يادنامه اي براي مريخ نورد روح (1382-1390)

وقتي ناسا سرانجام، پايان رسمي مأموريت مريخ نورد روح(spirit)را اعلام کرد احساس تلخ و شيرين، ترکيبي از غم و غرور، به همه دست داد.من بيش از ده سال است که دانشمند ارشد دوربين پانوراماي استريو(پَن کَم)سوار بر روح هستم؛ يعني از زماني که طراحي دوربيني را آغاز کرديم که قرار بود برمأموريتي پيشرو نصب شود؛مأموريتي که سرانجام شد مريخ نوردهاي اکتشافي دوقلوي روح و فرصت.
گروه روح از اسفند سال 1388، که ارتباط با اين مريخ نورد قطع شد، مي دانستند که پايان نزديک است.مهندسان مأموريت براي بازگرداندن ارتباط تلاش بسيار کردند و فهرست بلند بالايي از اشکالات محتمل و شيوه هاي حل مشکل را بررسي کردند.اما روح سرانجام مغلوب سرماي کشنده اي مريخ و دوچرخ شکسته ي خود شد که اجازه نمي دادند صفحه هاي خورشيدي مريخ نورد به سوي خورشيد برگردند.
اما عجب مأموريتي بود!مريخ نورد روح، که براي 90 روز کار طراحي شده بود، بيش از شش سال کارکرد و تقريبا 8 کيلومتر در دشت هاي سنگي -آتشفشاني مريخ حرکت کرد و از تپه هاي باستاني سياره ي سرخ بالا رفت.سرانجام بيشتر زمان مأموريت خود را در دشتي موسوم به دشت هُم(Home)سپري کرد که پُر از مواد معدني لايه لايه و آب دار است.داده هاي به دست آمده ازاين مريخ نورد منجر به کشف هاي علمي بسياري شد که به نظر من سه کشف از همه مهم تر بوده است:

کشف خاک پُرسيليس و گوگرد آب دار
 

در تپه هاي کلمبيا دردشت هُم،دشت هُم.دشتي دايره شکل و لايه لايه است که شايد بقاياي فرسايش يافته ي مخروطي آتشفشاني يا ديگر انواع رسوبات آبي -حرارتي باشد.اين نوع مواد معدني، و محيطي که آن ها در آن ايجاد شده اند(يعني دشت هم)به ما نشان مي دهند که زماني در گذشته درگودال گوسِف (محل فرود مريخ نورد روح)آب مايع و نيز منابع گرمايي وجود داشته اند؛ يعني دو جزء کليدي که براي سکونت پذير شدن محيط براي حيات به شکل آشنا براي ما لازم اند.

کشف مواد معدني کربناتي
 

در برخي از سنگ هاي تپه هاي کلمبيا.در صورتي وجود کربنات را بر مريخ پيش بيني مي کرديم که آب وهواي اين سياره گرم تر و مرطوب تر مي بود.اين مواد تا به حال به آساني آشکار نشده بودند وحالا هم به صورتي جزئي در داده هاي اين مريخ نورد موجودند.در واقع، گروه مريخ نورد روح تا سال ها پس از انجام شدن اندازه گيري ها بايد به سختي کار مي کردند تا نشانه هاي کربنات را آشکار کنند.

کشف تنوع بي نظيري از انواع سنگ ها
 

از سرتاسر مريخ که روح توانسته بود در گودال برخوردي گوسِف بيابد.برخي از اين سنگ ها ظاهرا از جريان هاي گدازه اي اثر برخورد يا فوران آتشفشاني به اين محل آمده اند، و برخي هم حتي شهاب سنگ هايي آمده از فضا هستند.ابزارهاي مريخ نورد روح، به گروه دانشمندان امکان داد تا اين تنوع بي نظير سنگ ها را شناسايي کنند و بنابراين درکل درباره ي مريخ (و نه فقط درباره ي گودال گوسف)بيشتر بفهمند.
من به نقشي که پَن کَم در اين اکتشافات ايفا کرده است بسيار افتخار مي کنم.همچنين ابزارهاي سوار بر روح، «کشف هاي»مهندسي بسياري را هم ممکن است؛ مثلا، به ما آموخت که چطور خودرويي را از فاصله ي 240 ميليون کيلومتري بر شيب هاي نرم يا سنگلاخ از راه دور هدايت کنيم و برانيم.
مريخ نورد روح همچنين به ما در آزمودن آزمايشي کمک کرد:اگر همه ي تصاويرمريخ نورد را تقريبا بلافاصله بر اينترنت منتشر کنيم، آيا مردم عادي روند کار را دنبال مي کنند؟ بله کردند!آيا اگر چنين کاري کنيم، همکاران مان، خارج از اين گروه، از ما پيشي خواهند گرفت؟ خير، چنين اتفاقي نيفتاد.من بر اين باورم که اين آزمون موفقيتي بزرگ به همراه داشت و حالا مدلي است براي مأموريت هاي سياره شناسي آينده.برايم جالب است اگر مثلا 10 يا 15 سال ديگر، همکار جواني را ببينم که به سبب ديدن تصاوير مريخ نورد در کلاس درس يا حتي خانه، وقتي کودک بوده، به اکتشافات فضايي علاقه مند شده باشد.اين اتفاق خيلي خشنود کننده خواهد بود و اثباتي بزرگ از اين که به اشتراک گذاشتن داده هاي چنين مأموريت بزرگي با عموم مردم چه نتايج خوبي ممکن است در پي داشته باشد.
در همين حال، در سوي ديگرسياره ي سرخ، مريخ نورد فرصت (Opportunity)همچنان در حال کاراست و اکنون فقط حدود 3 کيلومتر تا لبه ي گودال برخوردي عظيم اينديور فاصله دارد؛ جايي که اندازه گيري هاي مداري، براي نخستين بار، نشانه هايي را ازمواد معدني رُسي بر لبه هاي اين گودال آشکار کرده است.مواد رسي هم در آب شکل مي گيرند؛ البته در آب هاي کمتر اسيدي و احتمالا بيشتر دوستدار حيات.اين مواد رسي روي زمين چه شکلي خواهند داشت؟ با بررسي آن ها چه چيزي درباره ي گذشته ي پرآب و احتمال سکونت پذيري مريخ درخواهيم يافت؟ نمي توانم تا زمان يافتن پاسخ اين پرسش ها صبر کنم.
مريخ نورد روح حالا در محوطه ي ما سه اي-نمکي نرم و کوچکي نزديک به شدت هم به خواب ابدي فرورفته است.نمي دانيم مريخ نورد دقيقا چگونه مُرد؛ شايد لحيم يکي از اتصالات شکسته يا شايد يکي از سيم هاي فرسوده ي برق سرانجام پاره شده باشد.برخي بر اين باورند که هرگز نخواهيم فهميد چه اتفاقي افتاده است اما من فکر مي کنم اشتباه مي کنند.روزي، وقتي سرانجام کساني به مريخ رفتند و در دشت هم قدم زدند و اين شاهکار مهندسي فضايي قرن 20 و 21 را ديدند مي فهمند که چه اتفاقي افتاده بوده است.و من اميدوارم که آن روز، مکان استراحت ابدي روح به يکي از مکان هاي تاريخي فرودهاي ميان سياره اي تبديل و حفظ شود؛ مکان هايي که درسرتاسر منظومه ي شمسي پراکنده اند:از جمله روي ماه، زهره، اروس، و تيتان (و روزي بر فوبوس، ديموس، و شايد اروپا و انسلادوس).
منبع:ماهنامه نجوم شماره 207