عمارتي براي تعبد و تعلم

بر اساس آنچه در تاريخ نقل گرديده نخستين دوره از ادوار حوزه علميه اصفهان به زمان سلطنت آل بويه مي رسد، زماني که ابوجعفر علاءالدوله کاکويه فرمانرواي اصفهان بود «ابن سينا» نزد وي رفت . مدرسه اصفهان يادگار آن دوره است.

مدرسه علايي
 

مدتي که ابوعلي سينا در زمان امارت علاءالدوله کاکويه ديلمي در اصفهان در خدمت او بود با وجود مشاغل وزارتي به تدريس هم مي پرداخت.گنبدي موسوم به ابوعلي علايي ـ در محله «دردشت»و در نزديکي مدرسه شفيعيه اصفهان موجود است که گفته اند مدرس ابوعلي سينا و متعلق به مدرسه اي در آن هنگام بوده است.
«ابوعبدالله معصومي» از محققان و حکماي بزرگ اسلام است که در علوم حکمت و فلسفه استاد مسلم بود تولدش در اصفهان اتفاق افتاد و درآن سامان به تحصيل دانش پرداخت و در علوم طبيعي و اسلامي تبحري تام يافت.
هنگام توقف شيخ الرييس ابوعلي سينا در اصفهان ابوعبدالله پيوسته جليس و مصاحب او بود که به تکميل مقامات فلسفي خود پرداخت. شيخ پيوسته او را بر ساير شاگردان ترجيح مي داد. گويند وقتي ابوريحان بيروني هجده ساله نزد شيخ الرئيس فرستاد که آنها را جواب گويد او به ابوعبدالله محول کرد. و اين دليل وسعت فکر و نظر او در مسايل فلسفه است.

دوره دوم
 

اين دوره همزمان با عصر سلجوقيان است. در اين عصر از طرف خواجه نظام الملک نهضت احداث مدارس و رقابتهاي مذهبي ـ سياسي مطرح شد، به اين سبب تاريخ حوزه شيعه چندان مشخص نيست هر چند مؤلف تاريخ مدارس ايران به شش مدرسه در اين عصر اشاره کرده است ولي شيعي بودن آن ها محل ترديد است مي توان گفت ايران از نيمه دوم قرن پنجم هجري تا يورش مغول از حمله مغول تا زمان غازان خان از پادشاهان ايلخاني(694 ـ 703) در آشفتگي سياسي و فرهنگي به سر مي برد تا اينکه وي قدرت را به دست گرفت و از مذهب بودايي به آيين اسلام گرويد و محمود خوانده شد و از طاعت خان بزرگ مغول مستقر در چين سرپيچيد.
غازان خان براي بهبود وضع کشور يک سري اصلاحات دامنه دار و قوانين و قواعدي را وضع نمود که نتايج درخشاني به بارآورد.
به پيروي از غازان قريب صد هزار نفر از مغول اسلام آوردند و جانشين وي اولجايتو(703 ـ 716) به مناسبت تعلقي که به مذهب شيعه داشت از سوي شيعيان محمد خدابنده لقب يافت.
بدين ترتيب تا انقراض سلسله ايلخان در ايران آيين اسلام مذهب رسمي دولت بود و حکومت ايلخان براساس شرع و آداب اسلامي مبتني گرديد و اطاعتي که تا اين تاريخ ايلخانان ايران نسبت به قاآن خانباليغ داشتند از ميان رفت و به تدريج رابطه بين خانباليغ و دربار ايلخاني مقطوع گرديد.
1 ـ مدرسه باباقاسم2 ـ مدرسه اماميه3 ـ مدرسه جنب مسجدجمعه 4 ـ مدرسه عصمتيه5 ـ مدرسه دردشت 6 ـ مدرسه شهشهان 7 ـ مدرسه صدرالدين علي ،شامل سه مدرسه 8 ـ مدرسه اوزون حسن 9 ـ مدرسه باقريه10 ـ مدرسه ترکها11 ـ مدرسه درب کوشک12 ـ مدرسه خواجه ملک مستوفي

دوره سوم
 

اين دوره يکي از پررونق ترين دوره هاي حوزه علميه اصفهان است، با دعوت علما و دانشمندان جبل عامل به ايران و به مرکزيت يافتن اصفهان در عهد صفوي حوزه علميه اصفهان به اوج شکوفايي رسيد.نقطه مقابل دوره دوم ـ که نهضت احداث مدارس از سوي خواجه نظام الملک براي ترويج مذهب شافعي به وجود آمده بود ـ در سومين دوره از حوزه اصفهان نهضت احداث مدارس علميه شيعي روي داد و دهها مدرسه در دور افتاده ترين نقاط ايران بنيان نهاده شد.ليکن شيوع خرافات و فساد اخلاق و روي آوري به دنيا و مظاهر مادي،بي توجهي به علوم و ادبيات عوامل انحطاط صفويه را فراهم ساخت.
جبل عامل که از ديرباز دانشگاه شيعه اماميه و مرکز پرورش دانشمندان و فرزانگان در علوم مختلف اسلامي چون حديث و فقه ، اصول فقه،تفسير و کلام و اخلاق بود،با گرايش شاه اسماعيل به تشيع و دعوت فقهاي شيعه از آن سامان زمينه ساز رونق تفکر شيعي گرديد. همچنين براي نشر تفکر شيعي و مذهب تشيع در ايران لازم بود حرکتي فرهنگي در پي ترجمه و تاليف فراهم آيد که با حضور دانشمندان جبل عامل به ايران اين حرکت سرعت پذيرفت.

عناوين شغلي علما در دوره صفويه
 

صفويه دولتي برخاسته از «تصوف» بود که صورت روحاني آن تبديل به سيستم سياسي ـ رواني شده و پيروزي آنان را فراهم ساخته بود و «قطب» آنان با «امام» شيعيان مفهوم واحدي را در امور سياسي به نظر مي آورد ليکن محدوده امام هر قطبي را نمي گرفت و ولايت نمي توانست به هر مرشدي تعلق گيرد از اين رو در دولت صفوي سه قدرت نمايان شد :
1 ـ تصوف2 ـ سلطنت و شاه 3 ـ فقهاي اماميه به عنوان نايب امام عصر(عج)
دولت صفوي از جمله شاه اسماعيل براي اداره جامعه اسلامي نياز به فقيهي داشت تا هماهنگ با او در حيطه امور ديني اين جامعه به کار پردازد و مشروعيت رژيم را فراهم سازد، بدين جهت از ميان فقهاي موجود يکي را به عنوان «صدر» برگزيد. و به دليل همين نياز و نيز دعوت او و فرزندش طهماسب بسياري از فقهاي لبنان به ايران مهاجرت کردند.
با هجرت محقق کرکي و حضور در ايران از آنجايي که مرتبه علمي او فزونتر از «صدر» بود عنوان «شيخ الاسلام» به وي دادند .صدر با کارهاي اداري درآميخته بود ولي شيخ الاسلام بيشتر جنبه مذهبي و مقام افتاء داشت.
همچنين از ديگر عناويني که در دوره صفوي رايج بود عناوين «مجتهد» ،«پيشنماز» «مدرس»،«قاضي»و «مفتي» است که هر يک موقعيت ديني و اجتماعي خاص داشته اند.

دانشمندان حوزه علميه اصفهان
 

حوزه علميه اصفهان از جمله حوزه هاي نادري است که بيشترين مهاجرت علمي علما و دانشمندان اسلامي را به خود پذيرفته و از حوزه هاي علميه شيعه بسان «جبل عامل لبنان»،«احساء»و «بحرين» بهره ها برده و دانشها اندوخته است در اين مجال به برخي از رجال اين حوزه اشاره مي کنيم:1 ـ محمد باقر داماد(969 ـ 1041ق.)2 ـ شيخ بهايي(1030ق.)3 ـ ملامحمدتقي مجلسي4 ـ علامه محمد باقر مجلسي(1037 ـ 1111ق)5 ـ سيد نعمت الله جزايري6 ـ آيت الله مجاهد سيدحسن مدرس(1287 ـ 1357ق)7 ـ آيت الله ميرزا محمد جواد اصفهاني (1240 ـ 1312ق)8 ـ آيت الله ميرزا احمد بيدآبادي(1279 ـ 1357ق).9 ـ آيت الله ميرزا محمد علي شاه آبادي(129 ـ 1369ق)10 ـ آيت الله حاج آقا حسين خادمي(1319 ـ 1405ق)
در ادامه به معرفي يکي از مدارس علوم حوزوي در شهر تاريخي اصفهان مي پردازيم که از دير باز ميزبان استادان و دانش آموختگان علوم اسلامي بوده است و امروزه نيز با وجود گذر زمان و مرمت و احياء دوباره ،فضايي سرشار از معنويت و علم اندوزي را محيا ساخته است.

مدرسه علميه شفيعيه
 

اين بنا در خيابان ابن سينا و کوچه گلدسته(محله دردشت اصفهان) واقع شده و در زمان حکومت شاه عباس دوم صفوي به سفارش محمد شفيع اصفهاني ،فرزند جمال الدين خوزاني ساخته شده است .کتيبه تاريخي سر در مدرسه اتمام بنا را در سال 1067 هـ .ق ثبت نموده است.

ويژگي هاي بنا
 

بناي مدرسه شفيعيه با طرح چهار ايواني، در يک طبقه به مساحت 1304 متر مربع ساخته شده و در کل فاقد طرح هندسي خاصي است(به جهت قرار گرفتن در ميان بافت معماري شهري).
در اينجا از خشت به عنوان مصالح اصلي استفاده شده است و از آجر تنها براي روکش بنا استفاده نموده اند.
بخش هاي مختلف مدرسه شفيعيه عبارتند از: جلوخان و سردر ورودي ، هشتي ،صحن مستطيل شکل ،ايوان هاي چهارگانه،حجره هاي اطراف صحن، شبستان و وضوخانه.
نماي جلوخان مدرسه در طرفين شامل دو طاقنماي رفيع مي باشد که با استفاده از آجر و بدون تزئين اجرا شده و بدنه داخلي هر دو را با اندودي از گچ پوشانده اند. بر بخش مياني سر در و بالاي درگاه ورودي يک کتيبه کاشي به خط ثلث سفيد در زمينه لاجوردي نصب شده است.
بالاي اين کتيبه پوشش يزدي بندي سر در قرار گرفته است. يزدي بندي ها با رنگ هاي قهوه اي تيره و لاجوردي قلم گيري(حاشيه سازي)شده اند. سر در مدرسه از طريق يک هشتي در پشت آن،به بخش هاي مختلف مدرسه از جمله صحن راه مي يابد.
صحن مدرسه مستطيل شکل و به ابعاد 15×19 متر است و حدود 116 سانتي متر از کف معبر پايين تر قرار گرفته است.
در حال حاضر در ميانه صحن حوض و در مجاورت آن محوطه باغچه کاري شده اي قرار گرفته که مربوط به دوره اخير است،چرا که بنا به تأکيد وقفنامه ،متوليان مدرسه حق کاشتن درخت و ايجاد باغچه را نداشته اند.
در ميانه اضلاع صحن ايوان هايي ساخته شده که از آن ميان، ايوان ضلع غربي مهم تر است.ايوان مذکور 10/6 متر عرض دارد و بدون ديوار جدا کننده به فضاي چهار صفه بزرگي متصل مي شود. از اين فضا در وقفنامه با عنوان مسجد ياد شده است.
در اطراف ايوان ها در مجمع هشت حجره وجود دارد. هر حجره مرکب از يک ايوانچه،ورودي و اتاق اصلي است که ابعاد اين اتاق ها متفاوت است. به منظور افزايش تعداد حجره ها،در چهارگوشه ساختمان حجره هايي به صورت نيم طبقه با فضايي کوچک ولي مناسب براي يک نفر،ساخته شده ،در پشت ايوان شرقي، شبستاني مستطيل شکل به ابعاد 5×20 متر واقع شده که در وقفنامه از آن به عنوان «مسجدسوم» ياد شده است.
نماي رو به صحن بنا فاقد تزئينات خاصي است و تنها عنصر تزئيني موجود، کاربنديهاي طاق و ايوان هاست که با رنگ هاي قهوه اي روشن و تيره قلم گيري شده اند. پوشش گنبدي بخش مياني مسجد چهار صفه نيز داراي يزدي بندي هايي است که با رنگ هاي قهوه اي و سياه قلم گيري شده اند.اين تزئين در نوع خود بسيار شکيل و زيباست و در مقايسه با ساير مدارس باقيمانده از اين دوره منحصر به فرد است.

تاريخ کتيبه ي بنا
 

بر دو ديوار شمالي و جنوبي ايوان غربي مدرسه، دو کتيبه سنگي به خط محمدرضا امامي و تاريخ 1067هـ .ق نصب کرده اند که مفاد آنها وقفنامه مدرسه را شامل مي شود. از نکات قابل توجه اين مدرسه وجود غسالخانه درآن بوده است.اين مدرسه به شماره 1908 به ثبت تاريخي رسيده است.
منبع: ويژه نامه روز اصفهان و کنگره بزرگداشت شيخ بهايي ضميمه روزنامه اصفهان زيبا / ارديبهشت 89.