معماری شهر یزد

یـزد

انسان، طبیعت و موزه سه ضلع مثلث علم نوپای موزه داری را تشکیل می دهند. استان یزد در فلات مرکزی ایران، با مساحتی در حدود ۱۳۱۵۷۵ کیلومترمربع، چهارمین استان به لحاظ وسعت در کشور است و شــهرستان یزد با وسعت ۲۴۹۱ کیلومتر مربع به عنوان مرکز استان به شمار می رود.
استان یزد از سرزمین های قدیمی و تاریخی و دارای میراث درخشانی از فرهنگ و تمدن کهن و ادوار مختلف تاریخی با قدمت ۳۰۰۰ ساله است. این استان در میان ایالت های قدیمی و بزرگ پارس، اصفهان، کرمان و خراسان قرار داشته و از معابر و گذرگاه های مهم در ادوار تاریخی محسوب می شده است. استان یزد به دلیل سخت گذر بودن راه ها و محدودیت منابع آبی و غیره، از درگیری ها و جنگ های سیاسی تاریخ کشور ایمن بوده و مانعی عمده در تسخیر این منطقه توسط بعضی از حکومت های بزرگ و کوچک حاشیه و پیرامون این منطقه در طول تاریخ بوده است.
از مظاهر فرهنگ مادی و معنوی که مردم این خطه از خود به جای گذاشته اند، نشانه هایی از مهر و آناهیتا، زندان اسکندر، برج و بارو و کهن دژهای بزرگ و عظیم، پناهگاه های متعدد موبدان و سران ساسانی و ابنیه و یادگارهای بعد از اسلام نظیر مساجد و امامزاده ها و مزارها و نشانگر فرهنگ و تمدن نیاکان مردم این منطقه چه قبل و چه بعد از دوره اسلامی است.
شهر یزد دارای ۷۰۰ هکتار بافت تاریخی است، بنای آن را گاه به اسکندر مقدونی و گاه به یزدگرد نسبت می دهند. اما در افسانه ها بناکننده این شهر را «ضحاک» می دانند. چنانچه به نقل از معین الدین نطنزی آورده اند که خطه یزد را ضحاک ساخت و آن را زندان ضحاک خواند. به هــر حال نمی توان منکر تاریخ بیش از دوهزار و پانصد ساله این شهر شد، چرا که آتش آتشگاه یزد در حدود ۲۵۰۰ سال است که به خاموشی نرفته است.
پژوهشگران بافت یزد را یکی از چهار کانون عمده مدنیت در زمان ماد در حوزه شرق ایران دانسته اند. در آن هنگام، این شهر در مسیر شاهراه باستانی ری ـ کرمان و پارس ـ خراسان قرار داشت و آن را از سرزمین های دوردست ماد می دانستند. اولین توسعه جدی شهر در زمان آل بویه در سمت جنوب شرقی و با حصارکشی بود و در این زمان مرکزیت شهر مسجد قرار داده شد. در دوران آل مظفر توسعه به سمت جنوب غربی برده شد و هفت دروازه به دیواره های جدید شهر افزوده شد. در دوران تیموری مرکزیت شهر میدان و حسینیه امیر چخماق قرار داده شد و توسعه شهر از شرق انجام گرفت یزد امروز به صورت یک شهر توریستی مورد نظر کارشناسان و خاورشناسان قرار دارد و به علت قرار گرفتن بر سر راه بندرعباس و جزایر خلیج فارس، شهر یزد حالت صادرات و وارداتی پیدا کرده و یکی از پایگاه های اقتصادی کشور شده است. همچنین وجود میراث فرهنگی با ارزش در یزد بر اهمیت بیشتر این شهر می افزاید.

● خصوصیات معماری

از ویژگی های بافت یزد حفاظت تمامی معابر، حیاط ها و ساختمان ها در برابر عوامل جوی و به خصوص باد است. همچنین از باد و آفتاب با روش هایی چون بادگیر و هور نورها به بهترین شکل ممکن استفاده می شود.
بافت در این فضاها، به هم فشرده و متصل است و کوچه ها باریک و نسبتاً طولانی و در مسیر یک خط شکسته اند، کوچه ها گاه مسقف و یا دارای ساباط هستند. تمامی فضاهای شهری در این بافت ها محفوظ اند تا بتوانند انسان را از گزند باد و آفتاب برهانند. کوچه های کم عرض با دیوارهای بلند در کنار کوچه ها ایجاد سایه می کنند و عابرین را از گزند آفتاب در امان نگه می دارند. همچنین به دلیل پیچ در پیچ بودن این کوچه ها، باد در آنها شکسته می شود و عابران از گزند بادهای موسمی آزار کمتری می بینند.
در شهر یزد تمامی بناها به جز حمام دارای حیاط مرکزی اند، حیاط در وسط ساختمان به همراه حوض و باغچه است و این دو عامل باعث افزایش رطوبت نسبی در آن ناحیه و در نتیجه خنک شدن محیط می شود. همچنین به منظور خنک شدن اتاق ها درب های تمامی اتاق ها نیز به سمت حیاط باز می شود. وجود حیاط مرکزی یک راه مقابله با طوفان شن و سرمای زمستان نیز هست.
از دیگر خصوصیات بناهای بومی یزد، استفاده از مصالح با ظرفیت حرارتی بالا و به کارگیری دیواره های ضخیم است. سطوح خارجی بناها نیز اغلب با سفیدکاری پوشانده می شوند تا اثر تابش آفتاب بر آنها کاهش یابد. بخشی از ساختمان در داخل زمین قرار می گیرد تا تبادل حرارت بین داخل و خارج بنا کاهش یابد و نوسان درجه حرارت کمتر شود، لذا کف خانه کمی از حیاط پایین تر است و سقف ها کمی بلندتر شده اند.
به طور کلی می توان گفت که ساختمان های سنتی، برخلاف اغلب ساختمان های امروزی، در ستیز با شرایط طبیعی نبوده، بلکه با استفاده مناسب از این شرایط، در یک همزیستی و بهره وری منطقی در بطن طبیعت قرار داشته اند. بنابراین کلیات بافت شهری یزد را در این موارد می توان خلاصه کرد:

۱) بافت شهری بسیار متراکم و فشرده است.

۲) فضاهای شهری کاملاً محصور است.

۳) کوچه ها باریک، نامنظم و اغلب پوشیده اند.

۴) ساختمان ها متصل و بدون فاصله اند.

۵) نحوه استقرار مجموعه های زیستی براساس جهت نورآفتاب و باد هستند.

● محاسن بافت تاریخی یزد

یکی از دستاوردهای مهم معماری سنتی، تطبیق و فراهم کردن محیط مناسب زندگی در مناطق خشک و بی آب و علف نظیر شهر یزد است که در سطور گذشته به آن پرداخته شد.
موقعیت بخش قدیمی در کل شهر برتر از نقاط دیگر شهر است، چرا که زیرساخت های شهری از قبیل شبکه لوله کشی آب، برق رسانی، تلفن و غیره در این بخش کاملاً تامین شده و زندگی در بخش قدیمی شهر از این جهات مناسب تر، کم هزینه تر و راحت تر از بخش های جدید شهر است.
از دیگر ویژگی های مثبت بافت قدیمی یزد می توان، به سکونت چند نسل پی درپی هر خانواده در یک محله اشاره کرد که این عامل منجر به آشنایی اهالی با یکدیگر و وجود حس همکاری و همیاری در محلات و ایجاد امنیت در هر محله می شود. در ضمن نزدیکی مناطق قدیمی شهر به دستگاه های انتظامی و شهربانی و بازار و خیابان های اصلی و مرکزی شهر از دیگر امتیازات آن محسوب می شود.

● معایب بافت تاریخی یزد

از عمده مشکلات و عوامل نامناسب در بافت های قدیمی شهر یزد می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- کمبود مسیر مناسب سواره رو در اکثر مناطق و مشکلات ناشی از آن مانند دشواری ارائه خدمات شهری اضطراری مانند آتش نشانی، اورژانس، حمل ونقل عمومی و حمل بار و...

- کمبود تسهیلات و تجهیزات شهری و خدماتی مانند زمین ورزش عمومی، پارک و فضای سبز، درمانـــگاه و واحدهای تجاری.

- وجود بخش های مخروبه که اغلب به شکل محل انباشت نخاله ساختمانی و زباله درآمده اند و همچنین خطر ریزش دیواره های گلی فرسوده آنها نیز وجود دارد.

- مشکلات سکونتی در این مناطق که به دلیل قدمت زیاد و فرسودگی ساختمان و نبود استحکام آنها در برابر عوامل مخرب طبیعی، جنگ ها، بالا بودن هزینه تعمیر و نگهداری این بناها و همچنین مشکلات موجود در نوسازی و بهسازی این بناها که اغلب به دلیل ضوابط و مقررات گاه دست و پاگیر و نابجای سازمان های مسئول به وجود می آیند.

- وجود آسیب های فرهنگی و اجتماعی که به دلیل طرز تلقی عموم و به خصوص نسل جوان در مناطق قدیمی به وجود آمده است، چرا که به تصور بسیاری بخش قدیمی شهر بخش فقیرنشین بوده و دارای شأن و منزلت اجتماعی نیست و جوابگوی نیازهای روانی و مادی زندگی امروز نبوده و زندگی در آن غیرقابل قبول است.

● عناصر و اجزا در خانه های سنتی یزد و ارتباط آنها با هم

عناصر معماری خانه های یزد شامل اندرونی و بیرونی است. از قسمت کوچه که به خانه می رسی «دربند» یا محل استراحت مسافر و یا انتظار مراجعه کننده قرار دارد. بعد از گشایش در به «هشتی» می رسیم که اندرونی و بیرونی را از هم جدا می کند و هر یک با راهرویی به حیاط مرکزی اندرونی یا بیرونی می رسد. «بیرونی» شامل تالارهایی با اتاق های متعدد و اتاق ویژه پنج دری است، امّا «اندرونی» شامل تالار با اتاق های متعدد و اتاق پنج دری و طبنی (طنابی) است که به آشپزخانه و پستو راه دارد. حیاط در این خانه ها همگی در قسمت آفتابگیر ساختمان است و درب جلو ساختمان به طرف جنوب قرار دارد. درب قسمت بیرونی مستقیماً به هشتی باز می شود، اما برای رسیدن به قسمت اندرونی ما باید از دالان باریک و پرپیچ و خمی عبور کرد که این عامل مانع از آن می شود که اهالی خانه از هشتی دید مستقیم داشته باشند.

موضوع ارتباط با طبیعت و برخورد و هماهنگی با آن، کوچ داخلی در خانه را به همراه داشته است. براین اساس فضاهای خانه به بخش تابستان نشین و زمستان نشین نیز تقسیم شده است. قسمت تابستان نشین و فضاهایی مثل زیرزمین، تالار، خوضخانه، پایاب و طبنی را شامل می شود. قسمت زمستان نشین فضاهایی مثل طهرانی، سه دری، پنج دری، بالاخانه و کرسی خانه را شامل می شود. بخش تابستان نشین خانه در جبهه شرقی و فضاهای زمستانی در جبهه مقابل و غربی ساخته شده اند. معمولاً در جبهه شرقی به دلیل تابش نور غرب، طاقها و ایوان های کوچک ردیف بندی می شوند.

عنصر مهم درخانه های سنتی یزد بادگیر است. عملکرد بادگیر به این صورت است که باد مطلوب را می گیرد و آن را به داخل اتاق های اصلی بنا، آب انبار و یا سرداب هدایت می کند و به این ترتیب باد مطلوب وارد بخش های مختلف بنا شده و باعث تهویه و خنکی آن می شود.

بادگیرها معمولاً یک طرفه، چهار طرفه و یا هشت طرفه اند، اما در شهر یزد تمامی بادگیرها مرتفع و چهار طرفه یا هشت طرفه هستند، زیرا شهر یزد، بین دو رشته کوه قرار گرفته و بادهای کویری کمتر جریان دارند و می توان بادگیرهای مرتفع چند طرفه ساخت. بادگیرهای چهار و هشت طرفه دارای ارتفاع بیشتری هستند.
بعضی از بادگیرها فقط از طریق جابجایی هوا (convection) داخل بنا را خنک می کنند و بعضی دیگر هم از طریق جابجایی هوا و هم از طریق تبخیر (Evaporation) این عمل را انجام می دهند، به این صورت که جریان هوا پس از ورود به داخل ساختمان از روی یک حوض سنگی کوچک و فواره رد وسپس به دیگر قسمت های ساختمان هدایت می شود. در مناطق گرم و خشک مرکزی ایران، به دلیل خشکی هوا، آب سریعتر تبخیر می شود وعلاوه بر ایجاد برودت در محیط، افزایش رطوبت نسبی هوا را نیز درپی دارد. درنتیجه گرما و خشکی بیش از حد هوا را کاهش می دهد و محیطی مطبوع برای ساکنان ساختمان ایجاد می کند.

برای طلاعات بیشتر به «معماری سنتی شهر یزد» مراجعه کنید

از خصوصیات دیگر بادگیرها، می توان از اثر «دودکشی» آن نام برد. در مواقعی که باد جریان نداشته باشد، هوای گرم داخل بنا به بالا می رود و از طریق بادگیر به خارج بنا هدایت و بدین ترتیب کماکان یک جریان هوا در داخل ساختمان برقرار می شود هرچند که شدت آن کمتر ازمواقعی است که باد در محیط خارج جریان دارد.از آنجا که معماری عصاره خصوصیات هرجامعه است بنابراین به گونه ای اجتناب ناپذیر از فرهنگ خود الهام می گیرد و در عین حال باید مسیرهای تحول و تکامل خود را با تکیه بر علم و معرفت روز و با بهره گیری از کانون های اطلاع رسانی و ابزارهای رایانه ای با هوشمندی و سرعت طی کند. بدیهی است که مطالعه و توجه به این معماری اصیل و دیرینه به منزله تکرار و تقلید آن نیست.