تالابي در دل کوير

ديدار با پرندگان تالابي فصلي نزديک تهران
 

مي گويند 120 سال پيش علي خان نامي که از متمولين زمان خود بود، بندي خاکي را روي رودخانه «شور» مي سازد تا آب رودخانه شور و بخشي از سيلاب ها را به سمت زمين هاي کشاورزي خود در اراضي پايين دست ورامين ببرد. همين مي شود که از آن زمان به اينجا مي گويند بند علي خان. اما شهرت بند علي خان به خاطر انحراف آب نبود، چرا که حالا اينجا، تالابي در دل کوير و نزديک کلانشهر تهران، شده خانه فصلي براي پرندگان مهاجر و بومي. تالابي که وقتي به نيمه هاي آذر ماه مي رسيم و بارندگي شدت مي گيرد، روان آب هاي سطحي از پايتخت به سمت اين تالاب روان مي شود و آن وقت است که دسته دسته پرندگان مهاجر به اين تالاب پر آب مي آيند. به اين فصل که برسيم، ديگر زمان آن رسيده که پشت سرمان کوير باشد و روبه رويمان تالاب بند علي خان.
ـ مطمئناً علي خان نمي دانسته با بندهايي که روي رودخانه «شور» مي زند، هم نام خودش را ماندگار مي کند و هم اين منطقه تبديل به يکي از زيباترين تالاب هاي فصلي اطراف تهران مي شود. جايي که در اصل بخشي از سواحل درياي نمک در جنوب ورامين است حالا تالابي دارد که زمستان ها پذيراي پرندگان مهاجر مي شود. حالا با وجود اين آب بندها، در فصل پاييز و زمستان، وقتي اولين باران هاي موسمي آغاز و سيلاب ها روان مي شوند، بندها پر از آب شده و پرندگان مهاجر آبزي و کنار آبزي، آسمان منطقه را مي پوشانند؛ تالابي که با زيادتر شدن بارش باران، وسعتش تا 50 هزار هکتار هم مي رسد. از آنجا که اين تالاب، فصلي، کويري و دشتي است، وسعتش بستگي به ميزان بارندگي و منابع آب سطحي دارد. براي همين است که در تابستان، اينجا چيزي جز کوير بي آب نمي شود. در فصل سرما اما، تالاب جان مي گيرد و حيات مجدد آغاز مي کند، پر آب مي شود و محل حيات و گذران زندگي پرندگان؛ تالابي مي شود که به گفته اسماعيل ميرانزاده- رئيس گارد محيط زيست استان تهران- از مکان هاي مهاجرت خوتکا، چنگر، اردک سر سبز، غاز و درناهاي خاکستري است.

ايستگاه استراحت
 

اردک سرسبز، خوتکا و اردک هاي غاز نما (تنجه و آنقوت) همه در بالاي سرمان در حال پروازند يا در لابه لاي ني هاي تالاب مشغول چرخيدن. بند علي خان تنها تالاب فصلي در منطقه حفاظت شده کوير است و مکاني مناسب براي مهاجرت پرندگاني که در اين مسير رفت و آمد مي کنند. پرندگاني که به گفته اسماعيل ميرانزاده، از شمال کشور وارد مي شوند، از دشت ارژن و تالاب پريشان مي گذرند، به سمت سواحل بوشهر مي روند و از روي مديترانه دوباره به سمت سيبري بر مي گردند.
تالاب فصلي بند علي خان در ميان خاک واقع شده: از شمال به حوزه شهرستان ورامين، از جنوب به صورت يکپارچه به دشت مسيله و سواحل درياي نمک در استان قم، از غرب به دشت سياه پرده و بلندي هاي معروف به کوه مره و از سمت شرق به درياي نمک وصل مي شود. بررسي هايي که از تالاب بند علي خان در فصول مختلف سال انجام گرفته، از تنوع بالاي پرندگان در آن نشان مي دهد؛ 98 گونه از 28 خانواده پرنده؛ يعني تقريبا 20 درصد گونه هاي پرندگان شناسايي شده در ايران. از گونه هاي پرندگان اين تالاب 67 گونه از 20 خانواده خشکي زي، 13 گونه از دو خانواده آبزي و 18 گونه از شش خانواده کنار آبزي هستند. بر خلاف تصورات رايج که گمان مي کنند تنها پرندگان آبزي و کنار آبزي به تالاب ها وابسته اند، حيات پرندگان خشکي هم به اين اکوسيستم وابسته است. در تالاب بند علي خان، حيات پرندگان خشکي زي از تنوع پرندگان آبزي و کنار آبزي بيشتر است؛ چرا که در فصول خشک سال، گونه هاي غالب پرندگان تالاب خشکي زي هستند؛ مثل عقاب ها، لاشخورها، چکاوک ها، بلبل ها، سسک ها و زنبورخوارها. البته يکي از دلايلش هم اين است که تنوع پرندگان خشکي زي در ايران خيلي بيشتر از تنوع پرندگان آبزي و کنار آبزي است.
نکته مهم در اين تالاب اما، اين است که براي پرندگان آبزي استراحتگاه، آشيانه، مکان آب شرب و پناهگاه شده. وجود تالاب هايي همچون تالاب بند علي خان باعث مي شود تا پرندگان مهاجري که از شمال کشور به جنوب يا بالعکس مهاجرت مي کنند، به علت نداشتن مکان استراحت و تجديد قوا تلف نشوند؛ چرا که اين پرندگان نمي توانند يکسره بدون توقف مسير مهاجرت خود را طي کنند. براي همين است که تالاب بند علي خان، با اينکه تالابي فصلي است، نقش مهمي در حفاظت از نسل پرندگان آبزي و کنار آبزي مهاجر دارد.

پرواز روي تالاب
 

معروف ترين اردک بومي ايران را مي توان اينجا ديد؛ اردک سرسبز. اينجا در 30 کيلومتري جنوب ورامين، بيشتر از هر پرنده اي، اين گونه اردک در حال پرواز است؛ اردکي با طول بين 56 تا 65 سانتي متر که وقتي بال هايش را در آسمان باز مي کند پهناي آنها تا 98 سانتي متر هم مي رسد. بين پرنده نر و ماده اين گونه اردک تفاوت زيادي وجود دارد؛ پرنده نر، زير تنه سفيد و طوق سفيد رنگي در گردن دارد و به خاطر سر سبز براق و منقار زرد مايل به قهوه اي اش، به آساني از پرنده ماده و ساير پرنده ها قابل تشخيص است؛ چرا که اردک ماده به طور کامل قهوه اي مايل به خاکستري لکه لکه اي است.
اردک سرسبز به جز فصل جوجه آوري، گرايش شديد به رفتار گروهي دارد و در اين دوره در دسته هاي بزرگ ديده مي شود. شايد براي همين است که وقتي در کنار تالاب بند علي خان هستيم در لحظه اي آسمان بالاي سرمان پر مي شود از پرواز گروهي و هماهنگ آنها که بسيار سريع هم پرواز مي کنند؛ با سرعتي حدود 65 کيلومتر بر ساعت، که نسبت به جثه شان بسيار سريع است.
کمي آن طرف تر خوتکاست؛ کوچک ترين اردک ايران که نوعي اردک مهاجر است. اين پرنده در اوراسيا (اروپا و آسيا) تخم گذاريش را کرده، حالا در فصل سرما به سمت جنوب مهاجرت کرده. تعداد بيشتري از خوتکاها را مي توان با شروع پاييز در تالاب هاي شمال ايران (انزلي، امير کلايه، بوجاق، ميانکاله، فريدونکنار) ديد. اين پرنده 36 سانتي متري، از همه اردک هاي هم خانواده خود کوچک تر است.
پرنده سياهي با پيشاني سفيد، بدون شک چنگر است؛ پرنده اي که جز اولين دسته از پرندگاني است که تالاب بند علي خان را براي گذران چند ماه از زندگيشان در مسير مهاجرت خود انتخاب کرده اند.چنگرها از خانواده ناسانان هستند و شب ها را هم براي مهاجرت خود انتخاب مي کنند. اما از اين خانواده پرتعداد، فقط چنگر نيست که علي خان را دوست دارد، اينجا باز هم مي توان پرنده هايي از خانواده درناها ديد. ميان همه پرنده ها شايد ديدن درناي خاکستري در تالاب چيز ديگري باشد. از ميان سه نوع درنايي که به ايران مهاجرت مي کنند، درناي معمولي يکي از مهمان هاي هر ساله تالاب بند علي خان است. اين طور که ميرانزاده مي گويد، بند علي خان سال گذشته ميزبان حدود 20 تا 25 درناي خاکستري بود؛ پرنده هايي با قد 112 سانتي متري و خاکستري رنگ که مانند همه گونه هاي اين خانواده مهاجرند؛ پرندگاني بزرگ با پاها و گردني دراز و دمي نسبتاً کوتاه. درناها هنگام مهاجرت در يک خط يا به شکل 7 پرواز مي کنند. بال هاي دراز و منقارهاي کلنگ مانندشان باعث مي شود که در لحظه اول ياد لک لک ها بيفتيم اما اين فقط شباهتي است که از نگاهي گذرا ناشي شده.
البته پرندگان مهاجر آبزي اين مکان را براي زادآوري انتخاب نمي کنند؛ چرا که زمان زودتر از انتظار مي گذرد و آب تالاب با گرم شدن هوا به سرعت خشک مي شود ميرانزاده مي گويد، تعداد چوبا و آبچليک در اواخر فروردين ماه شروع به لانه سازي مي کنند اما آب تالاب خشک مي شود و همه آنها تلف مي شوند؛ چرا که جوجه هايشان اواسط خردادماه به دنيا مي آيند که ديگر تالاب آبي ندارد.

پيش از باران
 

بند علي خان حدود چهار ماه از سال آب دارد و بقيه سال خشک است. البته وقتي که تالاب آب ندارد، فقط زميني خشک پيش روي آدم نيست، بوي فاضلاب هم مي دهد. اين را دو ماه پيش از اين ديده ايم؛ وقتي که اواسط آبان ماه سري به بند علي خان زده بوديم و فهميديم که زود آمده ايم. آن زمان به جاي منظره زيباي تالاب، ديدن پرواز پرندگان، بوي شديد فاضلاب شهرک صنعتي چرم شهر اولين ميزبان ما شد؛ فاضلابي که بدون هيچ تصفيه اي به داخل زمين هاي منطقه حفاظت شده کوير مي ريزد. کمي آن طرف تر هم که مرکز دفن زباله و پشت تپه هم که محل ذخيره سازي گاز است؛ همه اينها در منطقه اي حفاظت شده. البته معاون انساني محيط زيست استان تهران از جريمه اي نقدي براي هيأت امناي شهرک صنعتي چرم شهر خبر مي دهد. داريوش گل عليزاده مي گويد با شکايت محيط زيست موفق شده اند تا براي اين شهرک از دادگاه جريمه نقدي بگيرند؛ « اما مي دانيم که با جريمه نقدي کار درست نمي شود. ما مي خواستيم د ادگاه رأي بدهد که جلوي آلودگي گرفته شود، چرا که با جريمه نقدي باز هم آلودگي وجود دارد.»
نکته عجيب و جالب در اين تالاب اما، وجود يک تصفيه خانه خدادادي در خود تالاب است. با اينکه کارخانه چرم سازي ملزم شده است فاضلاب خود را تصفيه کند اما با اين حال آبي که وارد تالاب مي شود آلوده است. اينجاست که شگفتي تالاب بند علي خان به رخ کشيده مي شود؛ در ابتداي اين تالاب، باکتري ها به تصفيه آب مشغولند و پس از چند متر نيزار به چشم مي خورد. ني تنها در محيط آب شيرين رشد مي کند و وجود ني زار در اين تالاب نشان دهنده تصفيه خود به خود آب در آن است.
تصور نبود بند علي خان براي مردم محلي دشوار است. مي گويند 20 سال پيش اينجا طبيعت ديگري داشت. آنچه امروز ما را به حيرت در مي آورد شايد يک دهم آن چيزي است که در گذشته بوده. يکي از افراد محلي که همراه ماست مي گويد با احداث اين شهرک صنعتي، فاضلاب جاي زيبايي هاي بند علي خان را گرفته است. مي گويد خانه هاي ما پر شده از پشه هايي که به خاطر فاضلاب اينجا ساکن شده اند و تنها زماني که تالاب پر آب است مي توان در دل کوير بدون بوي فاضلاب روزها را گذراند.

باران و احيا
 

علي خان تالابي فصلي است که در اوج بارندگي وسعتش به 50 هکتار هم مي رسد . براي همين هم در اواخر پاييز و کل زمستان مکان تجمع انواع و اقسام پرنده ها مي شود . تالاب در فصل احيا، زيبايي خاصي دارد . به خصوص وقتي به سمت شرق اين تالاب نگاه مي کنيم و دشت سياه پرده و بلندي هاي معروف به کوه مره را کنار آن ببينيم .

فصل عبور
 

« پرستوي دريايي بال سفيد» تابستان ها در ايران است و زمستان ها در آفريقا ، براي همين هم پاييز که فصل رفتن اش از ايران است ، تالاب بند علي خان را براي استراحت بين راه انتخاب کرده است .

شناگر نترس
 

نوک زدن هاي پياپي روي آب براي خوردن بي مهرگان ؛ اين شيوه منحصر به فرد غذا خوردن « شناگر گردن سرخ » است . پرنده اي از خانواده « آبچليکيان » که گروهي حرکت مي کنند و به ندرت از انسان مي ترسند .

روباه گرسنه
 

جايي که پرنده ها پر مي زنند، گوشتخواران هم پيدا مي شوند . مثل همين روباه که آن طرف از تالاب کمين کرده تا در وقت مناسب شايد بتواند شکاري گير بياورد و گرسنگي اش چاره کند .

بزرگ سنقرها
 

بند علي خان فقط براي پرندگان آبزي و کنار آبزي نيست. 67 گونه از 20 خانواده خشکي زي ديده شده در ايران اينجا هستند. مثل گونه هاي متنوع خانواده عقاب ها که يکي شان هم همين «سنقر تالابي» است که بزرگترين گونه سنقر در ايران است. کله سفيد و سر شانه هاي سفيد اين پرنده، نشان دهنده بالغ بودن آن است.

زيبا و سربلند
 

زنده شدن دوباره تالاب در فصل بارندگي، زندگي شترداران اين منطقه را تحت تاثير قرار مي دهد. با سبز شدن زمين و جان گرفتن بند، شترهاي خود را رها مي کنند تا پروارتر شوند. اينجا زيبايي به تمام است؛ پرنده ها تالاب را گرفته اند، شترها اين طرف و آن طرف چرا مي کنند و هوا که خوب باشد، دماوند خود را چون هميشه زيبا و سربلند به رخ مي کشد.
منبع: سرزمين من /ويژه نامه همشهري شماره 66