نهج البلاغه کتابي ، جاودانه (2)
نويسنده: حجت الاسلام و المسلمين علي موحدي ساوجي
نهج البلاغه چگونه تأليف شد؟
زيرا تا اين زمان هنوز سرزمين هاي اسلامي مورد هجوم وحشيانه دشمنان قرار نرگفته بود و کتابخانه ها و کتب آن از حمله ويرانگر اقوامي چون مغول و مسيحيان اروپا مصون مانده بود.
و اينک به مهمترين کتابخانه هاي آن عصر-که مي توانسته مرجع استفاده سيد رضي در جمع آوري«نهج البلاغه»قرار گيرد-اشاره مي کنيم:
1ـ کتابخانه «دار العلم»با (80000)(هشتاد هزار)نسخه که به برادرش سيد مرتضي «علم الهدي»تعلق داشته است.
2ـ کتابخانه عمومي «بيت الحکمة»که در سال«381»هجري به دست ابونصر«شاپور بن اردشير»وزير بهاء الدوله ديلمي در يکي از محله هاي«کرخ»بغداد تدسيس گرديد و از همان آغاز کار با بيش از(10000)(ده هزار)کتاب از کتب عربي و فارسي و چيني و هندي و رومي کار خود را شروع کرد و به تدريج از ثروتمندترين کتابخانه هاي بغداد گشت.
3ـ کتابخانه عمومي «بيت الحکمة»که در زمان «هارون الرشيد»تأسيس گرديد و ساير خلفاي عباسي خصوصاً مأمون در توسعه آن بسيار کوشيدند و علاوه برجمع کتب عربي و اسلامي، در آن کتابهايي با ترجمه يا بدون ترجمه از زبانهاي يوناني، سرياني، فارسي، هندي و مصري، فراوان وجود داشت.
4ـ کتابخانه «قرطبه»در سرزمين اندلس، تدسيس «حکم بن ناصر»،که از (350)تا(366)هجري در آن سرزمين حکومت مي کرد همانند مأمون عباسي به دانش و دانشمندان اظهار علاقه مي نمود و کساني را براي تهيه و خريد کتاب به اطراف جهان مي فرستاد و از همان آغاز براي اين کتابخانه فهرست هاي موضوعي ترتيب داد. در اين کتابخانه(400000)(چهارصد هزار)جلد کتاب بوده است.
5ـ کتابخانه عمومي «خزانة الکتب»در مصر با(1600000)(يک ميليون و ششصد هزار)جلد کتاب که با تدبير و تشويق«يعقوب بن کلس»وزير «العزيز بالله»دومين خليفه فاطمي کمک شخص خليفه تشکيل گرديد.
و با اين مقياس و ميزان مي توان وسعت و حجم ديگر کتابخانه هاي عمومي را که در ساير شهرها و سرزمين هاي اسلامي وجود داشته، حدس زد.
تازه اينها غير از کتابخانه هاي خصوصي و شخصي اي است که معمولاً دانشمندان براي استفاده خود تهيه مي کرده اند، ماند:
1ـ کتابخانه «صاحب بن عباد»که به اندازه (400)(چهارصد)بار شتر بوده است و اگر براي هر شتر صد جلد کتاب در نظر بگيريم مجموعاً(40000)(چهل هزار)کتاب مي شود.
2ـ کتابخانه «ابن ابي بعرة»که تنها قسمتي از آن را کتابهايي به وزن سيصد رطل(1)تشکيل مي داده که در کاغذهاي مصري و چيني و خراساني و ...نگارش يافته اند.
و در اين کتابخانه مدارک و نامه ها و عهدنامه هايي به خط حضرت علي و امام حسن و امام حسين عليه السلام موجود بوده است.
قطعاً از نظر منابع و مدارک، امکانات فراواني براي رسيد رضي-گردآورنده نهج البلاغه-وجود داشته که براي ما در اين زمان ميسر نيست زيرا در اثر گذشت زمان و حمله هاي بيرحمانه دشمنان، بسياري از آن اسناد و مدارک نابود گشته است.
گويند:وقتي که هلاکوخان مغول وارد بغداد شد از کتابهاي کتابخانه ها بر روي رود بغداد پلي ساخت که لشکريانش از آن عبور کنند و دستور داد کتابهاي باقيمانده را در آتش سوزاندند!
و نيز تاريخ نگاران نقل کرده اند:زماني که اروپائيان، به سرزمين طرابلس شام-اکنون از شهرهاي لبنان است-حمله کردند سه ميليون، کتاب را آتش زدند!
و حتي به علت درگيريهاي سياسي و مذهبي و تهمت هايي که گاهي به رجال علم و فلسفه وارد مي گرديد .بسياري از کتابها توقيف و نابود گشت.
«سلطان محمود»غزنوي در نامه اي که به «القادر بالله»خليفه عباسي به بغداد فرستاد چنين گزارش داد که :«در سال(420)هجري پس از جنگ با فرقه هاي باطنيه، معتزله، رافضيه، شيعه، واعدام گروهي از ايشان به قدر پنجاه بار شتر از کتابهاي آنان را تغيير داده است و کتابهايي که درباره مرام و مذهب فلاسفه و معتزله و شيعه بوده، به دليل بدعت بودن، همه را پاي چوبه دار اعداميان سوزانيده است.»
با اين حال آيا شما انتظار داريد تمام يا نيمي از منابع و مدارکي که در اختيار سيد رضي بوده بدست ما نيز رسيده باشد؟
با وجود اينها، تا کنون عده اي از دانشمندان با تحمل کوشش و رنج فراوان در صدد استخراج مدارک «نهج البلاغه»برآمده و در اين زمينه کتابها و مقاله هايي نگاشته اند که سه کتاب زير از مهمترين آنها است:
1ـ«ماهو نهج البلاغه»نوشته سيد «هبة الدين شهرستاني»که به فارسي نيز تحت عنوان «نهج البلاغه چيست؟»ترجمه شده است.(2)
2ـ«مدارک نهج البلاغه»تأليف «شيخ هادي کاشف الغطاء».
3ـ«مصادر نهج البلاغه»نگارش محقق توانا سيد «عبدالزهراء حسيني خطيب» و اين کتاب بهترين و جامع ترين کتاب در موضوع خويش است. و ما در نگارش اين رساله بيشتر از آن استفاده کرده ايم.
نهج البلاغه نه اولين و نه آخرين...
دانشمند محقق، عبدالزهراء خطيب به غير از نهج البلاغه «46»کتاب ديگر را که به قلم دانشمندان شيعي و سني در تدوين سخنان علي عليه السلام نگارش يافته، با ذکر اسم نويسنده و تاريخ تأليف آن به طور مفصل نام مي برد که (22)کتابش پيش از تاريخ «نهج البلاغه»نوشته و نشر شده است.
اينک به پاره اي از آنها اشاره مي کنيم:
1ـ«خطيب اميرالمؤمنين علي المنابر...»(3)نوشته زيد بن وهب جهني. نويسنده اين کتاب قبل از اسلام(در عصر جاهليت )به دنيا آمد و در زمان دعوت پيامبر صلي الله عليه و اله مسلمان شد. اما به ديدار آن حضرت موفق نگرديده است . او از مسلمانان با عظمت و از سربازان فداکار لشکر علي عليه السلام بود و در سال(96)هجري در گذشت.
وي نخستين مؤلف و گردآورنده سخنان علي عليه السلام است و قهراً آنچه راکه خود از اميرالمؤمنين عليه السلام شنيده جمع آوري و ضبط نموده است.
2ـ«خطيب اميرالمؤمنين»:نوشته «مسعدة بن صدقة عبدي»که از امام ششم و امام هفتم نيز رواياتي شنيده و نقل کرده و در زمينه احاديث و معارف شيعه کتابهايي نگاشته که يکي از آنها کتاب نامبرده، درباره سخنان علي عليه السلام است. دانشمند بزرگ، سيد هاشم بحراني متوفاي سال «1107»نسخه اي از آن را در دست داشته و در کتاب تفسير خود:«تفسير البرهان»مطالب فراواني از ان نقل و استفاده کرده است.
3ـ کتاب «الخطبة الزهراء لاميرالمؤمنين عليه السلام»:تأليف مورخ بزرگ شيعي «ابومخنف»متوفاي سال«175»هجري، اين نويسنده مورد اعتماد علماي سني نيز بوده و افرادي مانند«طبري»و«ابن اثير»رويدادهاي تاريخي را از او نقل کرده اند.
4ـ«خطب اميرالمؤمنين عليه السلام»نوشته سيد بزرگوار حضرت «عبدالعظيم حسني»که در علم و عمل و عدالت و پاکدامني از مردان بزرگ خاندان رسالت به شمار مي رود و محضر امام هفتم تا امام دهم را درک نموده و از آنها احاديث بسياري شنيده و نقل کرده است، همانطور که خطبه ها و کلمات علي عليه السلام را با اسناد پيوسته و صحيح در کتاب مزبور آورده است.
5ـ«مأة کلمة»لاميرالمؤمنين علي بن ابي طالب عليه السلام گردآوري و نگارش دانشمند معروف اسلامي «ابوعثمان جاحظ»،متوفاي سال«255»هجري. سيد رضي پاره اي از کلمات اين کتاب را برگزيده و در «نهج البلاغه»ذکر کرده است.
جاحظ به کتاب«مأة کلمة»سخت علاقمند بوده است.
«خوارزمي»در کتاب خود«المناقب»از «احمد بن ابي طاهر»دوست و رفيق نزديک جاحظ چنين نقل مي کند:زماني جاحظ به ما گفت:«در ميان سخنان علي عليه السلام«صد کلمه»ديده مي شود که هر کدامش با هزار کلمه جالب و زيباي عرب برابري مي کند.»سپس احمد مي گويد:«من تا زماني دراز از جاحظ تقاضا مي کردم که :اين صد کلمه را مدتي در اختيار من گذارد و يا برايم بخواند و او نيز هر بار وعده مي داد ولي بخل مي ورزيد و خود را به غفلت وفراموشکاري مي زد تا آنکه در اواخر عمرش اين «کلما ت صدگانه»را بيرون آورد و به من داد.»
دانشمندان اسلامي بعد از قرن چهارم در زمينه سخنان علي عليه السلام دهها کتاب مستقل نوشته اند و ما در اينجا به پاره اي از آنها اشاره مي کنيم:
1ـ«نثراللئآلي»نگارش «امين الاسلام شيخ طبرسي»مفسر بزرگ شيعي،(متوفاي سال548)اين کتاب که به تاريخ«312»هجري به چاپ رسيده، کلمات حضرت علي عليه السلام در آن به ترتيب«حرف الفباء»گردآوري شده است.
2ـ«غررالحکم و دررالکلم»نگارش «عبدالواحد آمدي».
از مقدمه اين کتاب استفاده مي شود که نگارنده به علت اينکه جاحظ از ميان سخنان ارزشمند و فراوان علي عليه السلام فقط«صد کلمه»آن را انتخاب کرده و ساير کلمات آنحضرت را از نظر دور داشته است با تلاشي پيگير قسمت عمده سخنان کوتاه-کلمات قصار-امام را جمع آوري و سپس آنها را به ترتيب«الفباء»نگاشته است.
تا به حال چندين شرح و ترجمه براين کتاب نوشته اند و هم اکنون با تيراژ بسيار در دسترس دانش پژوهان قرار دارد.
3ـ«استخراج الوقايع المسقبلة من کلام اميرالمؤمنين عليه السلام»نگارش دانشمند فقيه شيخ جمال الدين«ابن فهد حلي»متوفاي(841)هجري. اين کتاب درباره اسرار نهان و پيشگويي هايي است که «ابن فهد»از سخنان ايراد شده علي عليه السلام بعد از شهادت«عمار ياسر»استفاده نموده است.
4ـ«الصحيفة العلوية و التحفة المرتضوية»نوشته عبدالله بن صالح سماهيجي بحراني،(4)(متوفاي سال1135هجري)اين کتاب مجموعه اي از دعاهاي علي عليه السلام است که از حيث مدرک و سند نزد مؤلف معتبر بوده و تا کنون چندين بار در ايران به چاپ رسيده است.
5ـ هدي و نور من کلام اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب، تأليف شيخ«ثروت منصور هيکل»مصري.
اين کتاب شامل(7)بخش است بدين ترتيب:
1ـ شناسايي خدا.
2ـ توصيف آفريده هاي زمين و آسمان.
3ـ بعثت پيغمبران.
4ـ جلوگيري از بدعتها، ياد مرگ...
5ـ نکوهش اهل تکبر.
6ـ تلاش براي دنيا، نه دلبستگي به آن.
7ـ کلماتي که به صورت شعر و نثر در زمينه هاي سفارش و اندرز، دعا و مناجات از آن حضرت به دست ما رسيده است . رئيس دانشگاه «الازهر»آن عصر، شيخ «محمد خضر حسين»نيز بر اين کتاب مقدمه اي نگاشته است.(5)
دستنويسهاي نهج البلاغه
در حوزه هاي درسي بزرگ و کوچک کتاب پرارج نهج البلاغه مورد بحث و مطالعه قرار مي گرفت، و شاگردان نزد اساتيد خود آن را مي خواندند و از آنان اجازه مي گرفتند و بدان افتخار مي کردند؛ آن دستخط ها که اجازه نامه رسمي استفاده از آن کتاب بوده است هم اکنون موجود است و در کتاب «مصادر نهج البلاغه»(6)20اجازه آمده است.
بنابراين قبل از پيدايش صنعت چاپ،دست نويس هاي نهج البلاغه يکي از پرتيراژترين کتابها بوده است و خود اين موضوع باعث آمد که تعداد زيادي از ان نسخه هاي خطي و گرانبها تا زمان ما باقي بماند و زينت بخش کتابخانه ها باشد.
اين نسخه ها مدرکي ديگر براصالت نهج البلاغه مي باشد که در اين کتاب به بعضي از آنها اشاره مي شود:
1ـ نسخه اي که به خط خود سيد رضي نوشته شده و تا زمان ابن ابي الحديد شارح نهج البلاغه مورد استفاده قرار مي گرفته است(7)و او از اين نسخه ياد مي کند.
2ـ کمال الدين ميثم بحراني در شرحي که بر نهج البلاغه نوشته است از نسخه اي که به خط مرحوم سيد رضي بوده استفاده کرده است.
3ـ روانشاد علامه اميني مؤلف کتاب نفيس «الغدير»نقل مي کند که نسخه اي از نهج البلاغه را نزد يکي از بزرگان نجف اشرف ديدم که برآن اجازه خطي مرحوم سيد مرتضي براي بعضي از شاگردانش نوشته شده بود، اين کتاب را حاج نعمان اعظمي خريد.
4ـ نسخه خطي نهج البلاغه در مدرسه نواب مشهد مقدس.
5ـ نسخه اي در کتابخانه آقاي محيط طباطبايي که تاريخ کتابت آن سال«512»هجري مي باشد.
6ـ نسخه اي در کتابخانه مدرسه فاضل خان، مشهد، تاريخ نگارش آن«544»هجري مي باشد. اين کتاب به کتابخانه آستان قدس رضوي منتقل شده است.
7ـ نسخه اي در کتابخانه «موزه عراقي»بغداد شماره(356)کتب خطي.
8ـ نسخه اي به خط سيد حسن بن محمد، در کتابخانه سيد يزدي در نجف اشرف، تاريخ نگارش«631»هجري.
9ـ نسخه اي در کتابخانه آيت الله حکيم در نجف اشرف . نگارش سيد نجم الدين حسيني به تاريخ«677»هجري.
10ـ نسخه اي در کتابخانه طلعت پاشا در دار الکتب المصريه، شماره(48480)«ادب»نسخه بسيار جالب رنگين با تذهيب کاري.
11ـ نسخه اي به خط خوشنويس مشهور «ياقوت مستعصمي»که هم اکنون در کتابخانه آستان قدس رضوي موجود است؛ تاريخ کتابت «701»هجري.
12ـ نسخه اي به خط ياقوت در کتابخانه مدرسه حسيني «موصل».
13ـ نسخه اي در مخزن کتابخانه «موزه عراق»بغداد، به تاريخ (10)رمضان«704»هجري.
14ـ نسخه ديگر در کتابخانه «موزه عراق» به تاريخ اواخر محرم«767»هجري.
15ـ نسخه اي در کتابخانه «موزه عراق»،به تاريخ 5شنبه 26محرم875.
16ـ نسخه اي در کتابخانه «موزه عراق»فبه تاريخ آخر ماه ذيحجه سال1103.
17ـ نسخه اي در کتابخانه «کونکرس»واشنگتن در جلد طلا کاري مينياتور به تاريخ«1090»هجري.
18ـ نسخه اي در کتابخانه «ظاهريه»دمشق (918ه)شماره کتب خطي(775).
19ـ نسخه ديگر در ظاهريه دمشق(1077ه).
20ـ نسخه از در کتابخانه تقوي(1013).
21ـ نسخه اي در کتابخانه دکتر حسين علي محفوظ(1059).(8)
برخي از کتابهايي که پيش از نهج البلاغه سخنان امام اميرالمؤمنين عليه السلام در آنها آمده است
1ـ خطيب اميرالمؤمنين عليه السلام /ابوسليمان زيد بن وهب
2ـ خطب اميرالمؤمنين عليه السلام /مسعدة بن صدقة
3ـ الخطبة الزهراء لاميرالمؤمنين عليه السلام/ابومخنف
4ـ خطب اميرالمؤمنين عليه السلام/اسماعيل بن مهران
5ـ خطب اميرالمؤمنين عليه السلام/سيد عبدالعظيم الحسني
6ـ خطب علي عليه السلام /ابراهيم بن الحکم
7ـ خطب اميرالمؤمنين عليه السلام/محمد بن عمر بن واقد
8ـ خطب علي عليه السلام /نصر بن مزاحم
9ـ خطب علي کرم الله وجهه/هشام بن محمد
10ـ خطب علي و کتبه الي عماله/المدائني
11ـ خطب اميرالمؤمنين عليه السلام /صالح بن حماد
12ـ مأة کلمة لاميرالمؤمنين عليه السلام /الجاحظ
13ـ رسائل اميرالمؤمنين عليه السلام و اخباره و حروبه/ابراهيم بن هلال
14ـ الخطب المعربات/ابراهيم ثقفي
15ـ خطب اميرالمؤمنين عليه السلام /ابراهيم بن سليمان
16ـ خطب اميرالمؤمنين عليه السلام /قاضي نعمان مصري
17ـ خطب اميرالمؤمنين عليه السلام /عبدالعزيز بن يحيي
18ـ مواعظ علي عليه السلام /جلودي
19ـ رسائل علي عليه السلام /جلودي
20ـ کلام علي عليه السلام /جلودي
21ـ الملاحم/جلودي(9)
فهرست مدارک نهج البلاغه
1ـ ارشاد مفيد
2ـ اخبار الطوال
3ـ الامامة و السياسة
4ـ امالي مفيد
5ـ امالي صدوق
6ـ امالي طوسي
7ـ الامتاع و المؤانسه
8ـ اثبات الوصية
9ـ اختصاص مفيد
10ـ امالي سيد مرتضي
11ـ کمال الدين
12ـ الفاضل مبرد
13ـ کتاب«الام»شافعي
14ـ البيان و التبيين
15ـ تفسير القمي
16ـ تاريخ طبري
17ـ تهذيب شيخ طوسي
18ـ ترجمه تاريخ اعثم کوفي
19ـ تفسير المطالب
20ـ تحف العقول
21ـ توحيد صدوق
22ـ تفسير عياشي
23ـ الجمل شيخ مفيد
24ـ دعائم الاسلام
25ـ دلائل الامامه
26ـ خصال صدوق
27ـ السقيفه
28ـ صفات الشيعه
29ـ صد کلمه جاحظ
30ـ کتاب صفين
31ـ صحيفه الرضا
32ـ طبقات ابن سعد
33ـ عيون اخبار الرضا
34ـ علل الشرايع
35ـ عيون اخبار ابن قتيبه
36ـ غريب الحديث
37ـ الغارات
38ـ الفاضل مبرد
39ـ قوت القلوب
40ـ کافي
41ـ کامل مبرد
42ـ کنز الفوائد کراچکي
43ـ کتاب سليم بن قيس
44ـ معاني الاخبار
45ـ مروج الذهب
46ـ المسترشد في لامامة
47ـ من لا يحضره الفقيه
48ـ المقنعه
49ـ مقاتل الطالبين
50ـ مصادقة الاخوان
51ـ مهج الدعوات سيد بن طاووس
52ـ محاسن برقي
پي نوشت ها :
1ـ رطل پيمانه اي بوده که اجناس را با آن وزن مي کرده اند و کمترين رطل، رطل عراقي بوده، تقريباً معادل130درهم، يعني385گرم، بنابراين سيصد رطل مي شود154کيلو(غاية التعديل صفحه9).
2ـ اين کتاب در سلسله انتشارات کنگره هزاره نهج البلاغه به وسيله بنياد نهج البلاغه تجديد چاپ شده است.
3ـ يعني :«سخنرانيهاي علي عليه السلام روي منبر...»
4ـ وي اهل «سماهيج»يکي از دهات «بحرين»است.
5ـ در اين زمينه تحقيقات وسيعتري توسط محققان ديگري انجام گرفته و تعداد بيشتري از کتابهايي که سخنان اميرالمؤمنين را گردآورده اند، جمع آوري شده و در سلسله انتشارات کنگره هزاره نهج البلاغه به وسيله بنياد نهج البلاغه چاپ و منتشر شده است.
6ـ ج1،ص240.
7ـ شرح ابن ابي الحديد، جلد3،ص592.
8ـ مصادر نهج البلاغه، ج1،ص238-225.
نام دستنويس هاي ديگري نيز جمع آوري شده که در رساله اي از سوي کنگره هزاره نهج البلاغه منتشر شده است.
9ـ مصادر نهج البلاغه،ج1،ص38.در اين باره رساله جداگانه اي در سلسله انتشارات کنگره هزاره نهج البلاغه منتشر شده است.
