چاروق به شرط چاقو

چطور در راسته بازار زنجان زيباترين صنايع دستي اين شهر را بخريم
 

چكش ها بر فولاد گداخته فرود مي آيند، مفتول هاي نقره مدام كشيده تر و ظريف تر مي شوند، درفش ها چرم مرغوب را سوراخ مي كنند و پشم هاي رنگي بر تارهاي سفيد مي خوابند. در بازارهاي پر از رنگ و نقش و صداي زنجان همه اينها هست، اما همه صنايع دستي زنجان اينها نيست.
چاقو سازان، مليله كاران، چاروق دوزان و فرشبافان در كنار دباغان و مسگران و رنگرزان، صبح زود كركره مغازه شان را بالا مي دهند و دست به كار مي شوند تا بازار صنايع دستي زنجان را گرم نگه دارند؛ بازار رنگارنگي كه همه چيز دارد؛ از قلمتراش تا قداره، از مليله تا چاروق و از فرش هاي مرغوب تا گيوه هاي سفيد، بازار طويلي كه قصه صنايعش سر دراز دارد و همچنان بوي تاريخ و هنر مي دهد.
هر چند كه روزگار، با هنرمندان و صنعتگران قديمي اينجا هم نامهرباني كرده است و بعضي ساكنانش را وادار به ترك راسته ها و تيمچه هايش كرده؛ اما اگر هنوز هم هواي ديدن هنر دست اين مردم خوش ذوق را داريد، عزم زنجان كنيد كه هنوز هم مي شود مصنوعات هنرمندانه آنان را در سرتاسر بازار پيدا كرد.

نكته
 

بپوش و بگرد
 

كفش هاي چرمي عمر طولاني دارند و نمي گذارند يا بوي بد بگيرد و وقتي چاروق باشند، ايراني بودنشان را به رخ مي كشند و وقتي سرخ باشند شادابي شان. مدت هاست كه چاروق هاي زنجاني در ميان كفش هاي ايراني و خارجي جا باز كرده اند. فقط آنها را بايد چند روزي به پا كنيد تا جا باز كنند. به دليل طبيعي بودن جنس آنها يا هر قدر هم كه در اينها بماند، بوي بد نخواهد گرفت.

چه بخوريم؟
 

از برنده تا مليله
 

خيلي ها كه عزم زنجان مي كنند، تنها سراغ چاقو مي روند، اما اين شهر هنرپرور غير از اين ظروف، مليله كاري، قالي، چاروق و ظروف مسي هم دارد
چاقوي زنجان: هر چيزي كه لبه تيز داشته باشد، ‌اينجا، در بازار زنجان پيدا مي شود. از وقتي «عبدالغفار سكاك» در عصر صفويان، پتك بر سندان كوبيد و سوهان بر تيغه هاي فولاد آبديده كشيد تا وقتي كه مصدق اميني در عهد پهلويان، ماهي و تفنگ و ماشين بر دسته هاي چاقوها نشاند، نام زنجان يادآور چاقو و چاقوسازي بوده و هست. بازار چاقو، قلمتراش، قيچي، شمشير، قندشكن، دشنه و قداره در زنجان هميشه گرم است؛ هم ارزان است و هم گران، هم كوچك دارد و هم بزرگ، هم بي امضا و هم امضادار، ضامن دار و بي ضامن، يك تيغه و چند تيغه. چاقو سازان زنجان آن قدر فولاد را مي گذارند و چكش كاري مي كنند تا به هر شكلي مي خواهند درش بياورند و آن قدر سوهان بر لبه هايش مي كشند تا تيز شود و برنده. تيغه هاي برنده زنجاني را قبضه هايي پر از نقش و رنگ همراهي مي كنند. چاقو و قندشكن هم البته اينجا هزار نقش و هزار شكل است. قيچي، قلمتراش و ناخن گير و... همه < در اينجا نقش پردازي مي شوند تا نام زنجاني به خود بگيرند.
چاروق: فرق چاروق زنجاني ها با چاروقي كه در قصه ها پاپوش چوپان ها بود زياد است؛ چاروقي چرمين مخصوص دشت و بيابان. اين چاروق پاپوش چرمين ظريفي است مخصوص راه رفتن روي قالي با سري نوك تيز و برگشته كه ظاهرا در عصر صفويان معمول شده. چاروق پاپوشي است كف چرمي با رويه اي از ابريشم و زري و سيم و گلابتون با دو منگوله. چاروق هاي اصلي پاشنه نداشته اند، اما نوع امروزي آنها هم پاشنه دارند وهم رويه چرمي براي بيرون از خانه. چاروق دوزهاي زنجاني چرمشان را از همشهريان دباغشان مي خرند، چرمي از پوست گاو و اغلب قرمز رنگ. ورق هاي چرم را در اندازه هاي مختلف به شكل اتو مي برند و در آب مي گذارند تا نرم شود و آماده قالب كشي. بعد چاروق با نخ هاي تابيده شروع به بافتن چرم مرطوب مي كند. آن را روي قالب مي كشد و با ميخ هاي كوتاه به كف قالب چوبي محكم مي كند. كف مقوايي چاروق را مي چسبانند و اطراف چاروق را زيگزال دوزي مي كنند و آستركشي. بعد رويه دوزي و قلاب دوزي و بعد منگوله ها روي چارق مي نشينند تا اين پاپوش ظريف زنانه كامل شود.
قالي زنجان: دارهاي بزرگ و فرش هاي كوچك اصلي و طرح هاي ذهني و نقش هاي شكسته زماني در اغلب خانه هاي زنجاني پيدا مي شدند؛ اما حالا تك و توك خانه اي پيدا مي شود كه صداي ضربه بافنده ها از آن بلند باشد. نقش هاي شكسته و طرح هاي ذهني باف زنجاني جايشان را به قالي هاي شاه عباسي و تصويري داده اند؛ اما هنوز هم مي شود فرش هايي با نقش هاي شكسته و درهم پيچيده در زمينه لاكي و سورمه اي پيدا كرد كه بوي اصالت مي دهند. «بيد گينه» اسم و رسم دارترين فرش زنجان است؛ فرشي پر از طبيعت، با چهارلچك و ترنجي شش ضلعي و متني پوشيده از گندمزار. «بيد گينه» در بازار كمياب است اما غلط ماهي، تخته ماهي، «قلتوق»، بسته ميري، چارقات در بازار بسيارند. البته طرح هاي اصيل آن را نمي شود با يك نگاه تشخيص داد. بازار قالي در همه جاي ايران كم رونق شد و ديگر كمتر كسي طالب نقش هاي شكسته است. قاليبافان زنجاني هم يا سراغ طرح هاي ماشيني و تصويري رفته اند يا قالي هاي موغوبشان را به بازارهاي ديگر مي فرستند بلكه آنجا قدر شناسي پيدا شود و هنرشان را ارزان نخرد.
مليله كاري: گرانبهاترين سوغاتي زنجاني ها حاصل همنشيني رشته هاي ظريف سيمين است. شمش هاي نقره ذوب مي شوند و از قالب مخصوص ميگذرند تا تبديل به مفتول هايي يك سانتي شوند. بعد دوباره ذوب مي شوند و از قالب مي گذرند تا قطرشان اين بار به يك ميلي متر برسد. بعد آن قدر با سيم كش كشيده مي شوند تا نازك تر و ظريف تر شوند و‌ آماده مليله كاري. مليله كاران از تخته و موم قالب مي سازند و اين رشته هاي سيمين را روي قالب مي نشانند و نقش مي سازند. نقش ها كه روي قالب نشستند و طرح كامل شد، روي نقش ها را با براده مس مي پوشانند و آن را حرارت مي دهند تا رشته ها به هم وصل شوند و قلمدان بشوند و ظرف چايخوري و جعبه آرايش و زيور و زينت زنان ايراني. حالا نوبت زدودن ناخالصي هاست؛ تيزاب وارد ميدان مي شود و ناخالصي را مي رود. در آخر مليله كار با خاك اره اثر هنري اش را صيقل مي دهد و برق مي اندازد تا دل از ببيندگانش ببرد.

نقش بر سيم
 

مليله كاري ظريف ترين صنعت هنرمندان زنجاني است و البته گرانترين آنها. اگر بدانيد روي مليله ها چقدر كار و حوصله خرجشان شده است، آن وقت راحت تر پول خرجشان مي كنيد

هنر پر سر و صدا
 

پرسر و صداترين راسته بازار، راسته مسگرهاست. مسگرهاي زنجاني از مس مرغوب، ديگ و ديگچه مي سازند و محصولي را روانه بازار مي كنند كه اين روزها طالب بسيار دارد. قابلمه هاي مسي زنجان شبيه هنر بقيه شهرهاي ايرانند، اما وقتي استادكار و چكشش را ببينيد خيالتان آسوده خواهد شد

فولاد داغديده
 

اين چاقوهاي زمخت و ساده، آنقدر سوهان، آتش، ميخ و چكش تجربه مي كنند تا شبيه چاقوهايي شوند كه نام زنجان را تداعي كنند. انتهاي تيز نشده تيغه هم با قبضه هايي پر از رنگ و نقش پوشانده مي شوند

چرم و رنگ
 

چاروق هاي زنجاني به سرخي معروفند اما چاروق، رنگ هاي ديگر هم دارد تا اگر كسي نخواست پاپوش سرخ به پا داشته باشد، دست خالي بيرون نرود. رويه چرمي چاروق دوخته شده و آنقدر در قالب مانده تا شكل چاروق به خود بگيرد

از دست ندهيد
 

مليله چشم سياح را هم گرفت
 

زرق و برق مليله هاي زنجان چشم «فرد ريچاردز» شرق شناسي انگليسي كه اواخر عصر قاجار به ايران سفر كرد را هم گرفته بود؛ او در بخشي از سفرنامه خود درباره زنجان مي نويسد:«زنجان، شهر كوچكي است و نقره و مليله كاري اين شهر پر زرق و برق است.»

ازكجا بخريم؟
 

گردش در بازار تاريخي
 

اگر مي خواهيد از سفر زنجان دست پر برگرديد، بايد به فكر جاي مناسبي براي خريد باشد. اگرچه مي توانيد در همه شهر و در فروشگاه هاي مختلف به خصوص در بازارچه هاي نوروزي و تابستاني سوغاتي بخريد، اما بهترين جا براي خريد همان بازار سنتي زنجان است
بازار سر پوشيده زنجان يكي از بزرگ ترين بازارهاي ايران است كه تقريبا به موازات خيابان امام(ع) ادامه دارد. يعني از ميدان انقلاب يا چهار راه شروع مي شود و به چهار راه امير كبير مي رسد. زنجاني ها فاصله بين ميدان انقلاب تا سبزه ميدان را بازار بالا و از سبزه ميدان تا امير كبير را بازار پايين مي گويند. تمام صنايع دستي را در همين بازار مي توانيد پيدا كنيد. البته اين نشاني كه ما داديم دقيقا خود بازار نيست، از تمام خيابان امام(ع) به بازار دسترسي محلي وجود دارد، اما ورودي هاي اصلي بازار يكي از سبزه ميدان است و آن يكي هم از سعدي جنوبي.
-چاقو: از وقتي كارگاه هاي كوچك چاقو سازي در كنار كارگاه هاي اسلحه سازي متولد شدند، استاد كاراني كه دستي بر آتش و فولاد داشتند، با پتك و سوهان و چكش به جان تيغه هاي سركش فولاد افتادند و تيزشان كردند و از شاخ گوزن و بز و استخوان، قبضه هاي خوش دست برايشان ساختند. قبضه هايي كه زماني فقط از شاخ حيوانات و نقره و برنج ساخته مي شدند، كم كم رنگ فيبر و پلاستيك گرفتند و قداره هاي پر ابهت و ترسناك جايشان را به چاقوي آشپزخانه و قندشكن داده اند؛ اما همچنان هر چيزي كه لبه تيز دارد در بازارهاي زنجان پيدا مي شود. غير از چاقوسازان پراكنده در سراسر بازار چندين چاقو فروشي هم در كنار هم در بازار بالا و چندين فروشگاه ديگر هم در خيابان امام(ع) پاساژ مرواريد روبه روي سينما قدس قرار دارند. البته اگر مي خواهيد سراغ اصل جنس برويد، به كارگاه ها سري بزنيد. چند كارگاه چاقوسازي نزديك بازار، قرار دارند كه بايد از سبزه ميدان به خيابان فردوسي برويد و از آنجا به طرف خيابان ضيائي بپيچيد تا به آنها برسيد؛ كارگاه ها رو به روي بازار روز شهرداري هستند.
-فرش: بيشتر فرش و گليم فروش ها در بازار پايين قرار دارند، مخصوصا در تيمچه ها و سراهاي آن. اما سرتاسر سراي گلشن را در اين بازار فرش فروش ها اشغال كرده اند كه آنجا انواع زير اندازهاي دست بافت كوچك و بزرگ هم مي توانيد پيدا كنيد. اگر طالب فرش اصيل هستيد حوصله به خرج بدهيد و پرس و جو كنيد تا فرش اصيل زنجاني پيدا كنيد. اما اگر همان فرش هاي شاه عباسي و تصويري را ترجيح مي دهيد، همين جا بدون واسطه، قالي هاي مرغوب زنجاني بخريد و رنگ و نقش را به خانه ببريد.
-مليله: زيبايي و چشم نوازي اين مليله ها يونسكو را وادار كرد مهر اصالت به اسناد مليله كار زنجاني، عبدالحميد محرر بدهد؛ استاداني كه مانند اغلب مليله كاران زنجاني شاگرد منصور كاظميان مقدم بود. يادتان باشد اگر هواي خريد مليله كاري كرديد، سراغ آثار استاد محرر برويد كه از ديگران معروف تر است و البته كمي گران قيمت تر. تمركز مليله سازها و چاروق دوزان در بازار بالاست. يعني در راسته زرگرها كه به راسته حجه السلام هم معروف است، بايد آنها را پيدا كنيد.
-چاروق: چاروق دوزان زماني در كنار كفاشان در بازار بالا و پايين زنجان براي خودشان راسته داشتند، اما حالا شكل بازارهاي زنجان هم مثل تمام همتاهاي ايراني شان عوض شده و راسته ها از انحصار يك شغل و يك جنس در آمده اند. اما همچنان چاروق هاي قرمز منگوله دار ميان كفش هاي يكدست و كمرنگ، خودنمايي مي كنند.

منبع: سرزمين من ش 4