گشت وگذار در بافت تاريخي شهر گرگان و گنبد
يورش غارتگران مغول پاياني بود بر شهرت افسانه اي شهر «جرجان»؛ جرجاني كه نويسندگان وصف كرده بودند با 1200هكتار وسعت، محل آمد و شد ادبا و فضلا بوده و در پناه ديواري در حدود200 كيلومتر، مقابل اقوام مهاجم مي ايستاده. جرجان در كنار ميل بالا بلند قابوس و امامزاده يحياي محبوب. روزگاري يكي از شهرهاي مهم ايران بوده و حالا در همسايگي شهر گنبد كاووس آرام نشسته. اما افول جرجان فرصتي براي شهر گرگان شد تا جاي خالي اش را پر كند. گرگان همان شهري است كه مي گويند از باقيمانده پولي كه به ساخت ديوار دفاعي گرگان اختصاص داشته، بنا شده. بيشتر خانه ها و عمارت هاي تاريخي شهر حاصل دست و دلبازي هاي خان هاي قاجاري است كه مبالغ هنگفتي خرج آباداني شهر كردند. اگر مي خواهيد باقيمانده اين تاريخ پر فراز و نشيب و معماري هاي زيبا ببينيد، با ما راهي شويد تا تاريخ زيباي گرگان و گنبد كاووس را در استان گلستان ببينيد.
نكته
قصر قابوس
سربلندترين يادگاري تاريخ ايران را آجرهايي قرمز و بي لعاب سر و شكل داده اند كه زير نور آفتاب هزاران ساله طلايي شده اند. حاصل هنرپروري شمس المعالي قابوس بن وشمگير، گنبدي شد كه به نقل كتيبه اش، قصري عالي است: « هذا القصر العالي/ الامير شمس المعالي...»
چطور برويم؟
هم قطاري و هم سواري
براي گشت و گذار درتاريخ اين دو شهر مي توانيد هم از گرگان شروع كنيد و هم از گنبد. اگر از گرگان شروع كرده ايد سفرتان را مي توانيد اين طور آغاز كنيد.
- خودروي شخصي: تهران تا گرگان 397 كيلومتر فاصله دارد و از جاده هاي فيروز كوه و هراز مي توانيد راهي شويد. جاده هراز نزديك تر از جاده فيروزكوه امن تر است. از جاده فيروزكوه حدود پنج ساعت تا گرگان راه داريد.
- قطار: مسافران عادي تهران - گرگان هر روز ساعت 19:20 با بليت هاي 3 هزار و 400 توماني سوار قطار مي شوند. قيمت بليت براي قطار درجه يك، كه يك روز در ميان اين مسير را طي مي كند، 6 هزار و 700 تومان است. اگر تصميمتان را گرفته ايد زودتر اقدام كنيد كه در تعطيلات تابستاني بليت قطار كمياب مي شود.
- اتوبوس: اتوبوس هاي گرگان در هر ساعتي از شبانه روز آماده اند تا با 7 هزار و 500 تومان شما را از ترمينال شرق به گرگان برسانند. براي ادامه راه تا گنبد، مي توانيد به خيابان جرجان يا فلكه ترمينال برويد و سوار بر ميني بوس، راهي شهر قابوس بن وشمگير شويد. با تاكسي براي هر نفر حدود 3 هزار تومان و با ميني بوس هم حدود هزار و 200 تومان بايد بپردازيد. مي توانيد با پرداخت 17 هزار تومان هم يك در بست بگيريد و تا گنبد برويد.
كجا بگرديم؟
تا بلند ترين برج
شهر قديمي جرجان و بناهاي تاريخي گرگان رد تاريخ اين منطقه را نشان مي دهد
شهر گنبد
شهر گنبد در همسايگي جرجان، بعد از ساختن گنبد كاووس اين طور ناميده شد؛ از زماني كه «شمس المعالي قابوس بن وشمگير» در جرجان سلطنت مي كرد. شمس المعالي اديب و فاضل بر تخت پادشاهي آل زيار نشست تا هم خونريزي كند و هم هنرپروري كه يكي از نمونه هايش همين ميل گنبد است. ميل گنبد بر بالاي تپه اي دست ساز با 55 متر ارتفاع و بيش از هزار سال قدمت است. برج سراسر آجري قابوس دو كتيبه كوفي دارد، دو كتيبه مشابه كه اگر يكي آسيب ديد، آن يكي بماند و از نام و نشاني و سال ساخت بنا بگويد بلندترين برج آجري جهان كه زماني ميل راهنماي جرجان بوده را مي شود در باغ ملي، در مركز شهر گنبد كاووس ديد.
امامزاده يحيي (ع)
بعد از چند خيابان كوتاه بلوار يحيي بن زيد (ع) خواهيد رسيد، به آرامگاه يحيي مظلوم مقتول. سال125 هجري هزاران يحيي در اين سرزمين متولد شدند، همان سالي كه بني اميه بعد از سه روز و سه شب مبارزه، يحيي (ع) را شهيد كردند و پيكر بي سرش را بر دروازه شهر جرجان بردار كردند. خراسياني ها و طبرستاني يك هفته عزاداري كردند و براي زنده نگه داشتن نامش، هر نوزادي كه در آن سال به دنيا آمد، يحيي ناميدند. يحيي بن زيد، از نوادگان امام چهارم كه وقتي شهيد شد، فقط 18 سال داشت. امامزاده محبوب گنبدي ها محرابي از كاشي هاي نفيس داشته كه در بازسازي هاي عجولانه پهلوي كاشي هايش يا به غارت رفتند يا به زير خاك. حالا امامزاده در انتهاي بلوار يحيي بن زيد (ع) يك ايوان دارد و بقعه اي جمع و جور كه هميشه پر است از زائر. بقعه او در شهر گنبد در منتهي اليه يكي از خيابان هاي اصلي شهر جرجان، سرپاترين و محبوب ترين ساكن جرجان است.
شهر جرجان
كانال هايي با عمق سه متر و وعرض 180 سانتي متر، خيابان هايي پوشيده با آجر سرخ، كوره هاي سفال پزي و كارگاه هاي شيشه گري و آهنگري و فلز كاري تنها بخشي از تاريخ پر بار جرجانند، شهري كه 13 دهه از شناسايي اش مي گذرد و هنوز آجرهايش، آجرخانه هاي نوساز مي شود و سفال هايش زير پاي عابران مي شكند و حريمش با ساختمان هاي نوساز خدشه دار مي شود. فنس هاي مداوم دور تا دور بخش هاي زيادي از شهر را گرفته اند اما مي شود از پشت همين فنس ها هم روزگار آباد شهر را ديد. از بلوار امامزاده يحيي (ع) گنبد مي توانيد به اين شهر تاريخي برسيد.
ساكنان جديد خانه تاريخي
به زودي فضاي سوت و كور خانه باقري ها در محله سرچشمه گرگان، شلوغ و پر رفت آمد خواهد شد. همين كه كار مرمت اين خانه و طاق هاي هلالي اش به پايان برسد نام خانه تاريخي باقري ها هم به فهرست مكان هاي اقامتي شهر اضافه مي شود و سروكله مسافران با كيف هاي سفري در محله سرچشمه گرگان پيدا خواهند شد. خانه فعلي و مهانخانه آينده باقري با هفت خياط تو در تويش يكي از مفصل ترين خانه هاي تاريخي ايران به حساب مي آيد.
شمال تمام مي شود
هر چه به سمت شرق استان گرگان پيشروي مي كنيد كم كم چوب از تركيب خانه ها حذف مي شود و آجر جاي آن را مي گيرد. حتي سقف هاي شيرواني هم كه نشانه خانه هاي شمال ايرانند كم كم از سر خانه ها وعمارت ها برداشته مي شوند. خانه تقوي گرگان با بعضي از اين داشته هاي يكي از زيباترين خانه هاي اين شهر است.
غلاف تمام آجري
غلاف تمام آجري مناره مسجد جامع گرگان چشمه اي است از اوج هنر آجركاري عهد سلجوقي. ساده ترين نوع تزئينات ايراني با پس و پيش كردن آجرهاي چيده شده در يك رديف حاصل شد. تزئينات آجري كم كم پيشرفت كرد تا در عهد سلجوقي به اوج خود رسيد. قديمي ترين عضو جامع گرگان كه در واقع تركيبي است از هنر استادان دوره هاي مختلف تاريخي، همين مناره كوتاه آجري است.
از دست ندهيد
در جست و جوي ديوار تاريخي
گفته مي شود طول ديوار اطراف شهر گرگان به 200 كيلومتر مي رسيده، با دو و نيم متر ارتفاع و 10 متر پهنا. معلوم نيست فيروز آن را ساخت يا انوشيروان ساساني، اما قرار بوده جرجان را از حملات قبايل شمالي حفظ كند. «قزل آلانگ»، ديوار يا همان سد دفاعي گرگان كه به سد اسكندر هم معروف است از ناحيه گميشان شروع مي شده و تا كوه هاي «گلي داغ» ادامه داشته است. بهترين منطقه براي ديدن اين باقيمانده ها جاده گنبد - كلاله در مسير روستاي آق آباد است.
كجا بگرديم؟
از سرچشمه تا نعلبندان
چند پيشنهاد براي كشف لايه هاي تاريخي شهر گرگان
امامزاده نور
سكه هايي كه اوايل دوران اسلامي در گرگان ضرب مي شدند نام «دار المومنين» را بر خود داشتند. برو و بياي مداوم سادات سبز جامه گرگان را دارالمومنين كرده بود. يكي از اين سادات اسحاق بن موسي بن جعفر(ع) است كه در طلب برادرش امام رضا (ع) به گرگان آمد و ماندگار شد. براي زيارت مرقد آجري او بايد تا محله نعلبندان رفت و سراغ امامزاده نور را گرفت. بناي امامزاده يك بناي 12 وجهي است كه به انواع و اقسام تزئينات آجري مجهز است؛ از كاربندي هاي هندسي دقيق طاق هاي گرفته تا كتيبه هاي خاكي رنگ كوفي. از ديدن محراب گچ بري امامزاده غافل نشويد كه يكي از شاهكارهاي گچ بري دوران سلجوقي است.
بافت تاريخي
در جوار حرم امامزاده اسحاق بن موسي بن جعفر(ع) مي شود به دل شهر كهن و بافت تاريخي گرگان زد. در همسايگي امامزاده نور، مسجد كهن آدينه گرگان را مي توان ديد كه سابقه ساختش به عهد سلجوقي بر مي گردد. براي اثبات اين مدعا، مسجد هنوز مناره كوتاه مزين به تزئينات آجركاريش را نگه داشته، مناره اي كه به نظر مي رسد قدي بلندتر از اين داشته و مأذنه چوبي در ميانه قد اوليه آن قرار گرفته است. تكاياي چوبي محله نعلبندان از ديگر ديدني هاي اين محله اند، تكايايي كه اگرچه حالا گرفتار سكوت روزهاي كهنسالي هستند، اما زماني جمعيت مشتاق فراواني را پناه مي دادند تا به تماشاي تعزيه و عزاداري بنشينند. خانه هاي تاريخي باقري و شيرنگي مي تواند از ديگر كشفيات اين پياده روي باشد، راسته بازار نعلبندان را نديده، محله را ترك نكنيد كه در گوشه و كنار حجره هايش را جز تاريخ، مي شود سوغاتي هاي مناسب و ارزان قيمت هم پيدا كرد.
موزه گرگان
انواع سنگ مزارهاي ريشه دار، صندوقي و گهواره اي از مزارهاي اطراف گرگان، رادكان، گنبد كاووس، مينو دشت و بندرگز به امانت گرفته شده و در اين مجموعه نگهداري مي شود. دكتر«منوچهر ستوده» - نويسنده كتاب از آستارا تا استر آباد - موزه را در سال 1352 افتتاح كرد. در ويترين هاي موزه همه چيز پيدا مي شود؛ از درهاي چوبي حكاكي شده و دستبندها و سربندهاي طلايي روستاي زيارت تا سكه هاي رنگ و رو رفته گرگان يا سفال هاي براق و زرين جرجان.
نكات طلايي
خوردني ها و بردني ها
در گرگان و گنبد علاوه بر تاريخ، چيزهاي زيادي براي تجربه و تماشا پيش روي شماست.
- در اين سفر هم مثل سفرهاي ديگر به اعتقادات و ارزش هاي ديدني مردم منطقه احترام بگذاريد.
- براي خريد بازارهاي هفتگي را از دست ندهيد، سراغ چهار شنبه بازار گرگان را بايد در خيابان الغدير بگيريد. بازارچه هفتگي گنبدهم جمعه ها در ابتداي ورودي شهر تشكيل مي شود.
- بهترين سوغاتي و رهاورد سفرتان مي تواند صنايع دستي استان گلستان باشد. براي خريد سري به بازارچه تركمن در خيابان امام خميني (ره) گرگان يا فروشگاه صنايع دستي واقع در بلوار ناهار خوران بزنيد.
- تركمن ها صنايع دستي متنوعي دارند، از قالي و قاليچه هايي با گل هاي هندسي گرفته تا نمدهاي خوش نقش و نگار دورو (قاشما كئجه). از زيور آلات و سوزن دوزي، روسري و كلاه هاي رنگارنگ هم نبايد غافل شد.
- درگنبد مي توانيد غذاهاي محلي مثل «چكدرمه» را كه با گوشت، پياز، رب گوجه و برنج طبخ مي شود يا «هلي آش» را كه در آن نخود، لوبيا، سبزي، برنج، گوجه سبز، شكر و پياز داغ مي ريزند، پيدا كنيد.
در گنبد مي توانيد از درياچه مصنوعي اي كه در ورودي شهر قرار دارد، كورس اسب دواني و از شش آبشار شهر «خان بين» در نزديكي هم ديدن كنيد.
منبع: سرزمين من ش 4
