جوشنده هاي اسرار آميز زمين

زير عنوان:در كشورمان چشمه هاي طبيعي و عجيب و شگفت آور زيادي وجود دارند كه هر كدامشان به تنهايي مي توانند به عنوان يكي از عجايب مشهور دنيا باشند
 

آب آن قدر دماي بالايي دارد كه تخم مرغ را در پنج دقيقه آب پز مي كند ؛ هر چند ساعت يك بار آب اين چشمه قطع و وصل مي شود . بعضي هاشان رنگ هاي زيبايي مانند قرمز ، نارنجي و زرد دارند ؛ تعداد ديگري همراه با آب، گل و قير را هم از دل زمين بيرون مي آورند و بعضي ديگر آن قدر گاز دارند كه به نظر مي رسد در حال جوشيدن هستند. درباره چشمه هاي طبيعي اي صحبت مي كنيم كه هر كدامشان جاذبه توريستي بي نظيري هستند. لازم نيست براي ديدن اين چشمه هاي زيبا به فكر سفر به خارج از كشور بيفتيد . چشمه هايي كه در اين مقاله از آنها نام برده شده در كشورمان قرار دارند. كافي است تا به سنندج ، اردبيل ، آذرشهر ، دهلران ، مشكين شهر و خاش سفر كنيد تا اين چشمه هاي جوشان را از نزديك ببينيد.

چشمه خشن
 

اين چشمه در بخش شمالي سردشت قرار گرفته است و با اين شهر در حدود 18 كيلومتر فاصله دارد. چشمه كاني گراوان از شمال به رودخانه فصلي هرمز آباد يا گرگ آباد و از جنوب شرق و غرب هم به اراضي زراعي مشرف شده است . ارتفاع اين چشمه از سطح درياهاي آزاد 1079 متر است .
كريم خزري ـ كارشناس محيط زيست سردشت ـ درباره اين چشمه آهكي مي گويد: «در زبان كردي كاني به معني چشمه است و گراوان تركيبي است از دو كلمه گر و آوان . آو يعني آب و آوان هم جمع آب هاست . مردم كرد زبان گر را به سطوح آهكي اطراف چشمه كه زبر و خشن است نسبت مي دهند.»
آب اين چشمه معدني گرم و جوشان است اما چيزي كه باعث زيبايي اين چشمه شده آهك هاي رسوب كرده زيبايي است كه اطراف چشمه به چشم مي خورند.
اين چشمه آهك ساز در كف دره كاني گويز و روي رودخانه كاني گويز قرار گرفته و تركيبات آهكي بر جاي مانده بر اثر گذشت زمان توده آهكي زيبا و منحصر به فردي را كنار اين چشمه خلق كرده و مساحت توده آهكي ايجاد شده حدود 2900 مترمربع است .
اين چشمه جزء چشمه هاي آب معدني حوضه آبريز رودخانه زاب است .

چشمه تاپ تاپ مي كند
 

«هنگامي كه سكوت در كنار اين چشمه برقرار است اگر گوش هايتان را تيز كنيد ، صداي تاپ تاپ آن را مي شنويد كه با فشار گازهاي زيرزميني از دل زمين خارج مي شود. همين دليل كافي بوده تا اهالي منطقه نام تاپ تاپان را براي اين چشمه انتخاب كنند.»
آب تني در چشمه تاپ تاپان هم مانند خيلي از چشمه هاي ديگر خاصيت درماني دارد و باعث بهبود نسبي بعضي بيماري هاي پوستي يا درد مفاصل مي شود اين چشمه شفابخش در كنار جاده آذرشهرـ عجب شير و در پنج كيلومتري آذر شهر واقع شده است .
تاپ تاپان در گذشته هاي دور حفره هاي زيادي داشته كه آب از آنها خارج مي شده است. اما به گفته سعيد رحيمي مقدم ـ مسؤول انجمن ميراث فرهنگي و گردشگري آذرشهر ـ خيلي از اين حفره ها در حال حاضر خشك شده و حالا آب گازدار فقط از سرچشمه آن خارج مي شود. آب اين چشمه گازدار از نهرهاي باريكي وارد استخر بزرگي مي شوند كه طول آن 29 متر و عرضش 22 متر است .
آب چشمه تاپ تاپان سرشار از املاحي مانند كلسيم ، كلر ، سولفات منيزيم و آهن است . بهتر است فكر خوردن حتي يك جرعه از اين آب را از ذهنتان خارج كنيد؛ چرا كه اين آب طعم گس دارد. در اطراف آذر شهر كوه هاي آتشفشاني خاموش زيادي به چشم مي خورد؛ به همين دليل آب اين چشمه در مسيري كه عبور مي كند رسوباتي بر جاي مي گذارد كه به مرور زمان روي هم انباشته مي شوند و سنگ هاي «تراورتن» يا همان سنگ هاي مرمري، ليمويي و گردويي اي را كه براي تزئين نماي ساختمان ها استفاده مي شود بر جاي مي گذارد.
به گفته كارشناس ميراث فرهنگي آذرشهر يكي از جهانگردان آمريكايي به نام ويلسون در خاطرات خود از سفر به ايران نوشته:«معروف ترين مرمر به رنگ هاي قرمز ، سبز و سفيد در منطقه جنوب غربي آذرشهر وجود دارد كه از سرچشمه بلوري اين شهر ايجاد شده است .»
مسؤولان ميراث فرهنگي آذرشهر در تلاش هستند اين منطقه زيبا و ديدني را به محلي مخصوص براي آب درماني تبديل كنند.

چشمه رنگين كمان
 

چشمه باداب سورت يكي ديگر از عجيب ترين چشمه هاي آب گرم ايران است . اين چشمه در ساري و در بخش چهار دانگه نزديك به دو روستاي ارست و مال خاست قرار گرفته. چشمه هاي سورت از دو چشمه تشكيل شده اند كه از نظر بو ، مزه و رنگ با يكديگر متفاوتند. علي ماه فروزي ـ مدير پژوهشگاه ميراث فرهنگي مازندران ـ درباره اين چشمه ها مي گويد: «يكي از اين چشمه ها داراي رنگ قرمز و نارنجي است . مزه آن تلخ است و در اطراف دهانه چشمه كه آب از آن خارج مي شود، رسوبات آهن به چشم مي خورد.» اما چشمه ديگري در كنار اين چشمه قرار دارد كه در فصول گرم سال مردم براي آب تني از آن استفاده مي كنند.
چشمه هاي باداب سورت از رشته كوه هاي البرز سرچشمه مي گيرند طي سال هاي گذشته در مسير خود چندين حوضچه كوچك زيبا به وجود آورده اند . رنگ هاي منحصر به فرد اين چشمه ها يكي از جاذبه هاي اين منطقه است . باداب سورت در ارتفاع 1841 متري از سطح دريا قرار گرفته است . مردم نام اين چشمه را باداب سورت گذاشته اند . در زبان مازندراني «وا» يعني باد و«اُ» به معني آب است .در مازندران بيشتر مردم اين چشمه را به نام «وااُسورت» مي شناسند.
به گفته ماه فروزي چشم هاي آب گرمي كه در ايران وجود دارند 11 گونه هستند كه دو نمونه آنها در روستاي باداب سورت وجود دارد. اين چشمه ها دره اي و گسلي هستند . چشمه اي كه در قسمت شرق اين منطقه قرار گرفته چشمه اي گسلي است كه داراي نمك زيادي است و آبش تلخ است .
چشمه هاي ديگر داراي كلر ، سديم و گوگرد است علت رنگ آب اين چشمه ها هم وجود تركيباتي است كه در آب وجود دارد و آب را به رنگ زرد و قرمز درآورده است .

چشمه قيرجوشان
 

اهالي مي گويند اين چشمه خون اژدهايي بوده كه در جنگ با اسفنديار، پهلوان اساطيري كشته شده و خون از دماغ اژدها به شكل چشمه سرازير شده. از چشمه قير صحبت مي كنيم. چشمه اي كه سياه سياه است و بوي نفت مي دهد. اما نظريه علمي كه درباره اين چشمه اين است كه برخي معتقدند بر اثر تحريكات و فعاليت هاي درون زمين قير به شكل طبيعي از حفره هاي روي سطح زمين همراه با آب خارج مي شود.
چشمه قيري كه از آن حرف مي زنيم در پنج كيلومتري دهلران ايلام قرار گرفته است ؛ «زماني كه به نزديكي اين چشمه برسيد به راحتي مي توانيد بوي آن را احساس كنيد . قطر دهانه اين چشمه نه متر است .» اينها را امين نظريان مي گويد.
او كه كارشناس طرح و توسعه گردشگري شهرستان ايلام است در ادامه مي گويد : «محدوده چشمه را با فنسي سقف دار پوشانده اند چرا كه در گذشته جانوران زيادي براي رفع تشنگي به طرف اين چشمه مي آمدند و بعد از خوردن آب اين چشمه تلف مي شدند.» چشمه قير دهلران دوسال است كه منطقه نمونه گردشگري شناخته شده است .

سرزمين چشمه ها
 

در كشورمان كوه هاي آتشفشاني و گسل هاي زيادي وجود دارند كه باعث به وجود آمدن چشمه هاي معدني بي نظيري شده اند كه براي آب درماني از آنها استفاده مي شود. اردبيل محلي است كه اهلي اش به خاطر وجود چشمه هاي زياد به آن لقب «سرزمين چشمه هاي بهشتي» داده اند؛ «در شهر ما بيش از110 چشمه آب گرم و سرد معدني وجود دارد . اين چشمه ها در نقاط مختلف اردبيل به خصوص در سبلان ، سرعين ، نيرو مشكين شهر بيشتر به چشم مي خورند.» به گفته يحيي نقي زاده ـ معاون گردشگري اردبيل ـ آب معدني گاوميش گلي با خارج شدن 88 ليتر آب در ثانيه از آن به عنوان پرآب ترين چشمه شناخته شده است . اما چشمه ديگري هم در اردبيل وجود دارد كه مردم به آن لقب «قطور سويي» داده اند. در گذشته بيماران پوستي اي شايع بود بود كه مردم محلي به آن «قطور» مي گفتند؛ «بعد از اينكه مردم داخل اين چشمه آب مي شوند و بيماري پوستي شان بهبود مي يابد اين چشمه را قطور سويي ـ يعني آب قطور ـ مي نامند.»

افت فشار در چشمه
 

چشمه هايي مانند گاوميش گلي و قطور سوئي و خيلي از چشمه هاي ديگري كه در آن اردبيل وجود دارد درجه حرارتشان بالاست . نقي زاده دليل اين گرمي را اين طور توضيح مي دهد؛ «همه اين آب ها منشأ معدني دارند و به خاطر نزديكي شان با مواد مذاب زير زمين گرم شده اند و از آنها براي درمان بيماري هاي مفاصل، رماتيسم ، بيماري هاي پوستي و حتي بيماري هاي عصبي استفاده مي كنند.» به گفته آقاي كارشناس آب اين چشمه ها گرم است و وقتي شخص داخلشان مي رود عضله هايش شل مي شود ؛ براي همين احساس آرامش به او دست مي دهد؛ «البته تعدادي از مردم زماني كه پا به داخل اين چشمه هاي گرم مي گذارند ازحال مي روند يا غش مي كنند. اين اتفاق را نبايد به گردن املاح موجود در آب انداخت . افرادي كه بيماري قلبي يا تنفسي دارند بايد زمان رفتن به داخل آب مراقب باشند ؛ چرا كه گرماي بيش از اندازه آب سبب باز شدن رگ هاي بدن مي شود و در نتيجه شخص با افت فشار رو به رو مي شود.» اما اگر از آب تني در چشمه هاي گرم خوشتان نمي آيد حتما سري به ويلا دره بزنيد ؛ جايي كه آب چشمه آن بسيار خنك و گاز دار است و خيلي ها براي به دست آوردن آرامش اعصاب به سراغش مي روند.

چشمه آب پرتقال
 

چشمه «بابا گرگر» در 20 كيلومتري شمال شرقي قروه كردستان قرار دارد؛ چشمه اي گاز دار كه آب نارنجي رنگش آن را از ساير چشمه هايي كه ديده ايد متفاوت مي كند ، منطقه اي كه چشمه بابا گرگر آنجا قرار گرفته محلي است كه از دل زمين گاز گوگردي زيادي خارج مي شود؛ براي همين كافي است كمي باران آنجا ببارد تا حباب هاي بي شماري كف زمين را بپوشانند.
كنار اين چشمه عجيب مقبره امامزاده جلال الدين هم ساخته شده ؛ براي همين خيلي ها كه به زيارت مي روند در مسير به ديدن اين چشمه ها هم مي روند.
«در كنار اين چشمه نارنجي رنگ ، امامزاده اي واقع شده كه مردم آن را به نام امامزاده جلال الدين مي شناسند . گويا نسب اين امامزاده به امام هشتم (ع) مي رسد.» اينها را آوات مكاري ـ كارشناس ميراث فرهنگي و صنايع دستي كردستان ـ مي گويد كه او درباره اين چشمه تحقيقات زيادي انجام داده درباره علت نامگذاري اين چشمه به بابا گرگر مي گويد : «در منطقه اي كه امامزاده و چشمه در آن قرار گرفته به خاطر تحريك هاي زمين گاز گوگرد زيادي خارج مي شود علاوه بر اين در قسمت از منطقه ، فشار گاز آب را هم همراه خود از دل زمين بيرون مي آورد و باعث به وجود آمدن چشمه مي شود. واژه گر به زبان كردي به معناي آتش است؛ براي همين ترجمه بابا گرگر را شايد بتوان ، پدر چشمه گرم و آتشي بيان كرد.»
اما نام اين چشمه براي اهالي ترك نشين زنجان و همدان تعريف ديگري دارد؛ «گر در زبان تركي معناي نگاه كردن مي دهد . گر گر يعني نگاه كن نگاه كن! اما درباره انتخاب اين نام روايت هاي مختلفي بين مردم وجود دارد . مثلا عده اي مي گويند روزي امامزاده جلال الدين در حال نماز خواندن بوده كه آب با فشار از دل زمين خارج مي شود و پسرش كه شاهد اين ماجرا بوده به زبان تركي مي گويد : :بابا گرگر؛ يعني بابا نگاه كن!»
به گفته آقاي كارشناس اين چشمه از چند چشمه كوچك تشكيل شده است كه بزرگ ترين آن را «دگنز» مي نامند كه به معني همان درياچه است .
آب چشمه باباگر به خاطر املاحي كه دارد نارنجي رنگ است و در بررسي هايي كه روي آن صورت گرفته مشخص شده اين چشمه داراي فسفات ، گوگرد ، كلر، منيزيم و كلسيم است .
مساحت چشمه هم حدود 150 متر مربع است ؛ «مردم معتقدند آب اين چشمه خاصيت درماني دارد؛ براي همين خيلي ها در آن آب تني مي كنند؛ اما متاسفانه به خاطر اينكه اين چشمه نسبتا عميق است افراد زيادي را به كام مرگ كشيده .»

باورهاي عاميانه
 

البته عده اي هم هستند كه علاوه بر آب تني براي آزمودن بخت و اقبال خود به بابا گرگر مي روند. لابد مي پرسيد چطور ؟ در آنجا حفره كوچكي قرار دارد كه گاز گوگرد از آن خارج مي شود.
بعضي بومياني كه در نزديكي بابا گرگر زندگي مي كنند حتي انگشترشان را درون اين حفره مي اندازند و بعد با پارچه و به كمك دست جلوي خروج گاز را به مدتي نگه مي دارند و زماني كه گاز زيادي در حفره جمع شد به سرعت دستشان را از روي حفره بر مي دارند تا گاز با فشار خارج شود. اگر در همين موقع فشار گاز انگشتر يا سكه شان را به بيرون پرتاب كند خوشحال مي شوند و تصور مي كنند ، بخت با آنها يار شده است.

اژدهاي سنگي
 

اما ديدني هاي باباگرگر تمام شدني نيست . در كنار اين چشمه ، سنگ بزرگي وجود دارد كه بي شباهت به اژدها نيست.
درباره اين اژدها و تبديل شدنش به سنگ ، باورهاي عاميانه جالبي بين بوميان منطقه وجود دارد؛ «اهالي اين منطقه مي گويند در گذشته هاي خيلي دور اين اژدها قصد حمله به مردم را داشته كه به اذن خداوند اين اژدها را تبديل به سنگ كرده.»
همه اين ديدني ها دست به دست هم داده تا باباگرگر به منطقه توريستي تبديل شود.
هنوز شرايط مناسبي براي استفاده آب معدني اين منطقه فراهم نشده ، تنها حدود 20 اتاقك براي اسكان مسافران در باباگرگر ساخته شده و مسافران مي توانند در آنها ساكن شوند و از آب چشمه استفاده كنند.

چشمه آتشين
 

دماي اين چشمه 84 درجه سانتي گراد است و يكي از داغ ترين چشمه هاي كشور و خاورميانه به حساب مي آيد. از چشمه «قينرجه» حرف مي زنيم؛ چشمه اي كه در دامنه هاي سبلان جا خوش كرده و به قدري دماي آب آن بالاست كه تخم مرغ را ظرف پنج دقيقه آب پز مي كند ؛ براي همين بايد خيال آب تني در آن را از سرتان بيرون كنيد. يحيي نقي زاده ، معاون سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري اردبيل ـ درباره اين چشمه مي گويد : «چشمه قينرجه در 22 كيلومتري غرب مشكين شهر قرار دارد و جزو چشمه هايي است كه آبشان كلروسديك است و استفاده از آن براي بيماراني كه از درد مفاصل و استخوان رنج مي برند مناسب است .»
خيلي ها سالانه از شهرهاي دور و نزديك به سراغ اين چشمه مي روند تا در ملحي كه با استفاده از آب اين چشمه ، استخر مناسبي تهيه شده آب تني كنند؛ «از آنجايي كه آب اين چشمه بسيار داغ است ، بدون ايجاد شرايط مناسب نمي توان از آن استفاده كرد؛ به همين دليل شرايطي فراهم شده تا مردم بتوانند براي شنا و درمان بيماري هايشان از چشمه طبيعي نهايت استفاده را ببرند.»
به گفته معاون سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري اردبيل يكي از اعجاب انگيزترين پديده هاي كشور در سبلان وجود دارد؛ به اين دليل كه در كنار اين چشمه داغ ، شاهراه هاي آبي وجود دارد كه آبشان به قدري خنك است كه نمي توانيد از سرما وارد آن شويد . در فاصله 500 متري از مظهر چشمه ، فضايي ساخته شده كه در آن آب داغ چشمه با آب خنك رودخانه مخلوط و مناسب آب تني مي شود؛ «در اين فضا هم استخر و جكوزي وجود دارد و هم كافه و رستوران ؛ بدين ترتيب مسافران مي تموانند از اين محيط نهايت اسفتاده را ببرند.»

چشمه گل فشان
 

از چشمه قير ، چشمه هاي گازدار ،چشمه آهكي كاني گراوان ،چشمه هاي رنگي باداب سورت كه بگذريم به چشمه اي در 80 كيلومتري جنوب شهر خاش مي رسيم. چشمه گل فشان پير گل. اين چشمه به كوه هاي آتشفشاني تفتان نزديك است؛ براي همين تحت تاثير فعاليت هاي زير زميني است و هر چند دقيقه يك بار حباب هايي مخلوط از آب و گل از آن خارج مي شود و مي تركد. عباس خاك سفيدي ـ سرپرست اداره محيط زيست خاش ـ درباره اين چشمه مي گويد:« مردم براي آب تني از اين چشمه استفاده نمي كنند اما به خاطر جنس خاكش اهالي براي كوزه گري و سفال گري از آن استفاده مي كنند.»
حباب هاي گلي سه دقيقه طول مي كشد تا شكل بگيرند و بعد از بين بروند. اين حباب ها را مخلوطي از گل و آب تشكيل مي دهد كه ابتدا خاكستري رنگ هستند اما بعد از سرازير شدن شان در كناره هاي حفره خشك شده و به رنگ صورتي روشن در مي آيند.
چشمه هاي گل افشان پديده اي جالب هستند كه همه ساله مسافران زيادي را به خاش مي كشانند. گل افشان ها چشمه هاي طبيعي و آتشفشاني اي هستند كه به جاي گدازه از دهانه آنها گاز همراه با گل و آب خارج مي شود. بوميان خاش از چشمه پير گل براي درمان بعضي از بيماري هاي پوستي هم استفاده مي كنند. آنها گل اين چشمه را به بدنشان مي مالند و مدعي هستند كه بيماري پوستي شان بر طرف مي شود.

سرزمين چشمه ها
 

تا به حال چشمه اي را از نزديك ديده ايد كه آب آن هر چند ساعت يك بار قطع و دوباره وصل شود. براي ديدن اين چشمه لازم نيست شال و كلاه كنيد و به عمق جنگل هاي آمازون برويد.
چشمه دمكش يكي از استثنايي ترين و شگفت انگيز ترين چشمه هاي كشورمان است كه هنوز راز قطع و وصل شدنش فاش نشده . چشمه دمكش در روستاي سكيجور از توابع دهستان اوشيان و در پنج كيلومتري غرب چابكسر قرار دارد .
محمد علي عابدي ـ مسؤول پايگاه گردشگري رودسر ـ درباره اين چشمه استثنايي مي گويد : «آب چشمه دمكش از كوه هاي البرز سرچشمه مي گيرد. شگفتي اين چشمه كه براي هر تازه واردي عجيب و خارق العاده است قطع و وصل شدن آب آن است.»
مقدار آب چشمه دمكش در زمستان ها و اوايل بهار 574 ليتر در ثانيه است و در تابستان ها اين مقدار به 58 ليتر در ثانيه مي رسد.
خيلي ها براي پيدا كردن جوابي براي قطع و وصل شدن آب اين چشمه تا به امروز تحقيق كرده اند اما هنوز هيچ شخصي دليل درستي براي اين حالت پيدا نكرده است .
درباره علت قطع و وصل شدن آب اين چشمه نظرات مختلفي داده شده . عده اي قطع و وصل شدن آب چشمه را ناشي از جزر و مد درياي خزر مي دانند؛ اما به گفته آقاي عابدي خيلي ها هم مي گويند سنگي در مسير آب اين چشمه قرار گرفته كه مانند الاكلنگ عمل مي كند و مسير آب را بعضي وقت ها مي بندد و باز مي كند.
آنها معتقدند هر زمان كه آب در مخزن پشت سنگ جمع مي شود، سنگ بر مي گردد و آب از چشمه جاري مي شود اما وقتي آب از داخل مخزن پشت سنگ به طور كامل تخليه شد دوباره سنگ به حالت اولش بر مي گردد و جلوي آب را مي گيرد.
آب اين چشمه در زمستان هر چهار ساعت يك بار قطع مي شود و در تابستان هر دو ساعت يك بار ؛ «در حال حاضر نظرهايي كه درباره چشمه وجود دارد قطعي نيست و راز قطع و وصل بودن جريان آب اين چشمه زماني ثابت مي شود كه عكس برداري ماهواره اي از آن صورت گيرد.»
آب چشمه دمكش داراي آهن است و اهالي مي گويند براي درمان بيماري سنگ كليه به خاطر املاح معدني كمي كه دارد مفيد است.
منبع:همشهري سر نخ،ش 67