جهان تحت كنترل الگوريتم ها

رايانه ها، بدون سر و صدا و هياهو، توانسته اند از ما باهوشتر و كارامدتر باشند
 

در دنياي كنوني، تجهيزات الكترونيكي ساخت بشر، كنترل بسياري از فعاليت هاي حياتي و حساس ما را بر عهده دارند و اين كار را بسيار ماهرانه تر از آن چيزي كه قبلاً در داستان هاي علمي - تخيلي آمده است، انجام مي دهند. رايانه ها همه جا حضور دارند، اما از صداي هال 9000 (رايانه مركزي هوشمند داستان تخيلي "اوديسه فضايي"نوشته آرتور سي. كلارك") خبري نيست. سلاح رايانه ها در كسب اين موفقيت چيست؟ پاسخ، ساده است: الگوريتم ها.
پشت هر خدمت هوشمند تحت وب، يك برنامه هوشمندتر تحت وب وجود دارد؛ از وب سايت هاي كوچك خرده فروشي تا سايت هاي شبكه هاي اجتماعي و خدمات به اشتراك گذاري تصوير و فيلم و موتورهاي جست و جوگر. همه اينها نمونه هايي از محاسبات و پردازش هستند كه هر روز بيش از پيش تعامل ما با دنياي الكترونيكي اطرافمان را كنترل مي كنند.
"كوين اسلاوين"(1)، خبره الگوريتم هاي رايانه اي، در سخنراني گيراي خود درهمايش TEDGlobal، نسبت به نفوذ هرچه بيشتر محاسبات و رايانه ها در زندگي بشر هشدار داد. از ميان مثال هايي كه وي برشمرد، مي توان به روبات نظافتچي اي اشاره كرد كه با تهيه نقشه منزل يا محل كار، بهترين راه را براي انجام كارها پيدا مي كند؛ يا به الگوريتم هاي تجارت بر خطي كه هر روز بيشتر و بيشتر بازار بورس نيويورك، وال استريت، را كنترل مي كنند.
وي هشدار داد: "متأسفانه ما انسان ها با شتاب فراوان در حال توليد و وارد كردن برنامه هايي به زندگي خود هستيم كه نمي دانيم چه تأثيري بر روي ما و زندگي ما دارند. ما يك سيستم ناخوانا يا كلافي سر در گم ايجاد كرده ايم كه ديگر نمي دانيم براي چه چيز ساخته شده و قرار است براي ما چه كاري انجام دهد."
اسلاوين در سخنراني خود به چند مورد از چالش هايي كه رايانه ها و الگوريتم هاي رايانه اي براي انسان به وجود آورده اند، اشاره كرد كه در ادامه مي خوانيد.

كتاب چند ميليون دلاري
 

شايد الگوريتم ها از انسان ها باهوش تر هستند، اما آنها نمي توانند به اندازه ما عاقبت انديش باشند يا بتواند افقي از آينده براي خود ترسيم كنند- دليل اين مدعا، اشتباه سال پيش سايت آمازون است كه دچار اختلال شد و قيمت و فروش يك كتاب را به اشتباه افزايش داد.
به گفته اسلاوين: "كتاب خلقت يك مگس" كه در مورد زيست شناسي مولكولي مگس در طول چرخه حيات آن بود، شايد كتاب با ارزشي بوده باشد، اما هيچ گاه 23 ميليون دلار نمي ارزد!" اين اشتباه زماني روي داد كه الگوريتم هاي مورد استفاده سايت آمازون، قيمت يك كتاب را به اصطلاح روي دست همديگر خواندند و آن را به اشتباه تا 23 ميليون دلار بالا بردند.
اسلاوين اعتقاد دارد كه اين نمونه اي كوچك از مشكلاتي است كه وقتي الگوريتم ها به سطحي از پيچيدگي و هوش برسند كه بتوانند بدون دخالت انسان فعاليت و تصميم گيري كنند، به وجود مي آيد. او از اين وضعيت، به اصطلاح به "تداخل الگوريتم ها بدون نظارت انسان" تعبير مي كند. هرچند الگورتيم ها پيچيده تر شوند، دستشان به جنبه هاي بيشتري از زندگي ما مي رسد و حتي مي توانند اولويت هاي فرهنگي ما را تحت تأثير قرار دهند.
به عنوان مثال، الگوريتم هاي مورد استفاده توسط سايت Netflix (يك وب سايت نمايش آن لاين و اجاره فيلم) روي 60 درصد از فيلم هايي كه از اين سايت اجاره مي شوند، تأثير مي گذارند. در عوض، ما هر روز كمتر و كمتر از توانايي هاي خود و ارتباطات كلامي براي برطرف كردن نيازهايمان استفاده مي كنيم و به آن چيزي كه آقاي اسلاوين نام آن را "فيزيك فرهنگ"(2) گذارده، وابسته مي شويم.

نقش اول
 

شركت انگليسي Epagogix نيز براي پيش بيني فروش فيلم هاي سينمايي به استفاده از الگوريتم ها روي آورده است. اين شركت از ابزارهايي مانند فيلم نامه، لوكيشن، بازيگران فيلم و بازخورد فيلم هاي مشابه قبلي براي پيش بيني فروش فيلم هاي جديد استفاده مي كند.
بنابر نظر "نيك ميني"(3) مدير عامل شركت ياد شده "اين سيستم به استوديوهاي فيلم سازي كمك مي كند تصميم بگيرند كه آيا فيلمي را بسازند يا نه." مثلاً در يك مورد خاص كه 180 ميليون يورو بودجه براي توليد فيلمي پيش بيني شده بود، الگوريتم شركت ما ثابت كرده كه اين فيلم احتمالاً قادر به فروش حداكثر 30 ميليون يورو خواهد بود. بنابراين از توليد اين فيلم صرف نظر شد. در موردي ديگر، تحليل الگوريتم اين بود كه استفاده از يك هنرپيشه گران قيمت به جاي كانديداي ارزان تر براي نقش اول يك فيلم، تأثيري روي افزايش فروش يك فيلم نخواهد گذشت.
البته بعضي معتقدند كه اين روش تصميم گيري، مانع ساخت فيلم هاي جذاب و تأثيرگذار روي بيننده مي شود. اما آقاي ميني همچنان مصمم به استفاده از الگوريتم خود در هاليوود است.
به عقيده ميني: "فيلم ها به دلايل زيادي ساخته مي شوند. اما وقتي ما بتوانيم تعيين كنيم چه فيلم ارزش ساخته شدن را دارد، مي توانيم اعتبار و اثر خود را در بازار بيشتر و بيشتر كنيم، ما به مشتري خود نمي گوييم چه كار بايد بكند. اين اطلاعات براي ما محل درآمد هستند و ما به افراد كمك مي كنيم تصميم هايي دشوار بگيرند. اين كار به نظر من اصلاً بد نيست."
اما با همه اين تفاسير، استوديويي كه پنج سال است با اين شركت كار مي كند حاضر نيست نامش فاش شود و از نظر آقاي اميني، نام مشتري و اطلاعات وي محرمانه تلقي مي شود.

روش محرمانه
 

اگر الگوريتم ها تالار مشاهيري هم داشتند، بي شك اولين ستاره اي كه بايد به آن وارد مي شد گوگل بود، الگوريتم محرمانه گوگل، اين غول اينترنتي را به جايگاه فعلي اش به عنوان يكي از بزرگ ترين شركت هاي جهان رسانده است. هيچ كس منكر اين نيست كه گوگل با راه و روش خاص خود جست وجو در اينترنت را بسيار ساده تر كرد ه است. اما منتقدان اين پرسش را مطرح مي كنند كه "به چه قيمتي؟".
"الي پاريسر"(4) در كتاب خود به نام "حباب فيلتر" (5) اين سؤال را طرح مي كند كه گوگل تا چه حد اطلاعات شخصي را مورد سوء استفاده قرار مي دهد تا وب را آن گونه كه ما دوست داريم يا نياز داريم به ما نشان بدهد. ضمناً تحقيق جديدي در دانشگاه كلمبيا كه توسط روان شناسان انجام شده است، نشان مي دهد كه اتكا به موتورهاي جست و جو براي يافتن پاسخ سؤالات، در حال تغيير دادن نحوه فكر كردن انسان هاست. نويسنده گزارش، خانم بستي اسپارو، (6) در مصاحبه اي گفت: "از زمان ظهور موتورهاي جست و جو، روش به خاطر آوردن چيزها در انسان شروع به تغيير كرده است. مغز ما به اينترنت به عنوان حافظه اتكا مي كند؛ دقيقاً همان گونه كه به حافظه يك دوست، خويشاوند يا همكار اتكا مي كنيم." وي با لحني اعتراض آميز مي گويد: "ما به جاي اين كه دانش را در ذهن خود نگه داريم، فقط زحمت فهميدن اين كه فلان اطلاعات كجاست را به خود مي دهيم."

فعاليت هاي مالي
 

در بازارهاي مالي، هر روز كه الگوريتم ها كنترل خريد و فروش سهام بيشتري را در دست مي گيرند، الگوريتم هاي رايانه اي اهميت بيشتري مي يابند. چيزي نزديك 70 درصد معاملات سهام در بازار بورس نيويورك به وسيله الگوريتم هاي محرمانه رايانه اي صورت مي پذيرد. اين بدان معناست كه در كنار سوداگران خبره بازار سهام، بانك ها و كارگزاران بورس هزاران فيزيك دان و رياضي دان نيز استخدام مي كند.
اما حتي دقت ماشين در كنار برنامه هاي نوشته شده توسط مهندسان نيز نمي تواند دقت و صحت كاركرد چنين راهكارهايي را تضمين كند، در خرابي ناگهاني نرم افزار بازار بورس ايالات متحده، داو جونز، در ششم مي 2010 (16 ارديبهشت 1389)، پنج دقيقه وقفه در سرويس دهي برنامه معاملات الكترونيكي بازار، موجب بزرگ ترين افت يك روزه در تاريخ اين بازار (998/5 نقطه) شد. يك معامله گر به خاطر اين مشكل مقصر شناخته شد. اما در واقع، برنامه رايانه اي مورد سوء استفاده اين شخص قرار گرفت و مقصر واقعي در واقع همين برنامه بود. اين برنامه 75 هزار سهم به ارزش تقريبي 2/6 ميليارد پوند را در عرض فقط 20 ثانيه فروخت و باعث شد كه "الگوريتم هاي فروش بسيار سريع"(7) ديگري از اين عمل تبعيت كنند.
همان طور كه يك اندام مصنوعي مي تواند كارهاي يك اندام انساني را با قدرت يا سرعت بيشتر انجام دهد، بازار الكترونيكي نيز نشان داد كه مي تواند يك فرايند معمولي را در مقياسي بسيار بزرگ تر تقليد كند و فاجعه به بار بياورد.
هنوز هيچ كس نتوانسته است علت دقيق آن مشكل را در بازار بورس ايالات متحده توضيح دهد. برنامه بازار هم بعد از چند دقيقه مجدداً فعال شد و به كار خود ادامه داد. اين تجربه، باعث شد قوانيني وضع شوند كه در شرايطي كه برنامه تجارت الكترونيكي رفتار غير طبيعي از خود بروز مي دهد، دلالان مجاز به معامله سهام نباشند.
الگوريتم هاي رايانه اي مثل انسان ها به آب و غذا و استراحت و مرخصي احتياج ندارند. تنها چيزي كه نياز دارند، پهناي باند ارتباطي بالاست. شبكه هاي گسترده اين پهناي باند را در اختيار آنها قرار مي دهند. در حال حاضر، انجام يك معامله الكترونيكي در بازار نيويورك از شيكاگو در 1327 كيلومتري آن، تنها به سه ميكروثانيه زمان نياز دارد. در ضمن، يك ارتباط باند پهن فيبر نوري بين نيواسكوشيا در كانادا و سامرست در انگلستان در حال ايجاد است كه در وهله اول، ارتباط الكترونيك بين بازارهاي مالي دو قاره را تسهيل خواهد كرد. در اين صورت، اطلاعات سهام ظرف 60 ميلي ثانيه از لندن به نيويورك ارسال و پاسخ آن دريافت خواهد شد.
الگوريتم ها روز به روز پيچيده تر مي شوند و سيطره خود را گسترش مي دهند. شايد وقت آن رسيده باشد مشخص كنيم محدوده آنها كجاست؛ اگر ديگر خيلي دير نشده باشد.

پي نوشت ها :
 

1- kevin slavin
2- physics of culture
3- Nick Meaney
4- Eli pariser
5- The Filter Bubble
6- Besty sparrow
7- super - fast algorithms
 

منبع: بي بي سي، 23 آگوست 2011
منبع: ماهنامه دانشمند شماره 577