بلندترين برج آجري جهان در گنبد کاوس قرار دارد

مخروط ساده اما راز آلود
 

همچنان استوار ايستاده، با اينکه شهر برزگ شده و خانه ها پيش رويش قد کشيده اند، اما بلندترين برج آجري دنيا با غرور آنها را نظاره مي کند چرا که مي داند هنوز هم باعث افتخار شهر است و هر سال مسافران زيادي به شوق او شال و کلاه مي کنند تا خودشان را به گنبد کاووس برسانند. بلندترين برج آجري دنيا مخروطي بزرگ اما ساده است. همين سادگي خيلي ها را به تکاپو انداخت که اسرار اين برج را کشف کنند. به سراغ حميد عمراني، کارشناسان ميراث فرهنگي و مدير پروژه برج گنبد کاووس رفتيم تا با اسرار بلندترين برج آجري دنيا بيشتر آشنا شويم.
«در زير سمت شرق کوه هاي البرز و در برابر صحراهاي پهناور آسيا يکي از بزرگ ترين شاهکارهاي معماري ايران با تمام شکوه و عظمت خود قد برافراشته است. اين بنا، گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن وشمگير است و برج آرامگاه از هرگونه آرايش مبراست. جنگنده اي با نيروي ايمان در نبرد رودرو، پادشاهي شاعر در نبرد با ابديت، آيا آرامگاهي چنين عظيم و مقتدر وجود دارد؟»
اين جملات را پروفسور «آرتورپوپ» باستان شناس، درباره برج گنبد کاووس نوشته است. برجي مخروطي که روي تپه اي باستاني قرار گرفته و معماري خاصش آن را در جهان مشهور کرده است. به اين برج، برج قابوس و ميل هم مي گويند.
حميد عمراني، کارشناسان ميراث فرهنگي، مدير پروژه برج گنبد کاووس و معاون ميراث فرهنگي استان گلستان درباره قدمت اين برج مي گويد: «اين برج در زمان حکومت آل زيار ساخته شده است، در واقع اواخر قرن چهارم هجري و دوران حکومت قابوس بن وشمگير.»
حتماً اين نام را از کتاب هاي ادبيات دوران مدرسه به ياد داريد. با کتاب پندها و حکمت هايش.
در واقع برج در جرجان قديم ساخته شده که پايتخت پادشاه بود و الان آن را به نام گرگان مي شناسيم.
آنچه براي باستان شناسان سراسر دنيا جالب بوده بناي برج است که تمامش از آجر ساخته شده از ديوار سر به فلک کشيده بگيريد تا پي اين بنا؛ البته براي ملات بين آجرها از ساروج استفاده شده که مقاومت زيادي دارد و تا به حال برج را سرپا نگه داشته است.

تابوت بلورين پادشاه
 

ارتفاع برج 51 متر است. اما آنچه تا به حال نگذاشته اتفاقي براي بلندترين برج آجري دنيا بيفتد، در واقع پي حدود 11 متر و 80 سانتي متر آن است: «چند زلزله شديد اينجا آمد و همين طور سيل اما اتفاقي براي برج نيافتاده است براي اينکه اين برج پي ريزي محکمي دارد که يکي از ويژگي هاي شگفت انگيز آن هم به حساب مي آيد.»
برج گنبد کاووس به سبک معماري رازي ساخته شده است. شيوه اي که در دوران سلجوقيان به اوج خود رسيد. بدنه اين بناي مخروطي 15 دندانه دارد که همه بسيار دقيق 9 زاويه 90 درجه دارند و به فاصله مساوي از هم قرار گرفته اند.
گنبدي هم روي بنا قرار گرفته که قطر داخلي آن 9 متر و 70سانتي متر است.
با اينکه برج تزئينات ساده اي دارد اما توانسته توجه باستان شناسان را به خود جلب کند. درون طاق هلالي سر درآن، مقرنسي است که درواقع گچ بري است، گفته مي شود که شايد اين مقرنس ساده و زيبا از اولين نمونه هاي مقرنس سازي در بناهاي اسلامي باشد.
دور برج هم نوشته هايي به خط کوفي وجود دارد که به گفته عمراني، بسيار مشخص نوشته شده اند و محققان براي خواندن آن با مشکلي مواجه نشده اند. در اين متن نوشته شده است: «به نام خداوند بخشنده مهربان، اين است کاخ باشکوه. ميرشمس معالي امير پسر اميرقابوس فرزند وشمگير فرمان داد به ساخت آن در زندگي خويش سال سيصد و نود و هفت قمري و سال سيصد و هفتاد و پنج(خورشيدي).»
به گفته عمراني، برج هاي آجري با ارتفاعي نزديک به اين را در کشورهاي همسايه و آسياي ميانه مي شود ديد اما آنچه که برج قابوس را متمايز و مشهور کرده، معماري آن است؛ «آنچه تا به حال درباره کاربرد اين برج فهميده ايم و به نظر مي رسد درست باشد اين است که اين برج در واقع يک يادمان است و عظمت پادشاهي آن زمان را نشان مي دهد. البته در بعضي کتاب هاي تاريخي آمده که مقبره قابوس بن وشمگير بوده. گفته اند که جسدش در يک تابوت بلورين قرار داشته و از سقف آويزان بوده.اما با توجه به اينکه قابوس بن وشمگير مسلمان بوده و اين شيوه دفن مورد تاييد مسلمانان نيست، بعيد به نظر مي رسد.احتمال دارد که جسدش را دو يا سه روزي براي وداع در اين مکان قرار داده باشند.»
بعضي ها مي گويند که جسد در محوطه بيروني برج دفن شده اما اين هم مشخص نيست چون طبق متون تاريخي قابوس بن وشمگير در يک قلعه کشته شده و کسي از محل دفنش خبر ندارد.
اين اختلاف نظرها به اين دليل به وجود آمده که تاکنون کاوش باستان شناسي جدي در برج و تپه اي که روي آن قرار گرفته، انجام نشده است؛ «مي دانيم که تپه باستاني، مربوط به دوران اشکاني و ساساني است. در جنگ جهاني دوم روس ها اين تپه را به عنوان پايگاهشان انتخاب کرده بودند و دور تا دورش را ديوار کشيده بودند. همان زمان حفاري هايي انجام دادند و داخل برج و کف آن را حفر کردند، اما چيزي به دست نياوردند. بايد حفاري بسيار گسترده اي انجام شود و حفاري غيراصولي ممکن است به آن آسيب بزند و چون مطمئن نيستيم در حفاري چيزي به دست بيايد، فعلاً اين کار را انجام نمي دهيم».

نادرشاه حسود!
 

براي کشف راز بلندترين برج آجري جهان تا به حال حفاري گسترده اي انجام نشده است اما جالب است بدانيد که وصف اين برج در کتاب معروف «ويل دورانت» هم آمده: «جرجان در قرن 10 ميلادي (عصر زياريان) يکي از ولايت هاي بزرگ ايران بود و به اميران روشنفکر شهرت داشت؛ مثل شمس المعالي قابوس وشمگير که ابن سينا را به دربار خود خواند.»
درباره اين برج در يکي از معتبرترين کتاب هاي تاريخي خودمان يعني تاريخ طبري هم مطالبي نوشته شده است. اما حکايت جالبي هم بين مردم درباره اين برج وجود دارد. عمراني در اين باره مي گويد: «گفته مي شود وقتي که نادرشاه به سمت گلستان مي آيد، اين برج را مي بيند و از ديدنش ناراحت مي شود، در نتيجه دستور مي دهد برج را خراب کنند. سربازها هم از اطراف برج شروع مي کنند به کندن آجرها. البته آثار آن کندن ها را هنوز هم مي شود ديد.بعد سربازها به نادرشاه مي گويند که ممکن است اين برج روي سر خودمان خراب شود و به همين دليل نادرشاه از خراب کردن بلندترين برج آجري دنيا منصرف مي شود.»
برج قابوس علاوه بر گذشته در چند سال اخير هم خبرساز بوده؛ مثلا مدتي قبل گفته شد به حريم اين برج تجاوز شده و قرار است يک مجتمع تجاري در نزديکي اش ساخته شود و با توجه به اينکه ارتفاع برج را تحت تأثير قرار مي داد، مي توانست زيبايي و اهميتش را هم کم کند؛ «حريم برج را در سال 88 تعيين کرديم و از اين حريم مراقبت مي شود.» اينها را عمراني مي گويد و ادامه مي دهد: «چندوقت پيش هم شايعه شد برج انحراف دارد و ممکن است مشکلي برايش اتفاق بيفتد. در اسکني که سال 88 انجام داديم مشخص شد که برج 47 درجه به سمت شمال غرب انحراف دارد که اصلا جدي نيست و مشکل محسوب نمي شود.
به هرحال معماري سنتي است و ممکن است اين انحراف از همان اول وجود داشته و در واقع مشکل معماريش باشد. مدتي پيش هم به دليل آسيب هاي طبيعي، جوي و فضولات پرندگان و رشد گياهان در ديوارهاي برج، عمليات مرمت اضطراري آن به مدت سه ماه با نصب داربست انجام شد.»
نخستين عمليات مرمت روي اين بنا در سال 1310 انجام شده و در سال 1348 هم تزئينات بنا مرمت شد.
برج قابوس هرسال گردشگران زيادي را مي بيند که براي ديدنش صف مي کشند. به گفته عمراني در تعطيلات نوروز 13 تا 14 هزار نفر از برج بازديد مي کنند هنوز فعاليت براي شناساندن برج گنبد کاووس ادامه دارد. اين برج به ثبت ملي رسيده است و ميراث فرهنگي استان گلستان در تلاش است تا بتواند اين برج را در فهرست آثار تاريخي جهان هم ثبت کند.
منبع:نشريه همشهري سرنخ شماره 52