبه، 19 ارديبهشت 1390

تخمین زمان مطالعه:

مهجوریت از ریشه ی «هجر» گرفته شده و «مهجور» اسم مفعول آن است. در قرآن کریم پیامبر اعظم (ص) از مهجوریت قرآن به خداوند شکوه برده است؛ آنجا که می فرماید: «وَ قالَ الرَّسُولُ يا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً» (فرقان/30) برخي از لغتدانان، هجر را ضد وصل[1] و هجرانگذاشتن چیزی را به ترک کردن آن معنا کردهاند.[2] از این رو «مهجور» و «هجیر» در معنای متروک بهکار رفته است. صاحب العین، مهجوریت را ترک چیزی میداند که انسان در مقابل آن تعهدی دارد. وی میگوید: «الهَجْرُ والهِجْران: تركُ ما يَلْزَمُك تَعَهُّدُهُ».[3] فراهیدی منظور از قول پیامبر (ص) در آیهی 30 سورهی فرقان را مهجوریت خود پیامبر (ص) و قرآن دانسته است.[4] راغب اصفهانی نیز برآن است که مراد از مهجوریت در آیه ، دوری قلبی و یا قلبی و زبانی (با هم) است.[5] صاحب التحقیق هم «هجر» را به معنای «ترك گفتن چیزی همراه با وجود نوعی ارتباط با آن» معنا کرده است.[6] بنابراین می توان گفت مهجوریت قرآن، عدم درک درست جایگاه قرآن و عدم استفادهی شایسته از آن و نوعی بیتوجهی به آن از روی غفلت است. امام خمینی (ره) معتقد است که قرآن همه چیز برای مسلمانان آورده است، اما خود مسلمانان، آن را مهجور کردهاند. منظور ایشان از مهجوریت قرآن این است که مسلمانان «استفاده‏اى كه بايد از آن بكنند نكردند».[7]
دانشگاه مبدأ تحولات جامعه است[8]و پیشرفت یک کشور به دانشگاه آن بستگی دارد.[9] اما امروزه قرآن کریم، بویژه آموزه های سیاسی و اجتماعی آن در سطح جامعه و همچنین در دانشگاه ها مهجور واقع شده است. از سویی به گفته-ی اقبال لاهوری از حدود چهارصد سال پیش، به تدریج یک نوع رکود و رخوت علمی و دینی جهان اسلام را فراگرفته است.[10] از سوی دیگر نظام آموزشی کشورهای اسلامی برگردانى از نظام آموزشى‏كشورهاى غربى است و طبیعتا در دانشگاهها به ابعاد سیاسی و اجتماعی قرآن کریم پرداخته نمیشود. یکی از مصادیق غفلت از قرآن در دانشگاهها، نپرداختن پژوهشهای دانشگاهی به موضوعات کاربردی و مورد نیاز جامعه به شمار میرود.[11]

پیامدهای مهجوریت قرآن در دانشگاه ها

مهجوریت آموزه های سیاسی و اجتماعی قرآن پیامدهای متعددی به دنبال دارد. یکی از پیامدهای مهم این مهجوریت، از بین رفتن استقلال فکری دانشگاه ها و وابستگی به بیگانه به شمار می رود. قرآن کریم هرگونه وابستگی به بیگانگان را نفی کرده است. آموزههای سیاسی و اجتماعی قرآن از مسلمانان میخواهد که به ظالمان وابسته و دلخوش نباشند که در آن صورت گرفتار عذاب دوزخ خواهند شد.(هود/113) امام خمینی (ره) یکی از پیامدهای مهجوریت قرآن را، از بین رفتن استقلال فکری دانشگاه ها و وابستگی به بیگانگان در زمینه های گوناگون مانند علم وابسته،[12] اقتصاد وابسته،[13] صنعت، کشاورزی و پزشکی وابسته[14] و... می دانند و همواره با دانشگاه استعماری و غربزده،[15] استاد غرب زده[16] مخالف بوده اند. ایشان می گوید: «فرهنگ مسموم استعمار تا اعماق قصبات و دهات ممالک اسلامی رخنه کرده، فرهنگ قرآن را عقب زده و نوباوگان ما را فوج فوج در خدمت بیگانگان و مستعمرین در می آورد...»[17] امام خمینی (ره) غربزدگی را بیماری مزمن و مصیبت بزرگی برای کشورهای مسلمان میداند[18] و در رابطه با وابستگی فکری به غرب میگوید: «من صریحا می گویم ما نمی خواهیم نه غرب و نه شرق از ما تعریف کند. نمیخواهیم روشنفکران غرب زده و قلم داران خودفروخته از ما تعریف بکنند»[19]ایشان برآن است که بیگانگان نیز سعی می-کنند تا به دانشجویان روحیهی ناتوانی را در زمینه های گوناگون علمی القا کنند.[20]
امروزه برخی از دانشگاهیان دچار ازخودباختگی فرهنگی شده و میل شدید به فرهنگ و علوم غرب پیدا کرده اند و ضمن محکوم کردن فرهنگ خود، فرهنگ غرب را نجات دهند ه ی خود می پندارند. برای نمونه دکتر «طه حسین» (1889- 1973 م) (به عنوان رئیس دانشگاه اسکندریه مصر)، در رادیو درباره ی لزوم تغییر حروف عربی به لاتینی سخنرانی می کند و «سلامه موسی»[21] (1888- 1985 م) جامعه-شناس مصري سوسياليست، به مسخره کردن قواعد صرف زبان عربی می پردازد و زبان لاتینی را زبان علوم و فنون معرفی می کند.[22]
همچنین ایجاد ناامیدی از دین و قرآن در جوانان و دانشجویان از جمله پیامدهاست. عمل نکردن به آموزه های سیاسی و اجتماعی قرآن، این پیامد را در دانشگاه ها به دنبال خواهد داشت که دانشجو بگوید: «دین بی ارزش است، زیرا موجود با ارزش، ارزش آن از آثارش روشن میگردد و من در اجتماع اثری از دین نمی بینم.»[23]امام خمینی (ره) به تلاش دشمنان در جهت درست کردن دانشگاه استعماری اشاره می کند و هدف آن را در این می داند که مسلمانان را عقب مانده نگه دارند و از رشد علمی و آگاهی اجتماعی و سیاسی آنان جلوگیری کنند.[24] همچنین ایشان به وابستگی تعلیم و تربیت به غرب اذعان میکند.[25] بنابراین هنگامی که آموزه های اجتماعی و سیاسی قرآن مهجور واقع شود، مراکز علمی جامعه بویژه دانشگاه ها با از دست دادن استقلال خویش، به بیگانگان وابسته می گردند.

راه های مهجوریت زدایی از قرآن در دانشگاه ها

هر جامعه ای از دانشگاه تأثیرپذیر است و اگر دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی یک کشور، انسان های صالح و آگاه به جامعه تحویل بدهد، یقینا آن جامعه پویا خواهد بود و باعث پیشرفت مادی و معنوی کشور خواهد شد. امام خمینی (ره) دانشگاه و دانشگاهیان را «چراغ راه هدایت و راهنمایی ملت به سوی تعالی و سعادت و فضل و فضیلت» می داند.[26]
برای اینکه آموزه های سیاسی و اجتماعی قرآن از مهجوریت بیرون آید، باید در دانشگاه ها و سایر مراکز علمی و پژوهشی به فعالیت های علمی و تحقیقی در این زمینه اهتمام ویژه ای شود تا معارف قرآن کریم در سراسر جامعه ترویج یافته و آن مفاهیم مورد عمل همگان قرار گیرد.مصلحان دینی و اجتماعی نیز بر این نکته اذعان دارند. سیدجمال برآن است که قرآن و علم با هم تناقضی ندارند،[27] پس باید با علوم جدید دنیا آشنا شد، ولو اینکه خاستگاه این دانش ها غرب باشد. به نظر می رسد اقداماتی مانند تبدیل اهداف دانشگاه ها از اهداف کمی به کیفی، واگذارى پروژه‏هاى پژوهشى توسط مراكز علمى فرهنگى و دولتى و غيردولتى به محققان، اهتمام جدی به فراگیری زبانهای خارجی[28]، جنبش نرم افزاری و تولید علم[29]، تغییر نظام آموزشی از حفظ کردن به دانستن[30]، اهتمام به مطالعه[31]، ايجاد فرصت‏هاى مطالعاتى براى پژوهشگران جهت ارتقاى سطح علمى و اطلاعاتى آنان، شركت دادن نتايج تحقيقات در مراکز علمی و سیاسی داخل و خارج از کشور، ایجاد تغییر در سرفصل دروس رشته های دانشگاهی و بها دادن به آموزه های قرآنی، افزایش سطح همکاری با دانشگاه های معتبر خارجی، حمایت مادی و معنوی از دانشگاهیان و تشویق پژوهشگران عرصه ی قرآنی می-تواند از جمله راهکارهایی برای کاربردی کردن آموزه های سیاسی و اجتماعی قرآن در قالب مسائل علمی و پژوهشی مطرح گردد.

قرآنی کردن فضای عمومی دانشگاه ها

یکی از راهکارهای مهجوریت زدایی از قرآن کریم در دانشگاه ها، قرآنی کردن فضای مراکز آموزش عالی است. اگر دانشگاه ها قرآنی شود، تمام جامعه قرآنی خواهد شد. امام خميني (ره) به بیدارسازی دانشگاه ها و توجه به آموزه های قرآنی توصیه می کند[32] و با اشاره به اسلامی و قرآنی شدن دانشگاه ها اذعان می کند که اگر دانشگاهها اسلامى شود، تمام مسائل اجتماعی حل خواهد شد.[33] از نظر امام خمینی (ره) مهمترین چیزی که برای یک کشور اسلامی لازم است، تعهد اسلامی و تهذیب اسلامی است.[34] ایشان تحصیل همراه با تهذیب، تعهد و اخلاق فاضلة انسانی را مایه ی حیات انسانی و نجات جامعه می-داند. از این رو با اشاره به اینکه معضلات یک کشور به علت مهذب نبودن مراکز تعلیم و تعلمشان است،[35] به تربیت دانشجویان قرآنی توصیه می کند و برآن است همان گونه که در دانشگاه ها علوم مادی تدریس می شود، علوم معنوی نیز تدریس بشود.[36]
رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای اصلاح دانشگاه را یک امر اساسی دانسته،[37] برخی از ویژگی های اسلامی شدن دانشگاه ها را تبیین می کند؛ از جمله اینکه در دانشگاه ها، اسلام و قرآن اصالت داشته باشد، روش ها و روابط کاملا اسلامی باشد، دانشگاه مرکز تربیت متخصص متعهد باشد، ارزش-های قرآنی در دانشگاه حاکم باشد، به علم اهتمام زیادی داده شود، افراد شایسته مدیریت دانشگاه ها را داشته باشند و...[38]
یکی از راه های قرآنی کردن دانشگاه ها، علم دینی[39] است. دینی بودن یک علم مبتنی بر ساختار درونی آن است و تا زمانی که علم هویتی غیر دینی داشته باشد و به صورت آشکار و یا پنهان از متافیزیک، یا اصول موضوعه ای کفرآمیز و لائیک برخوردار باشد، یک نهاد آموزشی غیر دینی را پدید می آورد. محیط دانشگاهی باید با علوم الهی و آموزه های قرآن آشنا باشد تا در مواجهه با علوم وارداتی از بیگانگان، خود را حفظ کند و حالت انفعال نداشته باشد. اگر فضای مطلوب علمی ایجاد شود، نخبگان در جامعه ی خود خواهند بود و پدیده ای به نام فرار مغزها به وجود نخواهد آمد.[40]

پي نوشت ها :

[1] - ر.ک: إبن منظور، أبی الفضل جمال الدین محمد بن مکرم، لسان العرب (15 ج)، دار بیروت للطباعة و النشر، 1410 ه- 1990 م، ج 5، ص 250؛ جوهری، الصحاح (تاج اللغة و صحاح العربیة) (6 ج)، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، الرابعة، 1407 ق (1987م)، ج 2، ص 851؛ابن فارس، ابوالحسن احمد بن فارس بن زکریا، معجم مقاييس اللغة (6 ج)، تحقیق عبد السلام محمد هارون، بیروت، دار الفكر، 1399ه - 1979م، ج 6، ص 34
[2] - ر.ک: إبن منظور، پیشین، ص 252؛ الزبیدی، سیدمحمد مرتضی بن محمد الحسینی، تاج العروس من جواهر القاموس (40 ج)، تحقیق عبدالمنعم خلیل ابراهیم و کریم سیدمحمد محمود، بیروت، دارالکتب العلمیة، الاولی، 2007 م، ج 14، ص 221؛ انیس ابراهیم، منتصر عبدالحلیم، الصوالحی عطیه، خلف الله احمد محمد، المعجم الوسیط، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، پنجم، 1374، ص 973
[3] - الفراهیدی، أبی عبدالرحمن الخلیل بن أحمد، کتاب العین (8 ج)، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، دارالهجرة، الاولی، 1405 ق، ج 1، ص 387؛ این معنا در لسان العرب نیز آمده است. ر.ک: إبن منظور، پیشین، ص 252؛ الزبیدی، پیشین، ص 224
[4] - ر.ک: الفراهیدی، پیشین، همان
[5] - «هجر یهجر» با مصدر «هجر» یا «هجران» در مفردات راغب چنین معنا شده است: «مفارقه الانسان غیره اما بالبدن او باللسان او بالقلب» ر.ک: راغب، حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن، بیروت، دارالمعرفه، اول، 1418 ق، ص 833؛ الزبیدی، پیشین، ص 217
[6] - ر.ک: مصطفوی، حسن، التحقیق فی كلمات القرآن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اول، 1369، ج11، ص240
[7] - امام خمینی (ره)، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظيم و نشر آثار امام (ره)، دوم، 1379، ج‏12، ص 320
[8] - ر.ک: امام خمینی (ره)، صحیفه نور، تهران، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی‏‫،۱۳۶۱، ج 7، ص 61
[9] - ر.ک: همان، ج 1، ص 18
[10] - ر.ک: رشاد، علی اکبر، احیای دین و اصلاح دین داری، مجله قبسات، ش 22، ص 4
[11] - از بین حدود 1300 پایان نامه قرآنی تا سال 1379، تنها حدود 26 پایان نامه به موضوعات کاربردی پرداخته اند؛ به طوری که در برخی از سال ها مانند سال 1369، 1374 و 1376 هیچ پایان نامه ی کاربردی به چشم نمیخورد و در دیگر سال ها نیز بسیار اندک در حد چند پایان نامه به صورت کاربردی نوشته شده است. ر.ک: نکونام و شاکر، گفتگوهای قرآنی، (بررسی کمی و کیفی پایان نامه های قرآنی)، رشت، کتاب مبین، اول، 1380، ص 344
[12] - ر.ک: صحیفه امام، ج 5، ص 264
[13] - ر.ک: همان، ج 6، ص 34
[14] - ر.ک: همان، ج 5، ص 264- 265
[15] - ر.ک: همان، ص 263
[16] - ر.ک: صحیفه نور، ج12، ص 52؛ ج 21، ص 182
[17] - صحيفه امام، ج‏2، ص 322
[18] - ر.ک: صحیفه امام، ج 9، ص 75
[19]- صحيفه امام، ج‏12، ص 292
[20] - ر.ک: صحيفه امام، ج 13، ص 142؛ ج 16، 189
[21] - ر.ک: لوین، زالمان ایساکویچ، اندیشه ها و جنبش های نوین سیاسی اجتماعی در جهان عرب، ترجمه یوسف عزیزی بنی طرف، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، 1378، ص 238-239
[22] - ر.ک: غزالی، محمد، اسلام و بلاهای نوین (ظلام من الغرب)، ترجمه ی زمانی، مصطفی، تهران، فراهانی، بی تا، ص 74
[23] - ر.ک: همان ص 114
[24] - ایشان به گفته ی جوانان اشاره می کند که دولت های استعماری از پیشرفت علمی آنان ممانعت می کنند و به جوانانی هم که برای تحصیل به خارج می روند، علم و آگاهی زیادی انتقال نمی دهند و سعی در تربیت استعماری دانشجویان دارند. ر.ک: صحیفه نور، ج 2، ص 127؛ ج 3، ص 214
[25] - ر.ک: صحيفه امام، ج‏9، ص 166
[26] - ر.ک: صحیفه نور، ج 9، ص 185
[27] - ر.ک: لوین، زالمان ایساکویچ، پیشین، ص 109
[28] - امام خميني (ره) معتقد است که لازمه ی تبلیغ قرآن در جهان، دانستن زبان های خارجی است و برای این هدف باید به فراگیری زبان های خارجی پرداخت. ایشان یاد گرفتن زبان را از واجبات می داند که حتما لازم است. (ر.ک: صحیفه امام، ج 18، ص 105)
[29] - حدود ده سال پیش جنبش نرم افزاری و تولید علم در همه ی زمینه ها و از جمله علوم انسانی از سوی رهبر معظم انقلاب مطرح گردید. ر.ک: موسی پور، میثم، منشور دولت اسلامی، قم، پرتو ولایت، چاپ ششم، 1387، ص 271
[30] - ر.ک: فریر، پائولو، کنش فرهنگ برای آزادی، ترجمه احمد بیرشک، تهران، خوارزمی، 1364، ص 15
[31] - قابل ذکر اینکه در جامعهی ما، حدود 7 درصد مردم اهل مطالعه هستند و نیم درصد جامعه به کتابخانه مراجعه میکنند. جهت اطلاع بیشتر ر.ک: رجبزاده، احمد، گزارش مصرف کالاهای فرهنگی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380، ص 48- 50
[32] - ر.ک: صحيفه امام، ج‏20، ص 93
[33] - ر.ک: همان، ج‏19، ص 377
[34] - ر.ک: همان، ج 18، ص 299
[35] - ر.ک: همان، ج 18، ص 355 ـ 356
[36] - ر.ک: همان، ج ‏15، ص 415
[37] - خامنه ای، آیت الله سیدعلی، دانشگاه و دانشجو، نگرانی ها، امیدها و انتظارات در رهنمودهای رهبر معظم انقلاب اسلامی، موسسه فرهنگی قدر ولایت، تهران، قدر ولایت، چاپ سوم، 1386، ص 210
[38] - ر.ک: همان، ص 204- 212
[39] - Religious Science، منظور از علم دینی، ساماندهی علوم بر پایهی روشهای معتبر از نظر دین است.
[40] - ر.ک: موسی پور، میثم، پیشین، ص 276- 277

مقالات مرتبط

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته