جستاري بر تاريخ مذهب شيعه در ايران

در سه چهار دهه ي اخير، با آغاز نهضت انقلابي مردم ايران به رهبري امام خميني (ره) مذهب شيعه و جنبش اسلامي مورد توجه جهانيان قرار گرفت و دوباره شيعه در دنيا مطرح شد. اما سابقه ي پيدايش و اوج گيري مذهب شيعه در ايران از سال 907 هجري قمري (1502 ميلادي) به ثبت رسيده است. از زماني که دولت صفويه در اين کشور تأسيس شد و بعد از يک سلسله حوادث که در تاريخ سياسي و ديني ايران بوقوع پيوست، بالاخره «شاه اسماعيل اول» صفوي مذهب شيعه را در شهر تبريز، مذهب رسمي ايران اعلام کرد و تا امروز همچنان تداوم يافته و با انقلاب اسلامي ايران در بهمن سال 1357 اوج گرفته و گسترش يافته است.
 

دلايل گرايش ايرانيان به مذهب شيعه
 

مورخين سه دليل اصلي براي اين امر به شرح زير قائل شده اند:
1- حضرت علي (ع) امام اول شيعيان در مدت چهار سال خلافتش (656 - 660 ميلادي) مقر خلافت خود را از شهر حجاز (مدينه امروز) به کوفه (عراق) منتقل نمود.
ايران همسايه شرقي عراق است و در آن زمان مردم ايران در رفت و آمد زياد به آن کشور بودند که به علت رفتار و کردار انسانی و اخلاقي و اسلامي حضرت علي (ع) شيفته ي او گشته و به مذهب شيعه درآمدند . همسايگي ايران و عراق و رفت و آمد مردم بين اين دو کشور باعث گرديد که مذهب شيعه در ايران نفوذ پيدا کند و بسياري از ايرانيان از همان اوايل حکومت حضرت علي (اواسط قرن اول) به امامت حضرت، ايمان پيدا کردند.
2. در زمان حکومت علي (ع) در ايران ساسانيان حکومت مي کردند تا اينکه يزدگرد سوم آخرين پادشاه ساساني،در سال (650 م) حکومتش منقرض گرديد و اعراب سه دختر يزدگرد را به اسيري گرفته و به حجاز (مدينه ) بردند.
در آنجا امام حسين (ع) فرزند دوم حضرت علي (ع) نه تنها با دختران يزدگرد بدرفتاري نکرد بلکه (شهربانو) يکي از اين سه خواهر را بزني گرفت و حضرت امام زين العابدين (ع) از شهربانو متولد شد.ايرانيان که اين برخورد جوانمردانه را از امام حسين (ع) ديدند بسيار خشنود شدند و خويشاوندي مابين "اولاد علي" و "اولاد ساسان" با توجه به زمينه قبلي مذهب شيعه در ايران باعث گرديد که اکثريت ايرانيان به مذهب شيعه گرايش يافتند. و در سال 61 هجري به روز دهم محرم (عاشورا) که امام حسين (ع) بشهادت رسيد ايرانيان همه بسوگواري و عزاداري پرداختند.
3. حضرت علي بن موسي الرضا (ع) امام هشتم شيعيان در آغاز قرن نهم ميلادي به دستور مأمون الرشيد از مدينه بمشرق و شمال ايران (خراسان) آمدند. در آنجا خليفه عباسي «مأمون» که از علاقه ايرانيان به آل علي (ع) اطلاع داشت، حضرت را به وليعهدي خود برگزيد و امام با شرايطي دعوت خليفه را پذيرفت.
وجود حضرت رضا(ع) در خراسان باعث پيشرفت و ترويج مذهب شيعه گرديد. و سرانجام حضرت بسال 203 قمري مطابق با 819 ميلادي توسط مأمون در مشهد بشهادت رسيدند.
وجود حرم امام رضا (ع) در مشهد و نيز حضرت احمد بن موسي (شاه چراغ) در شيراز، و همچنين مرقد مطهر حضرت معصومه (س) خواهر امام رضا (ع) در قم از زيارتگاه هاي عمومي شيعيان ايران است که وجود اين مقابر در ايران نيز باعث اشاعه ي فرهنگ اسلامي و ترويج مذهب شيعه در اين کشور گرديده است.
وجود همين گرايشات شيعي در ايران باعث گرديد که بالاخره بعد از چندين و چند سال در زمان حکومت صفوي، هنگام حکومت شاه اسماعيل اول، شيعه بعنوان دين رسمي کشور تعيين و انتخاب شد. خصوصاً بعد از انقلاب اسلامي ايران، مذهب شيعه بيش از پيش به جهانيان معرفي گرديد و توجه همگان را به اين مذهب مقدس، معطوف نمود.

فرقه هاي شيعي
 

1. اثني عشريه = اين فرقه جامعترين و کاملترين فرق شيعي در جهان مي باشد. شيعه اثني عشري حضرت علي (ع) را بعد از حضرت محمد (ص) نخستين امام و جانشين حضرت پيغمبر دانسته و دوازده فرزند امام علي که آخرين آنها حضرت مهدي (عج) است را يکي پس از ديگري، امامان بر حق دانسته و اطاعت از اوامر آنان را بر خود واجب مي دانند. ضمناً شيعه اثني عشري بر اين عقيده است که امام دوازدهم زنده بوده و در پرده غيبت به سر مي برند، و زماني که خواست خداوند باشد حضرت ظهور کرده و جهان را پر از عدل و داد خواهند نمود، (در حالي که دنيا را ظلم و ستم فرا گرفته است) عده اي اين فرقه را اماميه نيز گفته اند.
2. اسماعيليه = فرقه اسماعيليه يکي ديگر از فرق شيعه مي باشد. پيروان اين فرقه بر اين باورند که بعد از حضرت امام جعفر صادق (ع) (امام ششم) امامت بر فرزند ديگرش «اسماعيل» مي رسد، و به امامت حضرت امام موسي بن جعفر (ع) ايمان ندارند.
ايشان بر اين عقيده اند که اسماعيل امام آخر است که اکنون در پرده غيبت به سر مي برد و روزي ظهور خواهد کرد.
به فرقه اسماعيليه هفت امامي يا (باطنيه) نيز گفته مي شود.
رئيس فرقه ي اسماعيليه شخصي است به نام «آقاخان محلاتي» ابن شاه خليل الله که از نوادگان «اسماعيل» مي باشد.
اسماعيليان امروزه در کشورهاي هندوستان (بمبي) و پاکستان (کراچي) و همچنين در شرق آفريقا (دارالسلام) و معدودي هم در ايران زندگي مي کنند. عده ي کمي از اسماعيليه در بحرين، يمن و... نيز وجود دارند.
3. زيديه = فرقه ي زيديه (چهار امامي) بعد از حضرت علي بن الحسين (ع) امام چهارم، پيشوايي را متعلق به «زيد بن علي» فرزند ايشان مي دانند و به امامت حضرت امام محمد باقر (امام پنجم) اعتقاد ندارند.
زيد بن علي در قرن دوم هجري قمري بر عليه «هشام بن عبدالملک» خليفه ي اموي در سال 105 هجري قمري (724 م) برخاست و سرانجام به امر زيد به قتل رسيد، از اين روي مورد توجه بعضي از شيعيان (زيديه) قرار گرفت بطوري که او را بجاي حضرت امام محمد باقر (ع) پيشواي خود قرار دادند.
فرقه زيديه در مبادي و اصول و فروع دين، بسيار به مسلمانان اهل سنت و جماعت نزديک هستند.
امروزه مذهب رسمي کشور «يَمَن» شيعه زيديه مي باشد.
4. شيخيه = مؤسس فرقه شيخيه کسي بود بنام شيخ احمد بن زين الدين الاحسائي (متولد 1157 ق در احساء بحرين و متوفي 1242 ق کربلا)
شيخ احمد از علماء شيعه در قرن دوازدهم هجري قمري است که احاديث ائمه را با مبادي فلسفي خود تلفيق ساخته و منتشر مي نمود.
بعد از مرگ شيخ شاگردان وي مبادي او را توسعه و بسط داده و به زبانهاي عربي و فارسي منتشر مي ساختند.
امروزه فرزندزاده شيخ احمد که نامش (حاجي ابوالقاسم خان ابراهيمي) است مقتداي کنوني و پيشواي شیخیه مي باشد.
پيروان اين فرقه به ساير شيعيان «بالاسري» مي گويند زيرا شيخ احمد احسائي به منظور احترام به بالاي سرِ مَرقد حضرت علي (ه) پا نمي گذاشت و از پائين قبر زيارت مي کرد.
يکي از تفسيرات و تأويلات شيخيه براي انسان چنين است: «انسان داراي دو جسد است يکي (خاکي) و ديگري (هور قليائي)، و همين دو جسد است که در روز قيامت رجعت خواهد کرد.
رهبران اين فرقه عليرغم اينکه با مفسران شيعي اختلاف نظر بسيار داشتند ولي با بهائيت و بابيه نيز شديداً مخالف بودند، بطوريکه ملامحمد مامقاني پيشواي اين فرقه در سال 1367 قمری در تبريز جزو علمائي بود که بقتل ميرزا عليمحد باب فتوي داد.
5. غُلات = غُلات يکي ديگر از فرق شيعي هستند که اينان در مورد حضر ت علي (ع) بسيار غلو نموده و او را به مقام الوهيت رسانده اند.
اين جماعت که در کرمانشاه و آذربايجان کمابيش وجود دارند، داراي رسومات و آداب خاصي مي باشند. مثلاً شارب (سبيل) خود را کوتاه نمي کنند و معتقدند که مرد بايد داراي سبيل هاي آويزان باشد.
طايفه معروف (اهل حق) که هنوز در ايران فراوانند را عده اي از فرقه غُلات مي دانند.
در انتها لازم به يادآوري است که عده اي، تعداد فِرَق شيعي را 73 فرقه نقل کرده اند که اين تقسيم بندي بسيار ريز جاي بحث فراوان دارد، به طوري که حضرت حافظ شيرين سخن فقط مذهب شعيه ي دوازده امامي را جامع و کامل و مطلوب مي داند و 72 فرقه ي ديگر را حقيقت نايافته و خيال پرداز مي شمارد:

 

«جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه
چون نديدند «حقيقت» ره افسانه زدند»

منبع:دايره المعارف استاد معين و ...