حقايقي خواندني از زندگي کفشدوزک ها
حتما شما هم در طبيعت يا احتمالاً در باغچه خانه تان کفشدوزک ها را روي گياهان مختلف ديده ايد. همين حشره کوچک و دوست داشتني با آن پشت کروي قرمز که معمولاً چندتايي خال سياه هم رويش هست؛ درست مثل يک بانوي قرمز پوش با يک رداي خال خالي. اگر با دقت به ظاهرشان نگاه کنيد متوجه مي شويد که تعداد اين خال ها در کفشدوزک هاي مختلف، متفاوت است؛ حشره شناسان از روي همين ويژگي، گونه کفشدوزک را تشخيص مي دهند. حتي گاهي رداي اين حشرات به جاي قرمز، در بعضي گونه ها زرد هم مي تواند باشد. اين حشرات در فرهنگ بسياري از کشورها نماد خوشبختي هستند و در ادبيات برايشان افسانه ها و ترانه هاي کودکانه ساخته اند. جالب اينکه باغبان ها هم اين حشرات را دوست دارند، زيرا در کار از بين بردن آفت هاي باغ و مرزعه با آنها همکاري مي کنند. به هر حال کفشدوزک ها حسابي جاي خود را بين مردمان جهان، چه در ادبيات و فرهنگ و چه در مزارع باز کرده اند. بد نيست ما هم سري به زندگي آنها بزنيم و با اين آفريده هاي جالب بيشتر آشنا شويم. زندگي اين حشرات مانند همه حشرات از يک تخم شروع مي شود و پس از طي مرحله لارو و شفيره، بالاخره حشره بالغ ظاهر مي شود. اما آنچه جالب تر است. حقايق خواندني اي است که درباره اين سوسک هاي زيبا وجود دارد؛ حقيقت هايي که شايد شما تاکنون چيزي از آن نشنيده باشيد. پس براي دانستن آنها تا انتهاي اين مطلب دانستنيها همراه ما باشيد.
Ladybug يا Ladybird، مساله اين است!
اولين نکته در مورد نام اين حشرات است. در زبان انگليسي کفشدوزک ها را با دو نام Ladybug يا Ladybird صدا مي زنند. اين مسأله حشره شناسان را بر آن داشته تا توضيح دهند که اين حشرات از نظر علم حشره شناسي نوعي «سوسک» هستند و نه «ساس» در واقع حشره شناسان مي گويند کفشدوزک ها از راسته «قاب بالان» يعني Coleoptera هستند و بايد به عنوان Beetle ناميده شوند و نه Bug که از راسته Hemiptera محسوب مي شود. اروپاييان بيش از 500 سال است که کلمه Lady birdbeetle را براي آنها به کار مي برند و به دنبال آن در آمريکا هم براي ناميدن کفشدوزک ها از Ladybird به جاي Ladybug استفاده شد. البته دانشمندان ترجيح مي دهند اين حشرات را Ladybeetle بنامند.
حالا چرا Lady؟
اينکه چرا کفشدوزک ها را «بانو» خطاب مي کنند، داستان جالبي دارد. اين موضوع برمي گردد به دوران قرون وسطي، زماني که مردم هنوز علت پديده ها را نمي دانستند. در آن زمان در مزارع کشاورزي اروپا آفتي شايع شد که بسيار به محصولات کشاورزي آسيب مي زد. اين آفت و راه هاي کنترل آن براي کشاورزان آن دوران ناشناخته بود. به همين دليل آنها براي حفظ محصولات خود شروع به دعا و نيايش به درگاه بانو مريم مقدس کردند، کشاورزان با اين ادعاها به زودي کفشدوزک ها را در مزارع خود ديدند و مشاهده کردند که محصولاتشان به طرز معجزه آسايي از نابودي نجات يافته است. آنها تصور کردند اين حشرات در پاسخ به دعاهايشان و از سوي مريم مقدس براي کمک به آنها فرستاده ده اند. براي همين هم، اين سوسک هاي قرمز و سياه را به نام «بانويمان مريم» ناميدند. در آلمان نيز کفشدوزک ها را Marienkafer به معني «سوسک هاي مريم مقدس» مي نامند. ميان انواع کفشدوزک ها، براي اولين بار کفشدوزک ها هفت نقطه اي به نام مريم مقدس ناميده شده است. در تصاويري که از مريم مقدس در کليساها ديده مي شود. ايشان همواره رداي قرمز بر تن دارند و به همين دليل رنگ قرمز کفشدوزک ها نمادي از رداي بانو و نيز خال هاي سياه نماد اندوه هاي ايشان تصور مي شود.
دفاع عجيب از خود
کفشدوزک ها براي دفاع از خود زمان تهديد شدن، روش عجيبي دارند. اگر مزاحم يک کفشدوزک شويد- مثلاً از روي گياهي برشان داريد يا وقتي آنها با يک موجود شکارچي روبه رو شوند- از مفصل زانوي پاهاي خود خون ترشح مي کنند. البته خون حشرات با خون مهره داران متفاوت است. در علم حشره شناسي به خون حشرات «همولنف» گفته مي شود که بر خلاف مهره داران نقش همولنف در تنفس و رساندن اکسيژن به بافت ها بسيار ناچيز است. ضمناً رنگ خون يا همولنف حشرات هميشه قرمز رنگ نيست و بسته به رنگدانه اي که در مايع همولنف وجود دارد، مي تواند زرد، قهوه اي، نارنجي و حتي بي رنگ باشد. در کفشدوزک ها همولنف يک مايع سمي و بد بو به رنگ زرد است. شايد ديده باشيد که کفشدوزکي که روي دستان شما راه مي رود، در مسير خود اثر زرد رنگي به جا مي گذارد و اين همان خون حشره است که در شرايط خطر از زانوهايش ترشح مي شود. کفشدوزک با اين کار در نظر شکارچيان حشره اي مريض و مردني جلوه مي کند و غالباً شکارچيان خوردن اين گونه حشرات را ترجيح نمي دهند.
رنگ براق کفشدوزک: ايست
رنگ تند و براق کفشدوزک ها مثل رنگ در بعضي ديگر از حشرات يک هشدار جدي براي دشمنانش است که قصد حمله به او را دارند. پرنده هاي حشره خوار و ديگر جانوران در طول زندگي ياد گرفته اند که حشرات به رنگ قرمز و سياه وعده غذايي مناسبي نيستند و بايد از خوردن آنها صرف نظر کنند.
کفشدوزک هاي پرخور!
کفشدوزک ها عمدتاً حشراتي مثل شته ها، مگس سفيد، شپشک ها و کنه ها را که بدني نرم و بدون پوشش دارند، مي خورند. از بين اين غذاها هم بيشتر از همه، شته ها برايشان خوشمزه اند. اين سليقه غذايي آنها باعث شده که به عنوان شکارچي آفت هاي مزارع و باغ ها به کمک کشاورزان بيايند. باغداران و زارعان هميشه با آغوش باز پذيراي اين حشرات مفيد در کشتزارهاي خود هستند. کفشدوزک هاي بالغ و نوزادانشان، هر دو از آفت هاي گياهان تغذيه مي کنند. نوزادها صدها شته را در طول زندگي مي خورند و يک کفشدوزک بالغ گرسنه روزانه تا بيش از 50 حشره آفت را مي بلعد! بنابراين مي شود گفت يک کفشدوزک 5 هزار عدد حشره در طول عمرش مي خورد.
تخم هاي بارور؛ تخم هاي نابارور
دانشمندان مي گويند کفشدوزک ها علاوه بر تخم هاي بارور، تخم هايي مي گذارند که نابارور هستند و تبديل به نوزاد نمي شوند. اما چرا يک کفشدوزک بايد انرژي خود را براي توليد چنين تخم هايي که حاصلي در ادامه نسل حشره ندارد صرف کند؟ جواب اينجاست؛ اين تخم هاي نابارور غذاي نوزاداني هستند که تازه به دنيا مي آيند. دور انديشي اين حشره باعث مي شود در شرايط خاصي - مثل کمبود غذا - کفشدوزک مادر تعداد قابل توجهي تخم نابارور نيز توليد کند تا نوزادانش پس از تولد، غذاي آماده براي خوردن داشته باشند تا شانس بيشتري براي ادامه زندگي پيدا کنند.
زمستان ها در خواب
کفشدوزک هاي بالغ زمستان غيرفعال مي شوند و نوعي از خواب زمستاني را تجربه مي کنند. گروهي از آنها در ابتداي زمستان با کوتاه تر شدن روزها و کاهش دما به دنبال يک پناهگاه امن، مثلاً در پاي درختان و يا زير برگ هاي ريخته شده روي زمين مي گردند تا در آنجا دور هم جمع شوند و به صورت يک گروه بزرگ از کفشدوزک ها به خواب زمستاني بروند. در اين تجمع زمستاني، حتي ممکن است هزاران کفشدوزک در يک محل جمع شوند تا بتوانند گرماي لازم براي زنده ماندن را در کلوني خود ايجاد کنند. جالب اينکه بعضي از انواع اين حشرات - مثل کفشدوزک هاي آسيايي - داخل خانه هاي مسکوني را براي گذراندن زمستان انتخاب و با اين کار براي ساکنان خانه ايجاد مزاحمت مي کنند و در نتيجه لقب «حشره مزاحم» را براي خود کسب مي کنند.
همنوع خواري؟!
شايد باور نکنيد اما واقعيت دارد. کفشدوزک ها مانند بعضي گونه هاي عنکبوت در شرايطي همديگر را مي خورند! اگر غذا به اندازه کافي در دسترس کفشدوزک ها نباشد، آنها براي زنده ماندن هر کاري لازم باشد انجام مي دهند. حتي اگر اينکار، خوردن همديگر باشد! يک کفشدوزک گرسنه حتي به برادر و خواهرش هم رحم نمي کند و از آنها هم لقمه اي چرب و نرم براي خودش مي سازد. حشرات بالغ جوان که تازه از شفيره ظاهر شده اند و همين طور نوزاداني که تازه شفيره شده اند، بدن نرمي دارند و مي توانند لقمه لذيذي براي همنوعان گرسنه شان باشند. ناگفته نماند که تخم ها و لاروها هم منبع خوبي از پروتئين هستند. کفشدوزکي که از خوردن شته دلزده شده باشد، آنها را هم امتحان مي کند.
رداي قرمز با خال هاي سياه
حتماً شما هم وقتي کفشدوزکي را ديده ايد، خال هايش را شمرده ايد. به احتمال زياد آنهايي که شما در طبيعت اطرافتان پيدا مي کنيد، هفت نقطه دارند. حشره شناسان به اين گونه از کفشدوزک ها، کفشدوزک هفت - نقطه اي مي گويند. اينها همان هايي هستند که گوشتخوارند و دوست ما محسوب مي شوند. اما بعضي کفشدوزک ها گياهخوارند و خود آفت محصولات کشاورزي هستند که معمولا 21 يا تعداد بيشتري از خال هاي سياه را مي شود روي بدن آنها شمرد. البته اين کفشدوزک هاي گياهخوار را بيشتر در مزارع مي توان ديد تا در طبيعت شهر، برخلاف تصور بعضي افراد، از روي تعداد خال هاي کفشدوزک مي توان سن اين حشره را حدس زده، تعداد اين خال ها و موقعيت آنها، در کنار رنگ قاب بال، فقط در رده بندي و شناسايي آنها به دانشمندان کمک مي کند؛ مثلاً کفشدوزک هفت - نقطه اي روي هر قاب بالَش سه و نيم خال دارد.
منبع: نشريه همشهري دانستنيها شماره 35
