ارزش هاي معماري بدنه ي خيابان هاي اصفهان (1)
نويسنده: مهندس احمد منتظر
يکي از مدارک ارزنده اي که از آغاز قرن حاضر، از اصفهان در اختيارمان قرار گرفته، نقشه ي سيدرضا خان تحت عنوان «نقشه ي دارالسلطنه ي اصفهان» است. مطالعه بر روي آن نشان مي دهد که خيابان هايي در اين نقشه منعکس است. برخي از اين خيابان ها مانند چهارباغ هزار جريب، چهار باغ، خيابان کليساي مريم و عباس آباد، از خيابان هاي احداث شده در زمان صفويه مي باشد. ولي خيابان هاي ديگري چون دنبال رودخانه، باغ تخت، خيابان خوش، مريض خانه ي انگليسي ها، مستهلکم و غيره، در حول و حوش همين تاريخ احداث شده اند. اين نقشه بين سال هاي 1299 تا 1302 هجري شمسي تهيه شده است. در حاشيه ي سمت چپ اين نقشه در گوشه ي بالا، مطالبي انشا شده که مطالعه ي آن بي فايده نيست:
«نقشه ي دارالسطه ي اصفهان
هُوَ العالَمِ بعلومِ الاولين و به نَستعينَ في اَمرِ الدنيا و الدين (مورخ 25 جدي 1302، مطابق 9 شهر ج 2-1342).
شد تمام اين نقشه و منعم پي تاريخ گفت:
نقش اصفاهان بود يک نيمه از نقش جهان .
نظر به اين که نقشه ي محلي عموماً فوق العاده مورد احتياج است و مخصوصاً نقشه ي شهر براي نظميه ي آن شهر ضرورت کامل دارد و چون آقاي نايب سرهنگ احمد عليخان زند که در تاريخ 1298، رياست نظميه ي اصفهان را عهده دار گشتند، سعي خود را در تهيه ي نقشه ي کاملي از شهر اصفهان نشان دادند. اين بنده، سلطان سيدرضا خان، صاحب منصب اداره ي جليل نظميه ي (1) در ضمن اجراي وظايف، اين امر را عهده دار و با فقدان وسايل کار از تاريخ حمل 1299، شروع به کار نموده و در تاريخ جدي 1302 (مدت سه سال) نقشه را به مقياس به طور مبسوط تا تغيير کليه ي محلات و معابر و اماکن متبرکه و حمام ها و باغات و غيره به انجام رسانيده و براي آن که خدمت ناقابلم مورد استفاده ي عام واقع شود، با بهترين کاغذهاي خوب و خطي مرغوب به طبع رسانيده، تقديم توجه و نظر لطف هموطنان عزيز داشتم. توضيح آن که، مختصري ازوضعيت مهندسي سابق را معروض مي دارد.
در بدو امر، بناهاي شهر اصفهان داراي اسلوب زيبايي بوده، خيابان ها و معابر به موازات يکديگر از شمال به جنوب و از شرق به غرب با وضعيت قشنگي، نورافزار و محوطه ي خوش آب و هواي اين شهر با عظمت تاريخي بوده است.
پس از غلبه و قشون کشي هاي مختلفه در مملکت و بنا و برج و باروها و قلاع دروازه ي دربندها و ساير اماکن، به تدريج صورت اوليه ي شهر از بين رفته!!! و وضعيت ناپسندي به خود گرفته است. خوشبختانه در اواني که مشغول انجام اين خدمت بودم، آفتاب خوشبختي ايران در لواي وجود مسعود حضرت اشرف، اقاي سردار سپه - رياست وزرا دامَت حِشمته - بناي تابيدن گذاشت و از هر جهت، مملکت پا به راه ترقي و سعادت نهاده، اصفهان هم در سايه مجاهدت و مراقبت حضرت آقاي امير اقتدار حکمران در اقتداره و راجع به آب و هوا و طرز زندگاني عمومي و ترفيع و تزيين محلات و جغرافياي طبيعي آن شهر، شرحي مفصل تهيه شد و چون در اين نقشه گنجايش طبع نداشت، صرف نظر گرديد و انشاء الله جداگانه به طبع خواهد رسيد.
در خاتمه معروض مي دارد در جاهايي که اخيراً جاده را گرفته و تشکيل زوايا داده شد، مثل خيابان خوش و خيابان مريض خانه و خيابان احمد آباد و خيابان گلبهار و جاده ي بيد آباد و باب الدشت و غيره، چون مشغول مرمت و ساختمان بودند، به کلي از تعيين زواياي آن ها صرف نظر گرديد.»
کاتب معلم
با مطالعه ي نقشه و متن حاشيه ي آن، مشخص است که خيابان کشي هاي جديد اصفهان، مربوط به شروع قرن حاضر است. ليکن تا اين زمان، که مصادف است با ورود ماشين به شهر اصفهان و نياز به خيابان کشي براي عبور و مرور آن احساس مي شود، احداث خيابان کاملاً با امروز متفاوت بوده است. در آن زمان، احداث خيابان توام با مرمت بناهاي کنار خيابان،نوسازي باقي مانده ها، به ويژه احداث واحدهاي تجاري به صورت ريتم معقولي بود که ورودي خانه ها، هم شکل و متناسب با آن احداث مي شد. در اصل، نوعي تداوم انديشه ي درون گراي شهري است که هر عاملي در شهر دروني خواهد داشت.
در اين زمان، خيابان علاوه بر نياز فضايي براي رفت و آمد فرنگي مآبانه با ماشين، در عين حال، تداوم بازار را که اصل معابر شهري است، شکل مي دهد. ليکن بنا به ضرورت، بدون سقف اجرا مي شده و به جاي آن، درخت کاري مي شود. ولي هنوز به عنوان يک عنصر شهري تلقي مي گردد؛ کما اين که هنوز به همان شکل و سبک و سياق تاريخي شهري نام گذاري مي شود. پس وقتي خيابان احداث مي شود، بدنه ي آن کاملاً شکل گرفته، خدمات تجاري و عمومي در اطراف آن قرار مي گيرد. در طبقه ي دوم به روال بازارهاي بلند شهري، اداره ها و خدمات عمومي به خيابان بالکن دارند. در برخي از موارد و به خصوص در مناطق مسکوني، شروع جلوه هاي برون گراي مسکن، قطعاً توسط همان فرنگ رفته هاي متمول بروز مي نمايد. نکته ي جالب توجه اين که در اين تغيير و تحول شهري، ما هنوز شاهد تداوم معماري ايران و اتصال به معماري با عظمت ايران هستيم. نمونه هاي روشن اين ادعا، سر در منازل مسکوني، پشت و بغل هاي کاشي کاري بسيار مرغوب هندي و اسليمي، جرزهاي آجرچيني در کار ريتم مغازه هاي تجاري، در سازي بسياري زيبايي ورودي خانه ها و عناصر ديگري چون مسافرخانه ها، مساجد، حمام ها، بالاخانه ها، سرستون ها، سقاخانه ها، رواق ها، کتيبه هاي زيباي گچ بري گل برجسته، گو اين که گرايش هايي از معماري اروپايي و به خصوص معماري باستاني ايران توسط فرنگ رفته ها در اين دوره به چشم مي خورد. از نمونه هاي بسيار زيباي بدنه ي خيابان ها که در اصفهان باقي مانده است و ارزش نگهداري دارد، مي توان به موارد زير اشاره کرد: ورودي هاي مسکوني خيابان طالقاني با قوس ها و پشت و بغل هاي گل و بته معلقي با در به شيوه ي قاجار؛ مغازه هاي خيابان طالقاني با قوس تيزه دار و پشت و بغل هاي کاشي کاري صحنه ي شکارگاه، گل و بته ي اسليمي معرق؛ طرح هاي هندسي گره چيني معلقي، پشت و بغل هاي گره چيني برجسته با درب سازي بسيار زيبا؛ سر در گرمابه ي حاج بنان خيابان حافظ با سردر گره چيني و هندسي معلقي و پشت و بغل گر چيني معرق کاشي و جرزهاي معلقي خفته و راسته با درِ زيباي چوبي؛ سقاخانه ي خيابان طالقاني با ستون هاي زيباي سنگي و پشت و بغل هاي گره چيني معلقي؛ مجموعه ي تجاري رو به روي بانک مرکزي تجارت در خيابان سپه با پشت و بغل هاي زيباي گره چيني کاشي و معلقي و برجسته و در و پنجره سازي بسيار زيبا؛ مسافرخانه ي اول خيابان چهارباغ پايين با ترکيبي بسيار زيبا و چشم نواز از آجر و کاشي و در و پنجره سازي؛ هتل جهان در خيابان چهارباغ عباسي رو به روي مدرسه ي چهارباغ عباسي؛ ورودي مجموعه اي در خيابان نشاط در دو نبش چهار راه نقاشي به صورت رواق و سر در ورودي با ستون هاي زيبا و پشت و بغل هاي کاشي کاري.
چنانچه بر روي عناصر اين محورهاي سپه، طالقاني، شيخ بهايي، حافظ، نشاط، چهارباغ عباسي، چهارباغ پايين،چهارباغ هزارجريب، هاتف، عباس آباد، نظر، کاشاني و چهارباغ خواجو مطالعه ي عميقي صورت گيرد، خانه ها و بناهاي عمومي بسيار ارزشمدي از اين دوره به دست خواهد آمد که آن ها نيز، تداوم اين دوره ي معماري ايران را نشان مي دهد.
اگر بناهاي تاريخي اين دوره که از اواخر زمان احمدشاه قاجار تا اواخر دوره ي رضاخان (پهلوي اول) را شامل مي شود، مورد حفاظت قرار گيرد و حتي بعضي از ارزش هاي ويران شده مورد مرمت و بازسازي قرار گيرد و احيا شود، آخرين ارزش هاي تاريخي و فرهنگي متصل به تاريخ معماري و شهرسازي ايران و اصفهان باقي خواهد ماند.
حتي نوسازي در اين محورها نيز بايد مورد توجه خاصي قرار گيرد و از ساخت هر گونه بنا جلوگيري به عمل آيد و طرح هاي نوسازي، در گروه هاي خاصي طراحي مورد بررسي و تصويب قرار گيرد تا اين گونه محورها، ارزش تاريخي و هنري خود را باز يابند.
«نقشه ي دارالسطه ي اصفهان
هُوَ العالَمِ بعلومِ الاولين و به نَستعينَ في اَمرِ الدنيا و الدين (مورخ 25 جدي 1302، مطابق 9 شهر ج 2-1342).
شد تمام اين نقشه و منعم پي تاريخ گفت:
نقش اصفاهان بود يک نيمه از نقش جهان .
نظر به اين که نقشه ي محلي عموماً فوق العاده مورد احتياج است و مخصوصاً نقشه ي شهر براي نظميه ي آن شهر ضرورت کامل دارد و چون آقاي نايب سرهنگ احمد عليخان زند که در تاريخ 1298، رياست نظميه ي اصفهان را عهده دار گشتند، سعي خود را در تهيه ي نقشه ي کاملي از شهر اصفهان نشان دادند. اين بنده، سلطان سيدرضا خان، صاحب منصب اداره ي جليل نظميه ي (1) در ضمن اجراي وظايف، اين امر را عهده دار و با فقدان وسايل کار از تاريخ حمل 1299، شروع به کار نموده و در تاريخ جدي 1302 (مدت سه سال) نقشه را به مقياس به طور مبسوط تا تغيير کليه ي محلات و معابر و اماکن متبرکه و حمام ها و باغات و غيره به انجام رسانيده و براي آن که خدمت ناقابلم مورد استفاده ي عام واقع شود، با بهترين کاغذهاي خوب و خطي مرغوب به طبع رسانيده، تقديم توجه و نظر لطف هموطنان عزيز داشتم. توضيح آن که، مختصري ازوضعيت مهندسي سابق را معروض مي دارد.
در بدو امر، بناهاي شهر اصفهان داراي اسلوب زيبايي بوده، خيابان ها و معابر به موازات يکديگر از شمال به جنوب و از شرق به غرب با وضعيت قشنگي، نورافزار و محوطه ي خوش آب و هواي اين شهر با عظمت تاريخي بوده است.
پس از غلبه و قشون کشي هاي مختلفه در مملکت و بنا و برج و باروها و قلاع دروازه ي دربندها و ساير اماکن، به تدريج صورت اوليه ي شهر از بين رفته!!! و وضعيت ناپسندي به خود گرفته است. خوشبختانه در اواني که مشغول انجام اين خدمت بودم، آفتاب خوشبختي ايران در لواي وجود مسعود حضرت اشرف، اقاي سردار سپه - رياست وزرا دامَت حِشمته - بناي تابيدن گذاشت و از هر جهت، مملکت پا به راه ترقي و سعادت نهاده، اصفهان هم در سايه مجاهدت و مراقبت حضرت آقاي امير اقتدار حکمران در اقتداره و راجع به آب و هوا و طرز زندگاني عمومي و ترفيع و تزيين محلات و جغرافياي طبيعي آن شهر، شرحي مفصل تهيه شد و چون در اين نقشه گنجايش طبع نداشت، صرف نظر گرديد و انشاء الله جداگانه به طبع خواهد رسيد.
در خاتمه معروض مي دارد در جاهايي که اخيراً جاده را گرفته و تشکيل زوايا داده شد، مثل خيابان خوش و خيابان مريض خانه و خيابان احمد آباد و خيابان گلبهار و جاده ي بيد آباد و باب الدشت و غيره، چون مشغول مرمت و ساختمان بودند، به کلي از تعيين زواياي آن ها صرف نظر گرديد.»
کاتب معلم
با مطالعه ي نقشه و متن حاشيه ي آن، مشخص است که خيابان کشي هاي جديد اصفهان، مربوط به شروع قرن حاضر است. ليکن تا اين زمان، که مصادف است با ورود ماشين به شهر اصفهان و نياز به خيابان کشي براي عبور و مرور آن احساس مي شود، احداث خيابان کاملاً با امروز متفاوت بوده است. در آن زمان، احداث خيابان توام با مرمت بناهاي کنار خيابان،نوسازي باقي مانده ها، به ويژه احداث واحدهاي تجاري به صورت ريتم معقولي بود که ورودي خانه ها، هم شکل و متناسب با آن احداث مي شد. در اصل، نوعي تداوم انديشه ي درون گراي شهري است که هر عاملي در شهر دروني خواهد داشت.
در اين زمان، خيابان علاوه بر نياز فضايي براي رفت و آمد فرنگي مآبانه با ماشين، در عين حال، تداوم بازار را که اصل معابر شهري است، شکل مي دهد. ليکن بنا به ضرورت، بدون سقف اجرا مي شده و به جاي آن، درخت کاري مي شود. ولي هنوز به عنوان يک عنصر شهري تلقي مي گردد؛ کما اين که هنوز به همان شکل و سبک و سياق تاريخي شهري نام گذاري مي شود. پس وقتي خيابان احداث مي شود، بدنه ي آن کاملاً شکل گرفته، خدمات تجاري و عمومي در اطراف آن قرار مي گيرد. در طبقه ي دوم به روال بازارهاي بلند شهري، اداره ها و خدمات عمومي به خيابان بالکن دارند. در برخي از موارد و به خصوص در مناطق مسکوني، شروع جلوه هاي برون گراي مسکن، قطعاً توسط همان فرنگ رفته هاي متمول بروز مي نمايد. نکته ي جالب توجه اين که در اين تغيير و تحول شهري، ما هنوز شاهد تداوم معماري ايران و اتصال به معماري با عظمت ايران هستيم. نمونه هاي روشن اين ادعا، سر در منازل مسکوني، پشت و بغل هاي کاشي کاري بسيار مرغوب هندي و اسليمي، جرزهاي آجرچيني در کار ريتم مغازه هاي تجاري، در سازي بسياري زيبايي ورودي خانه ها و عناصر ديگري چون مسافرخانه ها، مساجد، حمام ها، بالاخانه ها، سرستون ها، سقاخانه ها، رواق ها، کتيبه هاي زيباي گچ بري گل برجسته، گو اين که گرايش هايي از معماري اروپايي و به خصوص معماري باستاني ايران توسط فرنگ رفته ها در اين دوره به چشم مي خورد. از نمونه هاي بسيار زيباي بدنه ي خيابان ها که در اصفهان باقي مانده است و ارزش نگهداري دارد، مي توان به موارد زير اشاره کرد: ورودي هاي مسکوني خيابان طالقاني با قوس ها و پشت و بغل هاي گل و بته معلقي با در به شيوه ي قاجار؛ مغازه هاي خيابان طالقاني با قوس تيزه دار و پشت و بغل هاي کاشي کاري صحنه ي شکارگاه، گل و بته ي اسليمي معرق؛ طرح هاي هندسي گره چيني معلقي، پشت و بغل هاي گره چيني برجسته با درب سازي بسيار زيبا؛ سر در گرمابه ي حاج بنان خيابان حافظ با سردر گره چيني و هندسي معلقي و پشت و بغل گر چيني معرق کاشي و جرزهاي معلقي خفته و راسته با درِ زيباي چوبي؛ سقاخانه ي خيابان طالقاني با ستون هاي زيباي سنگي و پشت و بغل هاي گره چيني معلقي؛ مجموعه ي تجاري رو به روي بانک مرکزي تجارت در خيابان سپه با پشت و بغل هاي زيباي گره چيني کاشي و معلقي و برجسته و در و پنجره سازي بسيار زيبا؛ مسافرخانه ي اول خيابان چهارباغ پايين با ترکيبي بسيار زيبا و چشم نواز از آجر و کاشي و در و پنجره سازي؛ هتل جهان در خيابان چهارباغ عباسي رو به روي مدرسه ي چهارباغ عباسي؛ ورودي مجموعه اي در خيابان نشاط در دو نبش چهار راه نقاشي به صورت رواق و سر در ورودي با ستون هاي زيبا و پشت و بغل هاي کاشي کاري.
چنانچه بر روي عناصر اين محورهاي سپه، طالقاني، شيخ بهايي، حافظ، نشاط، چهارباغ عباسي، چهارباغ پايين،چهارباغ هزارجريب، هاتف، عباس آباد، نظر، کاشاني و چهارباغ خواجو مطالعه ي عميقي صورت گيرد، خانه ها و بناهاي عمومي بسيار ارزشمدي از اين دوره به دست خواهد آمد که آن ها نيز، تداوم اين دوره ي معماري ايران را نشان مي دهد.
اگر بناهاي تاريخي اين دوره که از اواخر زمان احمدشاه قاجار تا اواخر دوره ي رضاخان (پهلوي اول) را شامل مي شود، مورد حفاظت قرار گيرد و حتي بعضي از ارزش هاي ويران شده مورد مرمت و بازسازي قرار گيرد و احيا شود، آخرين ارزش هاي تاريخي و فرهنگي متصل به تاريخ معماري و شهرسازي ايران و اصفهان باقي خواهد ماند.
حتي نوسازي در اين محورها نيز بايد مورد توجه خاصي قرار گيرد و از ساخت هر گونه بنا جلوگيري به عمل آيد و طرح هاي نوسازي، در گروه هاي خاصي طراحي مورد بررسي و تصويب قرار گيرد تا اين گونه محورها، ارزش تاريخي و هنري خود را باز يابند.
پي نوشت:
1- بر گرفته از کتاب "از نقش ونگار در و ديوار شکسته (گذري بر معماري خياباني اصفهان)"، شهريور 1385
