براي همه ي علاقمندان
نخستين ماراتن مسيه ي ايران و دوربين هاي دوچشمي قديمي را، که در اين ماراتن حضور داشتند، به ياد داريد؟ شايد با مرور فيلم هاي آن مارتن متوجه شويد که دو چشمي هاي کوچک روسي در اين برنامه حضور داشتند. وقتي يکي از دوستان و عکاسان قديمي در نخستين ماراتن مسيه يک دو چشمي 80×20 روسي را با خود آورده بود همه از ابعاد آن تعجب کرده بودند. يادش بخير ! گويا همين ديروز بود که براي رصد، يک دوربين دو چشمي 60×20 روسي به امانت به دست مان رسيده بود و بر بام کاروان سراي ده نمک براي تمرين سومين ماراتن مسيه ي ايران خود را آماده مي کرديم. دوچشمي هايي که بايد براي آن ها رابط L- شکل را به آهنگري سفارش مي داديم.
کوچه پس کوچه هاي ناصر خسرو سرشار از قدم هاي منجمان آماتور قديمي است تا بلکه يک دوربين دو چشمي 60×20 روسي بيابند. از آن زمان نزديک به 9 سال مي گذرد. در نهايت با کلي واسطه مي توانستيم يک دوچشمي 120×20 يا 150×40 را به امانت يک شب در ماراتن نجومي يا شب رصدي از شهرهاي بزرگ خارج کنيم. آيا به ياد داريد که وجود يک دوربين دوچشمي سلسترون در اوايل دهه ي 80 شمسي در ايران رؤيا بود ؟
مؤسسه ي «طبيعت آسمان شب»، که از سال 1381 با هدف ارتقاي سطح دانش عمومي و کيفيت ابزارهاي نجومي فعاليت خود را آغاز کرد، به روند ورود دو چشمي هاي قديمي و دست چندم به ايران پايان داد و از سال 1384 با وارد کردن نسل جديد دو چشمي ها، که مدام بر کيفيت و قدرت آن ها افزوده مي شود، اين اميدواري را در ميان رصد گران ايراني ايجاد کرد که بتوانند با کمترين هزينه ي ممکن بهترين وسيله ي رصد را براي خود بخرند.
در اين مقاله بيشتر سعي داريم شما را با کارايي و نحوه ي انتخاب دو چشمي ها آشنا کنيم.
مزاياي دوربين هاي دو چشمي در رصدهاي نجومي
دوربين هاي دو چشمي ابزارهاي بسيار مناسبي براي رصد محسوب مي شوند. شما به آساني آن ها را بر مي داريد و به رصد مشغول مي شويد. به علت کمبود رصد خانه ي مناسب در ايران، منجمان ايراني بايد مدام ابزارهاي خود را به محل رصد حمل کنند و چون يکي از مزاياي دو چشمي ها حمل و نقل آسان تر، به علت حجم و ابعاد کمتر آن ها نسبت به تلسکوپ هاست، بنابراين اين وسيله ي رصدي نيز کماکان طرفداران بسياري در ميان منجمان آمارتور و حتي طبيعت گردان ايران دارد. شايد بزرگ ترين مزيت دوربين هاي دو چشمي ميدان ديد باز آن ها باشد که باعث آسان شدن رصد مي شود. اجرام فراواني هستند که در دوربين هاي دو چشمي بهتر از تلسکوپ ها ديده مي شوند. اين به علت شفافيت فوق العاده ي اين ابزار رصدي است.
مسئله ي ديگر ميدان ديد بسيار مناسب دو چشمي هاست. ميدان ديد تلسکوپ ها عموماً در حد 1 تا 2 درجه در بزرگ نمايي هاي کم است در حالي که ميدان ديد دوربين هاي دو چشمي عموماً خيلي بيشتر و در حدود چند درجه است. البته اين به معناي آن نيست که در تلسکوپ ها نمي توان ميدان ديد زياد داشت. ولي براي افزايش ميدان ديد در تلسکوپ ها از اندازه اي بيشتر معمولاً بايد قطر دهانه ي ورودي را بيشتر کرد يا چشمي هايي با ميدان ديد باز استفاده کرد که اين خود مستلزم هزينه هاي جانبي است.
بسياري از اجرام آسماني، مانند کهکشان هاي بزرگ، به ميدان ديد باز و بزرگ نمايي هاي کمتر نياز دارند و بنابراين، مثلاً آندرومدا را با دوربين دو چشمي بسيار واضح تر خواهيد ديد. همچنين دوربين هاي دو چشمي ابزارهايي چند منظوره اند؛ به اين ترتيب که در شب دوربين نجومي و در روز دوربيني براي تماشاي طبيعت اند.
حتي دوربين دو چشمي از اين نظر که در واقع دو دوربين است و رصد گر از هر دو چشم خود براي مشاهده استفاده مي کند، امکان تسلط بيشتر و قدرت مانور و جابه جايي بهتري را به او مي دهد. تصوير مستقيم و بدون وارونگي عادي و جانبي و از يک طرف و نصب و جمع شدن سريع از ديگر مزاياي دوربين دو چشمي است.
معايب استفاده از دوربين هاي دوچشمي
بزرگ ترين عيب اين ابزار داشتن بزرگ نمايي ثابت و کم براي رصد سياره ها و اجرام ريز است. بزرگ نمايي دو چشمي ها عموماً بين 7 تا 10 برابر است که، با اين که براي رصد مناظر زميني ايده آل است، براي رصد بسياري از اجرام نجومي کم و نامناسب است، البته دو چشمي هايي با بزرگ نمايي بيشتر هم موجودند ولي همچنان بزرگ نمايي شان براي رصد سياره ها کم است.
بالاترين بزرگ نمايي موجود در دوربين هاي دو چشمي در حال حاضر 40 برابر است که البته بزرگ نمايي بالايي محسوب مي شود و رايج نيست؛ در حالي که حتي کوچک ترين تلسکوپ ها هم بزرگ نمايي شان بيشتر از 50 برابر است. البته افزايش بزرگ نمايي در دو چشمي ها باعث کاهش شدت درخشندگي مي شود مگر اين که قطر شيئي افزايش يابد که اين خود باعث افزايش وزن، به علت افزايش قطر دهانه و طول لوله و استفاده از عدسي هاي سنگين تر در شيئي، و لزوم استفاده از سه پايه مي شود. از اين رو دوربين هاي دو چشمي قوي را حتماً بايد با سه پايه استفاده کنيد.
مسئله ي ديگر ثابت بودن اندازه بزرگ نمايي در دوچشمي ها بر عکس تلسکوپ هاست. فقط در صورتي اين مشکل قابل حل است که دو چشمي شما مدل تلسکوپي داشته باشد و چشمي هاي آن قابل تغيير باشد که در اين صورت باز هم هزينه هاي ابزار شما افزايش مي يابد و چه بسا خريد تلسکوپ با سه پايه اي مناسب بسيار با صرفه تر باشد.
انواع دو چشمي ها
آسان ترين راه براي فکر کردن به نحوه عمل دوربين هاي دو چشمي تصور وجود دو تلسکوپ شکستي کوچک در کنار هم است؛ يک شيئي در جلو و يک چشمي در عقب. البته با اين تفاوت که در درون دو چشمي ها از منشور به منظور کاهش طول لوله استفاده مي شود. اصولاً دو نوع دوربين دو چشمي از ديدگاه نوع منشور وجود دارد: دوربين هاي منشور – مستقيم (يا roofprism ) که درآن ها شيئي و چشمي در يک راستا هستند؛ و نوع منشور جانبي (يا porroprism) که در آن ها شيئي و چشمي در يک راستا نيستند. در دوربين هاي دو چشمي نوع منشور – مستقيم وجود منشورهاي به هم چسبيده باعث کاهش ابعاد لوله ها مي شود که شيئي و چشمي در يک راستا قرار مي گيرند. اين در حالي است که دو چشمي هاي منشور – جانبي اندکي شفافيت بيشتر، و بنابراين در رصدهاي نجومي کاربرد بيشتري دارند. يکي از مزاياي دوربين هاي منشور – جانبي نسبت به دوربين هاي منشور مستقيم امکان تنظيم کردن دقيق منشورها در صورت به هم خوردن هم خطي است. ولي در دو چشمي هاي منشور – مستقيم اگر منشورها از هم خطي خارج شوند تنظيم آن بايد با ابزارهاي دقيق انجام شود.
انتخاب دو چشمي ها براي رصد هاي نجومي
بر روي هر دوربين دو چشمي دو عدد وجود دارد که عدد سمت راست قطر شيئي به ميلي متر و عدد سمت چپ بزرگ نمايي است؛ مانند 70 ×15 که 70 ميلي متر قطر شيئي و 15برابر ميزان بزرگ نمايي است. هر فاصله ي اين دو عدد بيشتر باشد، به علت بزرگ تر شدن قطر مردمک خروجي، ميزان شفافيت دوربين افزايش مي يابد. با توجه به اين مسئله که مردمک چشم انسان در شب بين 6 تا 7 ميلي متر باز مي شود، پس دوربيني که در آن حاصل تقسيم عدد سمت راست بر عدد سمت چپ به اين عدد نزديک تر باشد براي شب رصدي بسيار مناسب تر است. مثلاً در دوربين 70 ×15قطر مردمک نور خروجي حدود 4 /7 و اين ميزان براي دو چشمي 50×7 حدود 7 است. متأسفانه حدي نهايي براي قطر مردمک نور خروجي از چشمي دوربين وجود دارد که همان قطر مردمک نور خروجي از چشمي دوربين وجود دارد که همان قطر مردمک چشم انسان است. اگر قطر نور خروجي از دو چشمي بيشتر از قطر مردمک چشم انسان باشد بخشي از نور نمي تواند وارد چشم شود و هدر مي رود. پس يک دو چشمي 70×7 با خروجي مردمک 10 مناسب رصد نيست.
بزرگ نمايي
ميزان روشنايي تصوير در دو چشمي ها مهم تر از ميزان بزرگ نمايي است. بزرگ نمايي هاي کم مثل 7 برابر تا 10 برابر هم ميدان ديد بسيار بزرگي را فراهم مي کنند و هم مي توان در اين بزرگ نمايي ها به آساني دوربين دو چشمي را با لرزش کم در دست نگه داشت. هر چه بزرگ نمايي افزايش يابد ميزان درخشندگي تصوير کاهش مي يابد و براي حل اين موضوع بايد قطر شيئي افزايش يابد که اين باعث سنگين شدن دو چشمي مي شود. دو چشمي هايي با بزرگ نمايي 12 تا 25 برابر قطر شيئي 60 تا 100 ميلي متر را طلب مي کنند. دو چشمي هايي با اين ابعاد بزرگ و سنگين اند و براي استفاده حتماً بايد روي سه پايه نصب شوند.
پوشش اپتيکي
شيشه هاي استاندارد اپتيکي 4 درصد از نور رسيده را بازتاب مي کنند و 96 درصد را عبور مي دهند. در حالي که ممکن است اين مقدار کم و قابل چشم پوشي به نظر آيد ولي توجه داشته باشيد که در دو چشمي ها فقط يک سطح اپتيکي وجود ندارند. در اين ابزارها دست کم شش تا هفت سطح اپتيکي داريم که بخشي از نور از سطح آن ها بازتابيده مي شود و هر بار بخشي از نور هدر مي رود و در نهايت حتي ممکن است نيمي از نور رسيده از اجرام آسماني از بين برود. بنابراين استفاده از پوشش ضد بازتاب (antrieflecting coating) ضرورت پيدا مي کند. اندود عدسي هاي اين دوربين ها از جنس فلوريد منيزيم است و چند لايه از اندود مي تواند ميزان بازتاب نور ورودي را تا نيم درصد کاهش دهد.
قيمت دو چشمي ها
امروزه دو چشمي ها با قيمت هاي بسيار متفاوتي در بازار وجود دارند. بعضي شرکت ها با قيمت هاي بسيار کم اقدام به عرضه ي اين ابزار اپتيکي مي کنند که معمولاً محصولات شان کيفيت بسيار پاييني دارند؛ کيفيت ساخت و استحکام بدنه شان پايين است و همچنين کيفيت تصوير نيز به شدت کم است و حتي تغيير رنگ نيز در تصاوير مشاهده مي شود. بنابراين بايد در هنگام خريد دوربين دو چشمي دقت لازم را به کار برد.
کاربرد دو چشمي ها در نجوم آماتوري ايران
مدت زماني نه چندان دور دوربين هاي دو چشمي تأثير بسياري در پيشرفت بحث رؤيت هلال در ايران ايفا کردند. نسل اول دو چشمي هاي مؤسسه ي طبيعت آسمان شب دو چشمي هاي 70×15 مدل Night sky بود. به ياد دارم که آقاي بوژمهراني، رصدگر با تجربه ي هلال ماه، عکس زيباي هلال بسيار مهم ذيقعده سال 1426 قمري را با نخستين نسل دو چشمي هاي 100×25 مدل Night sky گرفت.
آيا مي توان با دوربين هاي دو چشمي عکاسي کرد ؟
مسئله ي مهمي که رصد گران بسياري را از خريد دو چشمي ها منصرف مي کند عکاسي از پديده هاي نجومي با استفاده از دوربين هاي دو چشمي است. در واقع اصول عکاسي فقط بر پايه داشتن ابزارهاي گران قيمت استوار نيست و علاقه و پشتکار شما مي تواند عکس هاي زيبايي خلق کند. کيفيت و شفافيت بعضي از دوربين هاي دو چشمي حتي از برخي از تلسکوپ ها نيز بيشتر است. اگر بتوانيد يک رابط ساده بر روي دو چشمي نصب نماييد و يا با استفاده از يک سه پايه ديگر لنز دوربين را به چشمي نزديک کنيد مي توانيد با استفاده از روش افوکال از بزرگ نمايي دو چشمي براي رصد بعضي از پديده هاي رصدي زيبا مانند اهله ي ماه، گرفت هاي ماه و خورشيد استفاده و عکس هاي زيبايي تهيه کنيد.
نسل جديد دوربين هاي دو چشمي
اکنون مدل هاي متنوعي از اين دو چشمي ها وارد ايران مي شود تا رصد گران ايراني با بهترين کيفيت هاي ممکن به رصد کنکاش در آسمان شب بپردارند. تفاوت اين دوربين ها در چند مسئله خلاصه مي شود:
o ابعاد (قطر شيئي)
o ميزان و کيفيت اندود
o کيفيت ساخت قطعات
o نوع تراش
اين عوامل باعث کاهش يا افزايش قيمت دو چشمي ها مي شود. مثلاً ارزانترين دو چشمي ها قطر شيئي کم، مانند دوربين هاي 32×8 و 250×10، و بدنه اي با جنس نامرغوب دارند (بدنه اي از جنس پلاستيک )، کيفيت اندود آن ها پايين است، و چه بسا مناسب رصد هم نيستند.
در نسل جديد دوربين هاي دو چشمي سعي مي شود تا مدام بر کيفيت اپتيکي و قابليت بدنه افزوده شود. زماني هم خط کردن دوربين هاي دو چشمي کار بسيار سختي بود ولي اکنون منشورهاي قابل تنظيم دارند. در بعضي از دو چشمي ها بدنه و در بعضي ديگر نورگير براي حذف نورهاي مزاحم، مانند نور خورشيد در هنگام رصد روز، وجود دارد.
منبع: نشريه نجوم، شماره 212.
