گستردگي مرزها در نهج البلاغه
نويسنده: استاد علامه مرتضي مطهري
سخن هر كس به همان دنيايي تعلق دارد كه روح گوينده اش به آنجا تعلق دارد،
طبعاً سخني كه به چندين دنيا تعلق دارد، نشانگر روحيه اي است كه در انحصار دنياي خاصي نيست.
اين مجموعه ي نفيس و زيبا به نام «نهج البلاغه» كه اكنون در دست ماست و روزگار از كهنه كردن آن ناتوان است و گذشت زمان و ظهور افكار و انديشه هاي نوتر و روشن تر مرتباً بر ارزش آن افرزوده است، منتخبي از «خطابه ها» و «دعاها» و «وصايا» و «نامه ها» و «جمله هاي كوتاه» مولاي متقيان علي (ع) است كه به وسيله ي سيد شريف بزرگوار «رضي» رضوان الله عليه در حدود هزار سال پيش گردآوري شده است. آنچه ترديدناپذير است اين است كه علي (ع) چون مرد سخن بوده است، خطابه هاي فراوان انشا كرده، و همچنين به تناسبهاي مختلف جمله هاي حكيمانه ي كوتاه فراوان از او شنيده شده است، همچنان كه نامه هاي فراوان مخصوصاً در زمان خلافت نوشته است، و مردم مسلمان علاقه و عنايت خاصي به حفظ و ضبط آنها داشته اند. «مسعودي» كه تقريباً صد سال پيش از سيد رضي مي زيسته است (اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم هجري) در جلد دوم مروج الذهب تحت عنوان «في ذكر لمع من كلامه و اخباره و زهده» مي گويد: «آنچه مردم از خطابه هاي علي (ع) در مقامات مختلف حفظ كرده اند بالغ بر چهار صد و هشتاد و اندي مي شود، علي (ع) آن خطابه ها را بالبديهه و بدون يادداشت و پيشنويس انشا مي كرد، و مردم هم الفاظ آن را مي گرفتند و هم عملاً از آن بهره مند مي شدند.»
گواهي دانشمند خبير و متتبعي مانند مسعودي مي رساند كه خطابه هاي علي (ع) چه قدر فراوان بوده است، در نهج البلاغه تنها 239 قسمت به نام خطبه نقل شده است، در صورتي كه مسعودي چهار صدو هشتاد و اندي آمار مي دهد و به علاوه اهتمام و شيفتگي طبقات مختلف را بر حفظ و ضبط سخنان مولا مي رساند. خوشبختانه در عهدها و عصرهاي متاخرتر افراد ديگري در پي گردآوري اسناد و مدارك نهج البلاغه برآمده اند، و شايد از همه مشروحتر و جامعتر كتابي است به نام «نهج السعده في مستدرك نهج البلاغه» كه در حال حاضر به وسيله ي يكي از فضلاي متتبع و ارزشمند شيعه ي عراق به نام محمد باقر محمودي در حال تكوين است، در اين كتاب ذي قيمت مجموعه ي سخنان علي (ع) اعم از خطب اوامر، كتب و رسائل، وصايا، ادعيه، كلمات قصار جمع آوري شده است اين كتاب شامل نهج البلاغه فعلي و قسمت هائي است كه سيد رضي آنها را انتخاب نكرده و يا در اختيارش نبوده است و ظاهراً جز قسمتي از كلمات قصار، مدارك و مآخذ همه به دست آمده است. تاكنون چهار جلد از اين كتاب چاپ و منتشر شده است (1). اين نكته نيز ناگفته نماند كه كار گردآوري مجموعه اي از سخنان علي (ع) منحصر به سيد رضي نبوده است، افراد ديگري نيز كتاب هايي با نام هاي مختلف در اين زمينه تاليف كرده اند. معروفترين آنها «غرر و درر آمدي» است كه محقق جمال الدين خوانساري آن را به فارسي شرح كرده است و اخيراً به همت فاضل متتبّع عاليقدر آقاي مير جلال الدين محدث ارموي، از طرف دانشگاه تهران چاپ شده است. «علي الجندي» رئيس دانشكده ي علوم در دانشگاه قاهره در مقدمه اي [1] كه بر كتاب «عَلّي بن اَبي طالب شِعْرُهُ وَ حِكَمُهُ» نوشته است، چند كتاب و نسخه از اين مجموعه ها نام برده كه برخي از آن ها به صورت خطي مانده است و هنوز چاپ نشده است، از اين قرار: 1. دستور معالم الحكم، از قضاعي صاحب الخطط. 2. «نثر اللئالي» اين كتاب به وسيله ي يك مستشرق روسي در يك جلد ضخيم ترجمه و منتشر شده است. 3. حكم سيدنا علي (ع) نسخه ي خطي در دارالكتب المصريه.
1. الهيات و ماوراء الطبيعه، 2. سلوك و عبادت، 3. حكومت و عدالت، 4. اهل بيت و خلافت، 5. موعظه و حكمت، 6. دنيا و دنياپرستي، 7. حماسه و شجاعت، 8. ملاحم و مغيبات، 9. دعا و مناجات، 10. شكايت و انتقاد از مردم زمان، 11. اصول اجتماعي، 12. اسلام قرآن، 13. اخلاق و تهذيب نفس، 14. شخصيتها، و يك سلسله مباحث ديگر.
طبعاً سخني كه به چندين دنيا تعلق دارد، نشانگر روحيه اي است كه در انحصار دنياي خاصي نيست.
اين مجموعه ي نفيس و زيبا به نام «نهج البلاغه» كه اكنون در دست ماست و روزگار از كهنه كردن آن ناتوان است و گذشت زمان و ظهور افكار و انديشه هاي نوتر و روشن تر مرتباً بر ارزش آن افرزوده است، منتخبي از «خطابه ها» و «دعاها» و «وصايا» و «نامه ها» و «جمله هاي كوتاه» مولاي متقيان علي (ع) است كه به وسيله ي سيد شريف بزرگوار «رضي» رضوان الله عليه در حدود هزار سال پيش گردآوري شده است. آنچه ترديدناپذير است اين است كه علي (ع) چون مرد سخن بوده است، خطابه هاي فراوان انشا كرده، و همچنين به تناسبهاي مختلف جمله هاي حكيمانه ي كوتاه فراوان از او شنيده شده است، همچنان كه نامه هاي فراوان مخصوصاً در زمان خلافت نوشته است، و مردم مسلمان علاقه و عنايت خاصي به حفظ و ضبط آنها داشته اند. «مسعودي» كه تقريباً صد سال پيش از سيد رضي مي زيسته است (اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم هجري) در جلد دوم مروج الذهب تحت عنوان «في ذكر لمع من كلامه و اخباره و زهده» مي گويد: «آنچه مردم از خطابه هاي علي (ع) در مقامات مختلف حفظ كرده اند بالغ بر چهار صد و هشتاد و اندي مي شود، علي (ع) آن خطابه ها را بالبديهه و بدون يادداشت و پيشنويس انشا مي كرد، و مردم هم الفاظ آن را مي گرفتند و هم عملاً از آن بهره مند مي شدند.»
گواهي دانشمند خبير و متتبعي مانند مسعودي مي رساند كه خطابه هاي علي (ع) چه قدر فراوان بوده است، در نهج البلاغه تنها 239 قسمت به نام خطبه نقل شده است، در صورتي كه مسعودي چهار صدو هشتاد و اندي آمار مي دهد و به علاوه اهتمام و شيفتگي طبقات مختلف را بر حفظ و ضبط سخنان مولا مي رساند. خوشبختانه در عهدها و عصرهاي متاخرتر افراد ديگري در پي گردآوري اسناد و مدارك نهج البلاغه برآمده اند، و شايد از همه مشروحتر و جامعتر كتابي است به نام «نهج السعده في مستدرك نهج البلاغه» كه در حال حاضر به وسيله ي يكي از فضلاي متتبع و ارزشمند شيعه ي عراق به نام محمد باقر محمودي در حال تكوين است، در اين كتاب ذي قيمت مجموعه ي سخنان علي (ع) اعم از خطب اوامر، كتب و رسائل، وصايا، ادعيه، كلمات قصار جمع آوري شده است اين كتاب شامل نهج البلاغه فعلي و قسمت هائي است كه سيد رضي آنها را انتخاب نكرده و يا در اختيارش نبوده است و ظاهراً جز قسمتي از كلمات قصار، مدارك و مآخذ همه به دست آمده است. تاكنون چهار جلد از اين كتاب چاپ و منتشر شده است (1). اين نكته نيز ناگفته نماند كه كار گردآوري مجموعه اي از سخنان علي (ع) منحصر به سيد رضي نبوده است، افراد ديگري نيز كتاب هايي با نام هاي مختلف در اين زمينه تاليف كرده اند. معروفترين آنها «غرر و درر آمدي» است كه محقق جمال الدين خوانساري آن را به فارسي شرح كرده است و اخيراً به همت فاضل متتبّع عاليقدر آقاي مير جلال الدين محدث ارموي، از طرف دانشگاه تهران چاپ شده است. «علي الجندي» رئيس دانشكده ي علوم در دانشگاه قاهره در مقدمه اي [1] كه بر كتاب «عَلّي بن اَبي طالب شِعْرُهُ وَ حِكَمُهُ» نوشته است، چند كتاب و نسخه از اين مجموعه ها نام برده كه برخي از آن ها به صورت خطي مانده است و هنوز چاپ نشده است، از اين قرار: 1. دستور معالم الحكم، از قضاعي صاحب الخطط. 2. «نثر اللئالي» اين كتاب به وسيله ي يك مستشرق روسي در يك جلد ضخيم ترجمه و منتشر شده است. 3. حكم سيدنا علي (ع) نسخه ي خطي در دارالكتب المصريه.
دو امتياز
آئينه اين عصر
علي(ع) در ميدانهاي گوناگون
مباحث و موضوعات در نهج البلاغه
1. الهيات و ماوراء الطبيعه، 2. سلوك و عبادت، 3. حكومت و عدالت، 4. اهل بيت و خلافت، 5. موعظه و حكمت، 6. دنيا و دنياپرستي، 7. حماسه و شجاعت، 8. ملاحم و مغيبات، 9. دعا و مناجات، 10. شكايت و انتقاد از مردم زمان، 11. اصول اجتماعي، 12. اسلام قرآن، 13. اخلاق و تهذيب نفس، 14. شخصيتها، و يك سلسله مباحث ديگر.
توحيد و معرفت
شب مردان خدا
پي نوشت ها :
1. تا اين تاريخ هشت جلد آن چاپ شده است.