داروي ديرينه زنبورهاي عسل!

بررسي خواص درماني و دارويي « موم» و « بره موم»
 

کندوها را مي توان کارگاه توليد غذا و دارو ناميد. عسل، گرده و شاه انگبين از فرآورده هاي اين کارگاه ها است که مي بايست " موم" و " بره موم" را نيز بدان ها افزود. در اين مقاله با سرکشي به کندوها، به تهيه اين دو ماده و کاربرد آن در طب سنتي و پزشکي نوين خواهيم پرداخت

شناخت موم و ترکيبات آن
 

موم( Bee Wax) و يا شمع زنبور مايعي است که زنبور عسل کارگر از آن براي ساخت شان ها سود مي برد. شان ها خانه هاي هشت ضلعي کندوها است که با ظرافت و نظمي مثال زدني در کنار هم ساخته مي شوند. موم مايع در مجاورت هوا سخت مي شود، بنابراين پيش از آن که سخت گردد، زنبورهاي کارگر با پاهاي عقبشان آن را به يک هشت ضلعي براي نگاهداري از تخم ها و عسل تبديل مي کنند.
موم، ترکيبي از اسيدهاي چرب، اسيدهاي فرار، هيدروکسي اسيد، الکل هاي مخصوص، استرها و هيدروکربن ها است." ابوعلي سينا" چند ويژگي را درباره موم برشمرده است:
1- مزاجش معتدل است.
2- لطافت و نرمي مي دهد.
3- رطوبت و نمناکي عارضي مي دهد.
4- موم در همه مرهم هاي سردي بخش و گرمي دهنده وارد است.
5- بدون شک کمي رسانندگي و اندکي گدازندگي را از همسايگي عسل بسيار کسب کرده است.(1)
با اين مقدمه به کاربرد موم در تن پزشکي مي پردازيم.

کاربرد موم در طب سنتي
 

از مطالعه تاريخ پزشکي بر مي آيد که فوايد درماني و بهداشتي موم از گذشته هاي دور شناخته شده بوده است. چنان چه بيش از شش هزار سال پيش مصري ها از فوايد آن سود مي جستند. همچنين در سرزمين مان ايران:
" در جشن بزرگ ملي ايران باستان يعني نوروز... معروف است که مردم در روز اول سال( نوروز) صبح زود از خواب بر مي خاستند، به کنار شهرها مي رفتند، و قبل از آن که سخني گويند شکر مي خوردند و يا آن که سه مرتبه عسل مي ليسيدند و براي حفظ و حراست بدن از بيماري ها روغن به تن مي ماليدند و خود را با موم دود مي دادند.(2)"
از ديگر مصارف پزشکي موم که از جنبه تاريخي قابل مطالعه است، استفاده از آن براي شناسايي آسيب هاي مغزي است. در اين باره " آنجلا رويستون" چنين مي نويسد:
" وي [ لافران] نخستين فردي بود که آسيب هاي مغز را تشريح کرد. لافران براي اين که صدمات مغزي بيمار بخوبي شناسايي شود، به پزشکان و جراحان پيشنهاد مي کرد تا به جمجمه بيمار ضربه بزنند. اگر صداي ايجاد شده واضح باشد، يعني مثل صداي يک ناقوس سالم باشد، معلوم مي شود که در مغز بيمار مشکلي وجود ندارد. سپس او روش بهتري براي شناسايي آسيب هاي مغزي ابداع کرد. وي ريسمان موم اندودي را به يکي از دندان هاي بيمار گره مي زد، سپس ريسمان را مي کشيد و تکان مي داد. ريسمان صداهاي گوناگوني ايجاد مي کرد که با توجه به صدا محل شکستگي جمجمه مورد شناسايي قرار مي گرفت.(3)"
فوايد بسيار موم و همچنين ديرپايي موم از عوامل کاربرد بسيار آن در طب سنتي است. از ديگر مصارف موم در طب سنتي، درمان تنگي نفس و يا آسم است. بيماري آسم پديده اي است که در دنياي صنعتي امروز بسيار ديده مي شود. اين بيماري دامنگير افراد بسياري در شهرهاي بزرگ و صنعتي شده است البته افرادي هم مادرزاد دچار اين بيماري هستند. اين بيماري در طب سنتي " رَبو"، " رَبا" و يا " ضيق النفس" خوانده مي شد. حکيم " ميسري"، پزشک قرن چهارم هجري در دانش نامه خويش که نخستين منظومه طبي به زبان فارسي است، کاربرد موم در درمان تنگي نفس را يادآور شده و مي سرايد:
برو سينه بموم و روغن وَرد
همي انداي تا کم گرددش درد(4)
به اين معنا که سينه بيمار تنگي نفس را با موم و روغن گل مالش دهيد تا اين بيماري بهبود يابد. در اين شيوه درماني، مصرف جلدي موم توصيه شده است. در پزشکي نوين با قبول تأثير موم در بهبود تنگي نفس، مصرف خوراکي آن پيشنهاد شده است.

کاربرد موم در پزشکي نوين
 

" جان ويس( Jan Wiss)، پژوهشگر آمريکايي، جويدن فرآورده اي از موم و عسل را براي پاک کردن راه هاي بيني و حلق توصيه مي کند و در مورد سينوزيت، تنگي نفس و زکام آن را دارويي بي نظير مي شناسد.براي اين کار، بيمار بايد هر ساعت نصف قاشق مرباخوري عسل با موم مصرف کرده و موم آن را يک ربع بجود.(5)"
از ديگر مصارف موم در تن پزشکي، درمان بيماري سرطان است. دانشمندان آلماني توانسته اند از موم، داروي ضد سرطان " نروپلاستوم" را بسازند. پژوهشگراني به سرپرستي پروفسور " رايش"، رئيس بخش داروهاي باليني دانشگاه بوخوم، و پژوهشگران دانشگاه دورتموند به سرپرستي پروفسور " ديويد دياز"، توانستند به اين دارو دست يابند. اين دارو که " کلو 502" ناميده مي شود، براي درمان سرطان تنه عصب ساخته شده است.
تاکنون بيش از دويست گونه مختلف سرطان شناخته شده است. عوامل و مشخصات سرطان، شيوه درمان آن را نيز تعيين مي کند. الگوهاي اصلي درمان سرطان عبارتند از جراحي، راديوتراپي، شيمي درماني، هورمون درماني و ژن درماني که درمان با داروي مومي کلو 502، از گونه ژن درماني است. اين دارو، ژني را در سلول هاي سرطاني به کار مي اندازد و اين ژن از درون موجب مرگ سلول هاي سرطاني مي شود.
ديگر کاربرد درماني موم، دستاورد پژوهشگران سرزمين مان است. استفاده از ريز کره هاي موم در سامانه آزاد سازي کنترلي دارو از ديگر مصارف پزشکي موم است که با تلاش پژوهندگان مهندسي شيمي در دانشگاه تربيت مدرس به دست آمده است. اين پژوهشگران با ترتيب گروهي سه نفره به عضويت دکتر " نادره گلشن ابراهيمي"ف دکتر " ابراهيم واشقاني فراهاني" و مهندس" مجيد وکيلي " توانسته اند با بهره از ريز کُره هاي موم، سامانه اي را براي آزادسازي بسياري از داروهاي نامحلول و يا کم محلول بسازند.
اين پژوهشگران ايراني دريافتند که مي توان ريز کره هاي موم را براي آزادسازي تأثير برخي داروها به کار برد. دارويي که در آزمايش ايشان به کار گرفته شد، " تنوفيلين" بوده است و نشان داده شد که اين روش، آسان، سريع و ارزان خواهد بود.(6) گفتني است با استفاده از موم زنبور عسل، ديگر نيازي به حلال هاي آلي که براي سلامت انسان زيانمند است، نخواهد بود.
برخلاف روش فوق، مي توان از موم براي نگهداشت دارو و ديرپايي آن در بدن استفاده کرد. شيخ الرئيس ابوعلي سينا پيرامون اين روش مي نويسد:
" گاهي دارويي بسيار مؤثر در تغيير مزاج، در راه هدف تلطيف مي گردد و آن قدرن مي ماند که سودي برساند. در اين صورت ناچاريم آن را با چيزي بياميزيم که نگاهش دارد و هرچند آن نگهدارنده ضد آن باشد، چاره اي جز اين نداريم. مثلاً روغن بلسان را با موم و مشابه آن مي آميزيم که آن قدر در اندام متوقف گردد تا کار خود را انجام دهد.(7)"

چنانچه خوانديد، دو کاربرد بالا از موم، کاملاً در تضاد با يکديگر است. گاه موم مي تواند در آزادسازي دارو استفاده شود و گاه نيز مي تواند در نگاهداري دارو به کار آيد. در پژوهشي که از سوي پژوهشگران دانشگاه تربيت مدرس انجام شد، موم زنبور عسل با امولسيون کردن روغن در آب، براي آزادسازي تأثير دارويي ديرپا چون تنوفيلين به کار رفته است. داروي تنوفيلين نياز به سامانه اي داشته است تا اثربخشي آن را شتاب دهد. در اين پژوهش از ريز کره هاي موم بهره گرفته است، چنان چه مي توان از حلال هاي آلي سود جست که البته مي تواند براي سلامت انسان زياني به همراه داشته باشد. اما در آن چه از بوعلي خوانديم، دارويي چون روغن بلسان داريم که بسيار لطيف است و نياز دارد که در بدن مدت بيشتري ماند تا اثر بيشتري بر جا گذارد، پس مي توان از موم سود جست.

شناخت بره موم و ترکيبات آن
 

بره موم( Propolis)، آت و آشغال کندوي زنبور عسل است. بره موم زنبور عسل، ماده مرکب از رزين ( صمغ) درختان و گياهان است. زنبورهاي عسل کارگر، تکه هاي رزين را با پاها و دهان خود جدا مي کنند و با بزاق دهان آن را نمناک کرده و در سبد گرده هايشان جا مي دهند و با خود به کندو مي آورند. آنها از بره موم براي درزگيري، صيقل دادن، ترميم شکستگي ها و گند زدايي کندوها سود مي جويند. از ديگر استفاده هاي آنها از بره موم اين است که زنبورها براي دفن جانوران متجاوز به کندو از آن استفاده مي کنند.
از ويژگي هاي بره موم آن است که بمانند خمير است و داراي بوي خوشايندي است که بسته به گياه و زيست بوم آن، متفاوت است. رنگ بره موم از سبز تا قهوه اي تيره است از اين رو در طب سنتي " موم سياه" خوانده مي شده است. بره موم در هواي سرد برخي جاي ها، شکننده و در هواي گرم چسبناک است.
اگر به تجزيه شيميايي بره موم بپردازيم، خواهيم ديد که در آن موادي چون الکل ها، آلدئيدها، فلاونوئيدها، کالکون ها، استرها، استون ها، اسيدهاي آمينه و اسيدهاي چرب يافت مي شود. همچنين بره موم داراي مقدار کمي عناصر معدني مانند مس، آهن، نقره، جيوه، منگنز، سديم، کلسيم، سيليس و اناديم است. البته نزديک به 80 درصد بره موم، رزين درختان و موم است. از آنجا که زنبورهاي عسل کارگر، رزين را در سبدهاي گرده خود مي ريزند، نزديک به 5 درصد از ترکيبات بره موم نيز گرده گل است.

کاربرد بره موم در پزشکي نوين
 

دانشمندان بر اين باورند که شايد بتوان به وسيله بره موم بر روي ويروس هاي ايدز و يا سلول هاي سرطاني اثر گذاشت و آنها را از بين برد، و يا آن که از پيشروي بازشان داشت. با خواندن مصارف درماني بره موم گمان خواهيد برد که براي بره موم در تن پزشکي، آينده روشني در پيش است و به درستي که اين چنين خواهد بود. سال ها پيش در جهان، بره موم به عنوان دارو شناخته شده نبود و تنها در کشورهاي روسيه و چين و يا اروپاي شرقي بره موم دارو ناميده مي شد، اما اکنون کشورهايي که بازار دارو را در سراسر جهان در دست دارند، بدين فکر افتاده اند که از خواص درماني بره موم سود جويند.
کاربرد ديگر بره موم در تن پزشکي که مي تواند درماني و البته پيش گيرانه باشد، تحريک نظام ايمني بدن در برابر بيماري هاي عفوني است. بره موم از آنجا که در گندزدايي بسيار پرتوان است، مي تواند چنين کاربردي نيز داشته باشد. پيش تر گفته شد که زنبورهاي عسل نيز خود از توان گندزدايي بره موم سود مي جويند. آنها مقداري بره موم را در آستانه کندو مي گذارند و پيش از ورود به کندو، پاهاي خود را در آن مي مالند تا از ورود عفونت به کندو پيشگيري کند.

ديگر کاربرد بره موم نيز بسته به خاصيت باکتري زدايي آن است. بره موم از گسترش Enterocoque پيشگيري مي کند. " انتروکوک" ميکروبي است که به طور طبيعي در روده انسان ديده مي شود و هيچ خطري نخواهد داشت، اما ممکن است که اين ميکروب به بافت ها، اعضا و دستگاه هايي از بدن راه يابد و مشکل آفرين شود. مثلاً مي تواند براي دستگاه تنفسي و دستگاه ادراري بيماري زا باشد.
اگر بره موم زنبور عسل ايران را با بره موم برخي ديگر از کشورها بسنجيم، خواهيم ديد که آن چه از بره موم در کشورمان به دست مي آيد داراي خاصيت ضد باکتريايي بيشتري است. از ديگر کاربردهاي درماني بره موم، ترميم شکستگي استخوان، درمان درد مفاصل و روماتيسم، تسکين دهندگي و بي حسي موضعي است.

پي‌نوشت‌ها:
 

1. ابن سينا، قانون در طب، ترجمه عبدالرحمان شرفکندي، انتشارات سروش، چاپ پنجم، ج 2، صص 220 و 221.
2. نجم آبادي، محمود، تاريخ طب در ايران، ج 1( قبل از اسلام)، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دوم، ص 382.
3. رويستون، آنجلا، يک صد کشف مهم پزشکي، ترجمه زهره فخر ياسري، انديشمند، چاپ اول، صص 26 و 27.
4.ميسري، دانشنامه در علم پزشکي، به اهتمام دکتر برات زنجاني، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دوم، بيت 1592.
5. علي آقايي، مرتضي، ميرنظامي، حسين، زنبورعسل و فرآورده هاي آن، نوپردازان، چاپ سوم، بهار 87.
6.http://agrent.blogfa.com/86031.aspx
7. ابن سينا، قانون در طب، ترجمه عبدالرحمان شرفکندي، انتشارات سروش، چاپ ششم، ص 445.
 

منبع:دانشمند، شماره 562.