نظر اسلام درباره « جهاد اقتصادی » چیست؟
نویسنده : محمد اسماعیلزاده
دیدگاه اسلام و اندیشه‌ی اقتصاداسلام در مورد جهاد اقتصادی نه تنها مثبت، بلکه به مثابه‌ی آرمانی است که همواره در جان و دل اولیا و پیروان این مکتب ریشه داشته و دارد. تا جایی که همه‌ی پیامبران الهی علاوه بر مأموریت داشتن برای حیات اخروی مردم، مأمور به آبادانی و حیات دنیوی آن‌ها نیز بوده‌اند، ایجاد موانع ساختگى در طول تاریخ، تنها باعث عقیم ماندن آرمان رسیدن به وحدت بشر و افزایش رفاه همگانى بوده است.
البته یک سری دیگر در طول تاریخ متحجرانی بوده‌اند که عوامانه فکر کرده‌اند که مسایل زندگی مادی را از جنبه‌های اخروی جدا دانسته و برای هر یک مرز و قلمروی خاص را قرار داده‌اند اما اسلام به عنوان یک دین و نظام ارزشی، خوشبختی دنیا و آخرت انسان را بهطور هم‌زمان مورد توجه قرار داده و دنیا را مزرعه‌ی آخرت معرفی کرده است. براین مبنا به هر رفتار اقتصادی مفید که در حوزه‌ی ارزش‌های اسلامی مجاز باشد،از دیدگاه اسلام مورد توجه و تمجید قرار میگیرد.
گفتنی است در اسلام بر خلاف مکاتب اقتصادی غرب مدل‌ها و الگوهای اقتصادی تجویز نمی‌شود. چرا که موارد نام برده شده به شدت تابع شرایط زمانی و مکانی گسترده‌ای هستند اما از سوی دیگر قوانین ثابت و همیشگی وجود دارد که در منابع اسلامی بیان شده‌اند.
از دیدگاه قرآن گستردگی منابع تولید در راستای رفاه آدمی است. «وَاتیکم من کُلِّ ما سأَلْتُمُوُه(7): و هر چه از اوخواسته‌اید به شما ارزانی داشته است» می‌توان چنین برداشت کرد که از دیدگاه قرآن، در زمین آن‌چه مورد نیاز انسان برای ادامه‌ی زندگی لازم است،مهیاست اما این امر به معنای آن نیست که تمامی نیازمندی‌های انسانی به صورت بالفعل و بدون کار و تلاش در اختیار اوست بلکه بدین معناست که انسان بایدبه کارگیری روحیه‌ی عمران و آبادانی و در سایر خلاقیت، ابتکار و تلاش رزق وروزی خویش را از منابع طبیعت به دست آورد و آن‌ها را برای استفاده‌ی تغییرات ضروری دهد. لذا اسلام علت عمده‌ی ایجاد رفاه را تغییر دادن امکانات موجود دانسته است. در اسلام بر کار و تلاش برای ایجاد تغییر در زندگی تأکید شده است. بر این اساس است که امام رضا(علیه‌السلام) افراد را به کار و کوشش دعوت می‌کند.
«احمد بن ابی نصر بَزّنطی» می‌گوید: «به امام رضا(علیه‌السلام) گفتم: «کوفه به من نمی‌سازد و زندگی در آن همراه با مضیقه است. زندگی ما در بغداد بود و در آن‌جا در روزی بر مردم گشاده است.» حضرت فرمود: «اگر می‌خواهی بیرون بروی برو؛ چرا که امسال، سال آشفته‌ای است و مردمان را چاره‌ای جز طلب روزی و کوشش برای به دست آوردن معیشت خوب نیست. پس طلب و کوشش رابرای به دست آوردن امکانات زندگی از دست مده.»
(8)از دیدگاه امام رضا(علیه‌السلام)، ارزش معنوی کار چنان است که مقام کارگر را فراتر ازمقام مجاهدین فی سیبل الله (جهادگران در راه خدا) می‌داند و می‌فرماید: «آن که با کار و کوشش، در جست‌وجوی مواهب زندگی برای تأمین خانواده‌ی خویش است،پاداشی بزرگ‌تر از مجاهدان راه خدا دارد.»
(9) از این رو تلاش و کوشش مضاعف در عرصه‌های اقتصادی که از آن تعبیر به جهاد اقتصادی می‌شود لذا از دیدگاه اسلام نه تنها امری لازم، بلکه واجب است.
راهبرهای تحقق جهاد اقتصادی
با این توصیفات به نظر میرسدبرای رسیدن به شعار «جهاد اقتصادی1»راهبردهایی لازم است که باید به آن عمل کرد. لذا در این مقاله به پارهای از این موارد اشاره می‌شود:
1- توسعه‌ی سرمایه‌گذاری از راه کاهش شکاف پس‌انداز- سرمایه‌گذاری با حفظ نسبت پس‌انداز به تولید
2- ارتقای کمی و کیفی بازارهای مالی (سرمایه، پول و بیمه) با تأکید بر کارآیی، شفافیت و سلامت
3- اجرای بودجه‌ریزی عملیاتی و تنظیم لایحه‌ی بودجه و تخصیص اعتبارات با توجه به نتایج حاصل از فعالیت‌ها و متناسب با قیمت تمام شده‌ی آن‌ها
4- توزیع امکانات و بودجه بین مناطق متناسب با عملکرد و پتانسیل‌های تولید
5- تخصیص منابع حاصل از نفت و گاز به سرمایه‌های فیزیکی و انسانی مورد نیاز کشور و به‌ویژه اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای
6- هماهنگی و سازگاری بین سیاست‌های بازرگانی و سیاست‌های ارزی، پولی و مالی کشور
7- اعطای تسهیلات بانکی هدفمند و هدایت اعتبارات بانکی به بخش‌های مولد متناسب با ظرفیت‌ها و نیاز واقعی و بازدهی اقتصادی
8- هدایت صحیح نقدینگی به سمت فعالیت‌های تولیدی
9- منطقی کردن نرخ سود تسهیلات به‌منظور جذب پس‌انداز‌های جامعه
10- گسترش امکان دسترسی به منابع مالی برای بنگاه‌ها از راه توسعه‌ی بازار سرمایه و ابزارهای مالی
البته یک سری دیگر در طول تاریخ متحجرانی بوده‌اند که عوامانه فکر کرده‌اند که مسایل زندگی مادی را از جنبه‌های اخروی جدا دانسته و برای هر یک مرز و قلمروی خاص را قرار داده‌اند اما اسلام به عنوان یک دین و نظام ارزشی، خوشبختی دنیا و آخرت انسان را بهطور هم‌زمان مورد توجه قرار داده و دنیا را مزرعه‌ی آخرت معرفی کرده است. براین مبنا به هر رفتار اقتصادی مفید که در حوزه‌ی ارزش‌های اسلامی مجاز باشد،از دیدگاه اسلام مورد توجه و تمجید قرار میگیرد.
گفتنی است در اسلام بر خلاف مکاتب اقتصادی غرب مدل‌ها و الگوهای اقتصادی تجویز نمی‌شود. چرا که موارد نام برده شده به شدت تابع شرایط زمانی و مکانی گسترده‌ای هستند اما از سوی دیگر قوانین ثابت و همیشگی وجود دارد که در منابع اسلامی بیان شده‌اند.
از دیدگاه قرآن گستردگی منابع تولید در راستای رفاه آدمی است. «وَاتیکم من کُلِّ ما سأَلْتُمُوُه(7): و هر چه از اوخواسته‌اید به شما ارزانی داشته است» می‌توان چنین برداشت کرد که از دیدگاه قرآن، در زمین آن‌چه مورد نیاز انسان برای ادامه‌ی زندگی لازم است،مهیاست اما این امر به معنای آن نیست که تمامی نیازمندی‌های انسانی به صورت بالفعل و بدون کار و تلاش در اختیار اوست بلکه بدین معناست که انسان بایدبه کارگیری روحیه‌ی عمران و آبادانی و در سایر خلاقیت، ابتکار و تلاش رزق وروزی خویش را از منابع طبیعت به دست آورد و آن‌ها را برای استفاده‌ی تغییرات ضروری دهد. لذا اسلام علت عمده‌ی ایجاد رفاه را تغییر دادن امکانات موجود دانسته است. در اسلام بر کار و تلاش برای ایجاد تغییر در زندگی تأکید شده است. بر این اساس است که امام رضا(علیه‌السلام) افراد را به کار و کوشش دعوت می‌کند.
«احمد بن ابی نصر بَزّنطی» می‌گوید: «به امام رضا(علیه‌السلام) گفتم: «کوفه به من نمی‌سازد و زندگی در آن همراه با مضیقه است. زندگی ما در بغداد بود و در آن‌جا در روزی بر مردم گشاده است.» حضرت فرمود: «اگر می‌خواهی بیرون بروی برو؛ چرا که امسال، سال آشفته‌ای است و مردمان را چاره‌ای جز طلب روزی و کوشش برای به دست آوردن معیشت خوب نیست. پس طلب و کوشش رابرای به دست آوردن امکانات زندگی از دست مده.»
(8)از دیدگاه امام رضا(علیه‌السلام)، ارزش معنوی کار چنان است که مقام کارگر را فراتر ازمقام مجاهدین فی سیبل الله (جهادگران در راه خدا) می‌داند و می‌فرماید: «آن که با کار و کوشش، در جست‌وجوی مواهب زندگی برای تأمین خانواده‌ی خویش است،پاداشی بزرگ‌تر از مجاهدان راه خدا دارد.»
(9) از این رو تلاش و کوشش مضاعف در عرصه‌های اقتصادی که از آن تعبیر به جهاد اقتصادی می‌شود لذا از دیدگاه اسلام نه تنها امری لازم، بلکه واجب است.
راهبرهای تحقق جهاد اقتصادی
با این توصیفات به نظر میرسدبرای رسیدن به شعار «جهاد اقتصادی1»راهبردهایی لازم است که باید به آن عمل کرد. لذا در این مقاله به پارهای از این موارد اشاره می‌شود:
1- توسعه‌ی سرمایه‌گذاری از راه کاهش شکاف پس‌انداز- سرمایه‌گذاری با حفظ نسبت پس‌انداز به تولید
2- ارتقای کمی و کیفی بازارهای مالی (سرمایه، پول و بیمه) با تأکید بر کارآیی، شفافیت و سلامت
3- اجرای بودجه‌ریزی عملیاتی و تنظیم لایحه‌ی بودجه و تخصیص اعتبارات با توجه به نتایج حاصل از فعالیت‌ها و متناسب با قیمت تمام شده‌ی آن‌ها
4- توزیع امکانات و بودجه بین مناطق متناسب با عملکرد و پتانسیل‌های تولید
5- تخصیص منابع حاصل از نفت و گاز به سرمایه‌های فیزیکی و انسانی مورد نیاز کشور و به‌ویژه اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای
6- هماهنگی و سازگاری بین سیاست‌های بازرگانی و سیاست‌های ارزی، پولی و مالی کشور
7- اعطای تسهیلات بانکی هدفمند و هدایت اعتبارات بانکی به بخش‌های مولد متناسب با ظرفیت‌ها و نیاز واقعی و بازدهی اقتصادی
8- هدایت صحیح نقدینگی به سمت فعالیت‌های تولیدی
9- منطقی کردن نرخ سود تسهیلات به‌منظور جذب پس‌انداز‌های جامعه
10- گسترش امکان دسترسی به منابع مالی برای بنگاه‌ها از راه توسعه‌ی بازار سرمایه و ابزارهای مالی
پي‌نوشت‌ها:
* پژوهشگر حوزه علمیهی قم
1- راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن ص 101
2- قاموس قرآن، تألیف علی اکبر قرشی ج2، ص 77-78
3- الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج2، ص 379
4- جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، ج21، ص3
5- تفسیر المیزان، ج 14، ص 411
6- سخنرانى در جمع فرماندهان لشکر محمد رسول اللَّه(صلی‌الله‌علیه‌وآله)21/3/1375
7- ابراهیم/34
8- الحیاة، تألیف محمدرضا حکیمی، ج 6، ص 468
9- تحف العقول، ص 808*
/ج
.jpg "حجاب مقدم است یا اقتصاد مردم؟")
