آشنايي با آيات اقتصادي قرآن کريم (1)

* چکيده:
 

قرآن کريم کتابي است زمان شمول و جهان شمول که همگام با زمان و تطورها و تحول ها به نيازهاي زندگي انسان پاسخ مي دهد. قرآن کريم تبيان جامعي است که موضوعات مبتلا به جامعه بشري را به نحو مطلوب تبيين نموده است. (تبياناً لکل شيء) (نحل/ 16/ 89) قرآن کريم کتابي واقع نگر است که با توجه به واقعيت هاي زمان و مکان و زندگي انسان و شرايط محيط و نيازهاي او، آهنگ پر کشيدن انسان به مقصد اعلي و مقصود والا را داشته و دارد. بر اين اساس بخشي از آيات قرآن پيرامون اقتصاد و احکام و اخلاق اقتصادي است که بر بنيان توحيد و فطرت توحيدي انسان نهاده شده است.
آموزه هاي اقتصادي قران همچون ساير آموزه هاي قرآن کريم ابعاد زندگي انسان را فرا گرفته است و خطوط اصلي روابط اقتصادي و حقوق اقتصادي افراد را تبيين نموده است. از ويژگي هاي مهم احکام اسلام که آن را جاودانه ساخته است، توجه به نيازهاي ثابت و متغير انسان هاست که نيازهاي متغير را بر اساس اصول ثابت در هر وضع متغير با تعيين قانون مشخص ساخته است.
در اين پژوهش کليات و تعاريف مکتب اقتصادي قرآن منطبق با جهان بيني توحيدي و قواعد شرعي و کاربرد اقتصادي آنها، عقود اقتصادي، اهداف اقتصادي اسلام، اصول و راهبردها، مفاهيم عملي اقتصاد قرآني همچون تأمين اجتماعي، مالکيت، توليد، کار، سرمايه گذاري، بهره وري، تجارت، محيط زيست، توزيع، فقر و ثروت، نفقه، ربا، مصرف، اقتصاد داخلي، ماليات، ثروت هاي عمومي، منابع طبيعي و درآمدهاي عمومي مطرح گرديده است.

کليد واژه ها:
 

قرآن، اقتصاد (اهداف، اصول، راهبردها، مفاهيم و برنامه ها)

* مقدمه:
 

قرآن کريم در آيات 58 تا 62 سوره بقره ضرورت آشنائي با علم اقتصاد را مطرح نموده است. بني اسرائيل تا قبل از ورود به بيت المقدس بيابانگرد بودند و با آزادي کامل عمل مي کردند اما وقتي اجازه ورود به بيت المقدس را يافتند ملزم به مراعات شرايط و ضوابط زندگي شهري و قوانين اقتصادي شدند. علامه طباطبائي معتقد است شرايط زندگي در شهر بيت المقدس تسليم بودن در برابر قوانين اقتصادي و حقوق شهروندي است که اگر تابع اين قوانين همزيستي و حقوق شهروندي شوند ازهرج و مرج و متلاشي شدن نجات مي يابند. (طباطبائي، 1363، ج 1، ص 249).
(و اذا قلنا ادخلوا هذه القَريه...منها... قولوا حِطّه...) (بقره / 2/ آيات 58 تا 61) ولي بني اسرائيل با لجاجت و عناد خود از قوانين اقتصادي سرباز زده و به حدود الهي و حقوق مردم تجاوز کردند. (بقره/ 2/ 61) قرآن آنگاه به رابطه ميان مکاتب اقتصادي و جهان بيني در آيات 40 سوره غافر و 10 سوره اعراف پرداخته است.
(و لقد مکنّا کم في الارض وَ جَعلنا لکم فيها معايش قليلاً مّا تشکرون) (اعراف 7/ 10)
(يا قوم انما هذه الحَيوه الدنيا متاع و اِنّ الاخرَه هي دارالقرار... يُرزقون فيها بغير حساب) (غافر / 40/ 39 و40)
شکر اين همه نعمت که خداوند به انسان ارزاني داشته است ايجاب مي کند که انسان اين مواهب الهي را در مسير رضاي الهي استفاده نمايد.
مؤمن آل فرعون (2) مي گويد: "اي قوم من اين زندگي دنيا تنها کالائي ناچيز است و آخرت سرائي ارزشمند و پايدار است تنها با ايمان به خدا و حيات اُخروي و روز حساب و عدالت خدا در حسابرسي گناهکاران و فضل خدا در حسابرسي مومنان و توأم بودن ايمان و عمل صالح و مساوات زن و مرد در نزد خداوند زمينه پيوند تلاش اقتصادي دنيا و فروش کالاي زندگي را به متاع ماندگار آخرت فراهم مي آورد.
قرآن کريم تفاوت اقتصاد اسلامي با ديگر مکاتب اقتصادي را در همين رويکرد (دنيا گرايانه يا آخرت گرايانه) مي داند. آيه 20 سوره شوري حکايت گر اين موضوع است
(مَن کان يُريد حرث الاخره نَزد لَه... وَ من کان يُريد حرث الدنيا نوته منها...) (شوري / 42/ 20) در آيات 76 تا 78 سوره قصص آمده است.
(وَ ابتَغِ فيما آتاک الله الدار الاخره و لا تَنس نصيبک من الدنيا و احسن کما احسن الله اليک و لا تبغ الفساد في الارض) هر چه خداوند به تو عطا نموده با آن به تحصيل سراي آخرت بپرداز و بهره هايي حلال از دنيا را فراموش مکن و همچنان که خدا به تو احسان کرده تا مي تواني نيکي کن و در زمين فساد مکن. (قصص /28/ 77) قرآن کريم شيوه هاي شناخت و تدبير امور اقتصادي را اين چنين مطرح نموده است.
1) (وَ اذکرُوا اذا اَنتُم قليلُ... و اَيّدکم بِنصره وَ رَزَقَکُم من الطّبيات) (انفال /8 / 26)
2) (يا ايها الذين آمنوا لا تَخونوا الله والرسول و تخونوا اماناتکم) (انفال / 8/ 27)
3) (واعلموا انما اموالُکُم و اولادکُم فِتنه) (انفال/ 8/ 28)
4) (يا ايها الذين آمنوا ان تتقوالله يَجعل لکم فرقاناً) (انفال / 8/ 29)

* انسان اقتصادي از ديدگاه اسلام:
 

- آزمايش انسان از طريق اموال و ثمرات (وَ لَنَبلونَّکُم بِشَيء مِن الخوف و الجوع وَ نقص مِن الاَموال و اَلانَفُسِ و الثمرات) (بقره /2 / 155)
- انسان معتدل در جمع دنيا و آخرت (مَن يقول ربنا آتنا في الدنيا حسنه و في الاخره حسنه) (بقره / 201)
- تفاوت جايگاه اقتصادي براي آزمايش (وَ هُو الَذي جَعَلَکُم خَلائف الاَرض وَ رَفع بعضکُم فوق بعض دَرجات ليبلوکم في ما آتاکم) (انعام / 6/ 165)
- پاداش هر انسان وابسته به نوع تلاش (مَن کان يُريد العاجله عجلنا له فيها... و من اراد الاخره و سعي لها) (اسراء /17/ 20، 19، 18)
- علم اقتصادي انسان اندک است (و ما اوتيتم من العلم الا قليلاً) (اسراء / 8/ 85)

* قواعد شرعي و کاربرد آن در اقتصاد از منظر قرآن:
 

- الف) قاعده نفي سبيل (3) (وَ لَن يَجعل الله لِلکافرين عَلَي المومنين سبيلاً)(نساء /4 / 141)
ب) قاعده نفي عسر و حرج (4) (ما جعل عليکم في الدين من حرج) (حج / 22/ 78)
ج) قاعده اتلاف (5) (و اَنفقوا في سبيل الله و لا تُلقوا بايديکم اليِ التهلُکَه) (بقره / 2/ 195)

* عقود اسلامي جاري در اقتصاد:
 

الف) عقد مضاربه (وَ لا تاکلوا اموالکم بَينکُم بالباطل...) (بقره / 2/ 188) (مضاربه: عقد قرار داد دو طرفه که يکي سرمايه گذار و ديگري عامل است براي بکار گيري سرمايه و پرداخت درصدي از سود کسب شده به سرمايه گذار)
ب) عقد جعاله (ولمن جاء به حِمل بَعير و اَنَا به زَعيمَ) (يوسف / 12/ 72)
- ج) عقد بيع (وَاَحلّ الله البيع) (بقره / 2/ 275)
- د) عقد قرض (من ذالذي يُقرض الله قَرضاً حسنا فًيُضاعِفَه لَه) (بقره / 2/ 245)
آيات 39 سوره روم و 160 انعام و 1 مائده و 29 نساء در ارتباط با قرض الحسنه مي باشند.
- عقود اسلامي جاري در اقتصاد در رساله هاي عمليه مراجع عظام آمده است.

* اهداف اقتصادي اسلام:
 

الف) استقلال اقتصادي (و لن يَجعل الله للکافرين علي المومنين سبيلاً )(نساء / 4/ 141) و (آل عمران / 3/ 139)
ب) حفظ حاکميت و اقتدار سياسي اسلام (واعِدوا لَهم مَا استَطَعتم من قوّه و من رباط الخيل) (انفال / 8/ 60) و (هود / 11/ 113)
ج) تأمين رفاه عمومي و مبارزه با فقر (قُل مَن حَرُم زينه اللهَ التي اخرج لعباده و الطيبات من الرّزق) (اعراف / 7/ 32)، (توبه / 9/ 60)
د) رشد توسعه جامع اقتصادي (انما الصدقات للفقراء و المساکين و... و الغارمين و في سبيل الله) (توبه /9/ 60)
ه) برقراري عدالت اقتصادي و اجتماعي (يا ايها الذين امنوا انفقوا من طيّبات ما کسبتم و مما اخرج لکم من الارض) (بقره / 2/ 268)

* توسعه:
 

الف) توسعه (و اعتصموا بحبل الله جميعاً و لاتفرقوا... و لتکن منکم امه يدعون الي الخير)(آل عمران / 3/ 103 و 104)
ب) شاخصه توسعه (حُرمَت عَليکُم الميته و الدم) (مائده / 5/ 3) و (استَعمرَ کُم فيها فاستغفَروه) (هود / 11/ 61)، (ليستخلفنهم في الارض) (نور / 24/ 55)
ج) ارزشها و توسعه (کُنتم خَير امه اُخرِجت للنّاس تأمرون بالمعروف. و) (آل عمران / 3/ 110) و آيات 11 رعد و 39 يونس و 141 نساء.
د) اصول و راهبردهاي توسعه (واذکروا اذا انتم قليل.... يا ايها الذين آمنوا لاتخونوا) (انفال / 8/ 26 و 27)
ه) اهداف توسعه (مَن عَمل صالحاً مِن ذکر او اُنثي و هو مومن فلنحيينه حيوه طيبه) (نحل / 16/ 97)
و) توسعه انساني و جمعيت (استغفروا ربّکم انه کان غفّارا يرسل السماء عليکم مّدراراً و يمددکم بأموالٍ و بنين) (نوح / 71/ 11و 12)
ز) خودکفائي و خود اتکائي (لا يغير ما بقوم حتّي يغيروا ما بانفسهم ) (رعد / 13/ 11)
ح) کشاورزي و توسعه (قال تزرعون سبع سنين و دأباً) (يوسف / 12/ 47 تا 49) و (هود / 11/ 61) و (اعراف / 7/ 10)
ط) توسعه صنعتي و فني و عوامل ضعف آن (... و کلوا مما رزقکم الله حلالاً طيبا...) (مائده / 5/ آيات 87 و 88)

* بررسي توهم ناسازگاري برخي مفاهيم با توسعه اقتصادي در فرهنگ اسلامي:
 

الف) اعتقاد و رضايت به قضا و قدر (قل لن يصيبنا الا ما کتب الله لنا) (توبه / 9/ 51)
ب) نکوهش دنيا طلبي (قل متاع الدنيا قليل و اذا اردنا ان نهلک قريه امرنا مترفيها) (اسراء / 17/ 16)
ج) توکل و رزق مقسوم (فاذا عزَمتَ فَتوکل علي الله) (آل عمران / 3/ 159) و آيات 60 عنکبوت و 6 هود

* برخي مفاهيم سازگار با توسعه در اسلام:
 

الف) عزت و سربلندي جامعه اسلامي (و لله العِزهٌ و لرسول و للمومنين) (منافقون / 63/ 8) و (بقره / 2/ 268)
ب) مطلوبيت استفاده از نعمت ها در اسلام همراه با شکر گزاري (يا ايها الذين امنوا کلوا من طيبات ما رزقناکم و اشکروالله) (بقره / 2/ 172) و 81 و 80و 8و 7 نحل و 88 و 87 مائده
ج) منزلت و رسالت آدمي (واذ قال ربَک للملائکه اني جاعل في الارض خليفه) (بقره / 2/ 130)
د) رابطه عقل و دين و اهميت علم در اسلام (ان شََر الدواب عند الله... والذّين لا يعقلون) (انفال / 8/ 22)
ه) همسويي منافع فرد و جمع در اسلام (لکل جعلنا منکم شرعه و منهاجاً و لوشاء الله لجعلکم امه واحده)(مائده / 5/ 48)
و) نسبت ماده و معنا)(قل من حرم زينه الله... قل هي للذين امنوا في الحيوه الدنيا خالصه) (اعراف / 7/ 32)
ز) عناصر خدا گرائي و خدا محوري توسعه (صبغه الله و من احسن من الله صبغه)(بقره/ 25 / 138)
(و لقد اخذالله ميثاق بني اسرائلي و بعثنا منهم) (مائده / 5/ 12)
(قل من انزل الکتاب الذي جاء به موسي نوراً و هدي للناس) (انعام / 6/ 91) و 7 حشر و 157 اعراف و 218 بقره

* عدالت:
 

- گستره عدل بر فعاليت هاي اقتصادي (يا ايها الذين آمنوا کُونوا قوامين بالقسط) (نساء / 4/ 135) و (حديد / 57/ 35)
- عدالت اجتماعي، اقتصادي در نگرش قرآني (يا ايها الذين آمنوا کثيراً من الاحبار و الرهبان لياکلون اموال الناس بالباطل) (توبه / 9/ 34) و (نحل / 16/ 90) و (شوري / 42/ 150)

* ساز و کارهاي تحقق عدالت اقتصادي، اجتماعي:
 

(يا ايُها الذين آمنوا لا تاکلوا اموالکم بينکم بالباطل الا ان تکون تجاره عن تراض منکم) (نساء / 4/ 29)؛ (مائده /2)، (توبه / 35)، (يونس / 12)
اصل همگاني بودن سرمايه ها (و لقد مَکنا کم في الارض و جعلنا لکم فيها معايش قليلاً ما تشکرون )(اعراف / 7/ 10)
اصل برابري و نفي تبعيض نژادي (لاينها کم الله عن الذين... و تُقسِطوا اليهم ان الله يحب المقسطين) (ممتحنه / 60/ 18)

* تأمين اجتماعي
 

1- مباني نظري تأمين اجتماعي
 

- (فَکفّارته اطعام عشره مَساکين... او کسوتهم او تحرير رقَبه) (مائده / 5/ 89)
- اِنما الصَدقات للفقراء و المساکين
و العاملين عليها...)(توبه / 9/ 60)
- (فان لله خمسه و للرسول و لِلذي القربي و اليتامي و المساکين) (انفال / 8/ 41)
- (وآتوهم من مال الله الذي آتاکم) (نور / 24/ 33)
- 2- مسئول تأمين اجتماعي (هو الذي خلق لکم ما في الارض جميعاً) (بقره / 2/ 29)
- 3- اهداف و سياست هاي تأمين اجتماعي (يبتغون فضلاً مِن الله و رضواناً و ينصرون الله و رسوله) (حشر / 59/ 7)
- 4- منابع مالي تأمين اجتماعي (ان تبدوا الصدقات فنعّماهي) (بقره / 2/ 271)
- 5- نقش دولت در تأمين اجتماعي (اِنما الصدقات للفقراء و المساکين و العالمين عليها) (توبه / 9/ 61)
- 6- خانواده هاي بي سرپرست (والذين يتوفون منکم و يذرون ازواجاً... و لا جناح عليکم فيما عرضمتم به من خطبه النساء) (بقره / 2/ 234 و 235)

* مالکيت:
 

- 1- منشأ مالکيت (واعلموا انما غنمتم من شيء فان الله خمسه و للرسول...) (انفال / 8/ 4)
- 2- حقوق اجتماعي مالکيت (و جعلنا فيها جنات من نخيل و اعناب و فجرنا فيها من العيون ليأکلوا) (يس / 36/ 34 و 35)
- 3- مالکيت تکويني (مطابقه) (و لله ما في السموات و ما في الارض...) (نجم / 53/ 31)
- 4- اسباب قانوني مالکيت (يا ايها الذين امنوا اوفوا بالعقود...) (مائده / 1/5)
- 5- حدود و شرايط مالکيت (لا تحرموا طيبات ما احل الله لکم) (مائده / 4/ 29)
- (لا تاکلوا اموالکم بينکم بالباطل) (نساء / 4/ 29)
- (لا تاکلوا الربا) (آل عمران / 3/ 130)
-6- مالکيت عمومي (و ما افاء الله علي رسوله منهم... و لکن الله يُسلِطُ رُسُله علي من يشاء) (حشر / 59/ 6)
- 7- مالکيت خصوصي (ان تکون تجاره عن تراض منکم) (نساء / 4/ 29)

* توليد
 

- اهميت توليد و تشويق به رشد آن
 

- (و لقد مَکّنا کم في الارض و جعلنا لکم فيها معايش) (اعراف / 7/ 10)
-(و لقد آتينا داود... و النّا له الحَديد... يعملون له ما يشاء من محاريب و تماثيل...) (سبأ / 34/ 10 تا 13)
- (هو أنشاکم من الارض واستعمر کم فيها) (هود/ / 61)

- فراواني منابع توليد
 

- (نحن نرزقهم و ايّاکم) (اسراء / 17/ 31)؛
-(و جعلنا لکم فيها معايش و من لستم له برازقين) (حجر / 15/ 20)
- (و ان من شيء الا عندنا خزائنه ) (حجر / 15/ 21)

- رازقيت و ضمانت روزي آفريدگار
 

- (و مَا من دابهٍ في الارض الا علي الله رِزقُها) (هود / 11/ 6)

- عوامل توليد
 

- سرمايه (نجعل لک خرجاً علي ان تجعل بيننا و بينهم سداً) (کهف / 18/ 94)
- منابع طبيعي (و لِسُلَيمان الريح غُدوها شهر و رواحُها شهرٌ و اسلنا له عين القطر) (سبأ / 34/ 12و 13)

* کار
 

- کار در قانون طبيعت و نظام تکوين (و جعلنا فيها جنات من تخيل و اعناب و فجرنا فيها من العيون) (يس / 36 /34و 35)
- ارزش کار (و يا قوم اوفوا المکيال و الميزان بالقسط و لاتبخسوا الناس....) (هود / 11/ 85)، (نجم / 39)
- کار و مديريت (فَسقَي لهما ثُم تَولي الي الظِلّ... و ان خير من استجرت القوي الامين) (قصص / 28/ 23 تا 28)
- تشويق و اهميت دادن به کار و کارگر (انا لا نضيع اجرمن احسن عملاً) (کهف / 18/ 30)
(و لکل درجاتٌ مما عملوا) (انعام / 6/ 133)
- نکوهش از بيکاري و ولگردي (و ان ليس للانسان الا ما سعي و ان سيعه سوف يري) (نجم / 53/ 39 و 40)
ان شاءالله در شماره آينده، موضوعات اقتصادي ديگري از منظر قرآن و روايات ارائه خواهد شد.

پي نوشت ها :
 

1- قرآن پژوه و استاد راهنماي سطوح حوزه
2- مفسران نام وي را (حزبيل) عنوان کرده اند که پسر عموي فرعون بود.
3- قاعده فقهي که مقتضاي آن جلوگيري از تسلط کفار و مشرکين بر مسلمين است.
4- قاعده فقهي که مقتضاي آن رفع حکمي است که بر مکلف تنگي آورد.
5- قاعده اتلاف آن است که هر که مال ديگري را تلف کند ضامن آن خواهد بود.
 

منبع: فصلنامه قرآني کوثر شماره 38