با دايناسورهاي ايران آشنا شويد

ميليون ها سال پيش ايران ما مجمع الجزاير گرمسيري بود با پوشش متنوعي از گياهان و جانوران. در اينجا مي خواهيم با دايناسورهاي مقيم ايران ديدار كنيم
ايران، براي بسياري از زمين شناسان يك بهشت واقعي است اما ايران بهشت ديرينه شناسان نيز هست. با وجود اينكه هنوز حتي يك سنگواره كامل دايناسورها از سرزمين ايران كشف نشده. دراينكه در دوره ژوراسيك (حدود 200 تا 145 ميليون سال پيش)، سرزمين ما محل زندگي دايناسورها بوده، ترديدي وجود ندارد. به ويژه با وجود سنگواره هاي ردپا و استخوان هايي كه در چند ساله اخير در بسياري از نواحي ايران كشف شده اند. ايران در دوره ژوراسيك مجمع الجزاير گرمسيري در جنوب اوراسيا و شمال اقيانوس تتيس بوده است. سنگواره هاي دايناسورهاي ايران مربوط به همين زمان و مكان هستند. بعدها با نزديك شدن هند، آفريقا و عربستان به اوراسيا، اقيانوس تتيس كه در ميان آنها بود، ناپديد شد. قسمت هايي از مناطق جنوب غربي ايران امروزي، در دوره كرتاسه (حدود 100 ميليون سال پيش) بر اثر فشارهاي ناشي از نزديك شدن عربستان و آفريقا چين خورده اند و خشكي ها و كوهستان هاي جديدي را به وجود آوردند كه امروزه زاگرس ناميده مي شوند. شايد در آينده بتوان آثاري از دايناسورهاي دوره كرتاسه هم در اين نواحي پيدا كرد.

نخستين رد پاي دايناسور در ايران
 

سال 1350، دو زمين شناس ايراني كه در اطراف كرمان به جست و جوهاي زمين شناسي مشغول بودند، توانستند نخستين مدرك قطعي مبني بر زندگي دايناسورها در ايران را كشف كنند؛ ردپاهاي سه انگشتي بسيار زيبايي كه پس از ساعت ها پياده روي در دره نيزار، در مقابل چشمان اين جويندگان سخت كوش ظاهر شدند. همين كشف كافي بود تا بسياري از دانشمندان زمين شناس و جانورشناس خارجي، كه در آن سال ها در ايران مشغول گشت و گذار بودند، به اين رد پاي تازه كشف شده سري بزنند. سرانجام، دانشمند فرانسوي با بازديد از ردپاها در گزارش هاي رسمي سازمان زمين شناسي ايران مقاله اي منتشر كرد و آن ردپاها را متعلق به اورنيتوپودهاي متوسط مثل كامپتوسورس دانست.
به جز اين كشف مهم، يك ردپاي سه انگشتي هم در منطقه البرز مركزي توسط زمين شناسي ايراني به نام آقاي دكتر نوگل سادات گزارش شده كه احتمالا قدمت آن به اندازه ردپاهاي كرمان بوده است. اين ردپاي سه انگشتي مشخصا به يك دايناسور گوشتخوار بزرگ تعلق داشته است. در سال 1381 دكتر مجيد ميرزايي عطاآبادي- كه در آن زمان دانشجوي زمين شناسي بود- گروهي اكتشافي تشكيل داد تا پس از سه دهه دوباره به كرمان و جاهاي ديگر ايران بروند و آثار دره نيزار را از نزديك بررسي كنند و در مناطق ديگر به جست و جوي سنگواره دايناسورها بپردازند. به جز مجيد ميرزايي، محمد پورباغيان و نگارنده، كه در آن زمان دانشجويان زمين شناسي و جانورشناسي بوديم، نيز چكش هاي زمين شناسي خود را به دست گرفتيم و به همراه زمين شناسان سازمان زمين شناسي كرمان به كوهستان هاي كرمان رفتيم. البته دو ديرينه شناس خارجي به نام هاي الكساندر كلنر و فابيو ماركو دالاوكيا هم اين گروه را همراهي كردند. كلنر يكي از دانشجويان جانورشناس خود را كه متخصص آماده سازي سنگواره ها بود، به همراه آورده بود تا اگر سنگواره اي پيدا شد، سخت ترين قسمت كار، يعني بيرون كشيدن استخوان هاي شكننده و ظريف دايناسورها از ميان ماسه سنگ هاي سخت به دست فردي ماهر انجام شود. اين جانورشناس و سنگواره شناس ماهر هم الدر دپائولا سيلوا نام داشت.

دندان اژدها
 

محمدپورباغبان، افتخار كشف مهم ترين يافته گروه را از آن خود كرد. زماني كه گروه مشغول بررسي تك تك صخره هاي كوچك و بزرگ و سرخ رنگ منطقه بود، يك نقطه بسيار كوچك و روشن آبي رنگ در زمينه سرخ توجه او را جلب كرد. نمي شد فهميد كه اين نقطه آبي رنگ واقعاً چه چيزي مي تواند باشد. بنابراين، گروه صخره را از كوه جدا كرد تا به اردوگاه منتقل كند. الدر تقريبا تمام روز بعد را با چندين بسته چسب قطره اي و ابزارهاي بسيار ظريف به اين صخره مرموز اختصاص داد. پس از ساعت ها عرق ريختن در زير آفتاب گرم شهريور، اين سنگواره 150 ميليون ساله از دل سنگ بيرون آمد. دندانه هاي ظريف لبه اين دندان نشان مي دهد كه صاحبش دايناسوري گوشتخوار بوده است.

ردپاي داينونيكو سورهاي ايراني
 

ردپايي كه اخيرا در كرمان شناسايي شده و احتمالا مربوط به ژوراسيك بالايي است، حاوي چند اثر پاي دو انگشتي است. چنين آثاري مشخصا مربوط به داينونيكوسورها هستند. داينونيكوسورها گروهي از دايناسورهاي شكارچي پرنده مانند با شاه پرهاي بلند روي دست ها (بال ها) و پاهاي خود بودند؛ البته زير اين شاه پرهاي بلند دست هايي با سه انگشت قوي و ناخن هاي تيز و برنده وجود داشت كه با حركاتي درست شبيه به بال زدن پرندگان، باز مي شدند و در هنگام بسته شدن بدن شكارشان را مي دريدند. ناخن دومين انگشت پاي آنها نيز بزرگ تر از بقيه انگشت ها بود و مثل ناخن هاي گربه سانان هميشه بالا نگه داشته مي شد تا تيز و برنده باقي بماند. داينونيکوسورها در اندازه هاي مختلفي تكامل يافتند. كوچك ترين آنها به اندازه كبوتر بودند و در ميان درختان با كمك پرهايشان اين سو و آن سو مي پريدند و پرواز مي كردند. برخي از آنها هم در اندازه هاي خيلي بزرگي تكامل يافتند و قدرت پروازشان را از دست دادند. اغلب آنها يك تا دو متر طول داشتند (اندازه يك بوقلمون)اما بزرگ ترينشان حتي به 11 متر نيز رسيدند. با چند درجه اغماض به خاطر اشكالات علمي متعدد ولاسي راپتورهاي پارك ژوراسيك، مي توان گفت بدون شك حيواناتي مانند آنها از ساكنان ايران در دوره ژوراسيك بوده اند! اما اين كشف چه اهميتي دارد؟ مسأله مهم اينجاست كه تمام سنگواره هاي حيواناتي مثل ولاسي راپتور و داينونيكوسورهاي ديگر كه از بقيه نقاط جهان مثل آسيا، آمريكاي شمالي، اروپا و آمريكاي جنوبي كشف شده اند، مربوط به دوره كرتاسه هستند، اما ردپاهاي دو انگشتي كرمان، چندين ميليون سال از همه آنها قديمي ترند. از طرف ديگر تكامل پرندگان امروزي از نسل داينونيكوسورهاي كوچك اهميت اين موضوع را دوبرابر مي كند. آركيوپ تريكس- كه مدت ها پيش از كشف داينونيكوسورهاي ديگر به عنوان ابتدايي ترين پرنده معروف شد ــ در اواخر دوره ژوراسيك دزر اروپا زندگي مي كرد. اين دايناسور پردار پروازگر چيزي نيست جز يك داينونيكوسور كوچك معمولي. تعداد زيادي از خويشاوندان آركيوپ تريكس در چين و حتي كره شمالي كشف شده اند، اما تاكنون كسي موفق نشده بگويد دنياي مشترك آركيوپ تريكس و ولاسي راپتور در دوره ژوراسيك در كجاي جهان زندگي مي كرده است! از آنجا كه اثر جزيره اي در تكامل آوين ها و پرندگان نقش مهمي داشته است، بايد منتظر پيدا شدن سنگواره هاي بهتري در ايران باشيم كه به نخستين مراحل پيدايش يوماني راپتورها و آوين هاي كوچك مربوط مي شوند.

كامپتوسورس ____ camptosarurs
 

«سوسمار خم شونده»
تاكنون چندين نمونه بسيار خوب از كامپتوسورس در سنين مختلف به دست آمده است: از بچه هاي كوچك تا نمونه هاي بالغ 40 سال پيش، دانشمندان تصور مي كردند، ردپاهاي كرمان، متعلق به چنين موجودي بوده است.
محل زندگي ____ آمريكاي شمالي (كلرادو، اوكلاهما، يوتا ووايومينگ)
زمان زندگي ____ ژوراسيك بالايي (155 تا 150 ميليون سال پيش)
وزن و اندازه ___ 5 تا 7 متر از سر تا دم، وزن: كرگدن

آلوسورس ____ Allosaurus
«سوسمار متفاوت»
آلوسورس بهترين دايناسور شناخته شده از دوره ژوراسيك است. از آلوسورس اسكلت هاي متعددي در سنين مختلف، از جنين هاي كوچك تا نمونه هاي بالغ به دست آمده است. ما فكر مي كنيم دندان هاي كشف شده در كرمان متعلق به حيواني شبيه به آلوسورس، البته خيلي كوچك تر بوده است. مثلا يك آلوسورس چهارمتري نامزد خوبي براي صاحب اين دندان است. ممكن است صاحب ردپاي معروف كرمان نيز همين دايناسور بوده باشد.
محل زندگي ___ پرتغال، آمريكاي شمالي (كلرادو، نيوكلرادو، نيومكزيكو، يوتا و وايومينگ)
زمان زندگي ___ ژوراسيك بالايي (155 تا 150 ميليون سال پيش)
وزن و اندازه ___ 7 تا 12 متر از سر تا دم، وزن: كرگدن
(دايناسورهاي گوشتخوار، جرم حجمي كمتري از دايناسورهاي گياهخوار داشتند، زيرا مثل پرندگان امروزي بدنشان از كيسه هاي هوا پر شده بود!)

مايكروراپتور ___ Microraptor
«دزد كوچك»
مايكروراپتور، نسخه اي مينياتوري و پروازگر از ولاسي راپتور بود. وجود شاه پرهاي نامتقارن بلند (درست شبيه پرهاي پرندگان امروزي نشان مي دهد كه اين پرها براي پريدن استفاده مي شده اند (پرندگان و دايناسورهاي بي پرواز پرهاي متقارن دارند!)
محل زندگي __ چين
زمان زندگي___ كرتاسه پاييني (120 تا 110 ميليون سال پيش)
وزن و اندازه ___ 90 سانتي متر از سر تا دم، وزن: بوقلمون
آب و هواي ايران در آن زمان چگونه بوده است؟
بررسي سنگواره هاي گياهي بهترين راه براي درك چگونگي آب و هواي ايران است. با استناد به آثار مختلف گياهي و محيط هاي مورد علاقه آنها مي توان حدس زد كه چه شرايط بوم شناختي اي بر ايران حاكم بوده است. بررسي ها نشان مي دهد كه بر خلاف بيشتر نقاط جهان، كه در آنها طي دوران ژوراسيك بيشترين تنوع گياهي متعلق به مخروط داران (مثل كاج و سرو) بوده، در ايران نسبت مخروط داران در اين دوره بسيار پايين تر بوده است. مخروط داران گياهان معمول مناطق بلند، سرد و خشكند. در مناطق مرطوب تر گياهان ديگري مثل سيكادها، سرخس ها و دم اسبي ها زندگي مي كنند. امروزه تنوع سيكادها بسيار كم است و احتمالا نسل آنها به زودي منقرض مي شود. سرخس ها و دم اسبي ها هم به مناطق بسيار مرطوب اطراف رودخانه ها محدود شده اند. در عوض، در ايران در دوره ژوراسيك، گسترش گياهان مناطق مرطوب و كم ارتفاع بيش از بقيه گروه ها بوده است. به مرور زمان و با نزديك شدن به ژوراسيك بالايي، نسبت مخروط داران باز هم كمتر و نسبت گياهان مناطق مرطوب كم ارتفاع بيشتر مي شود. اين موضوع كه گياهان مناطق خشك و سرد و مرتفع سرزمين ايران كمتر از گياهان مناطق گرم و مرطوب و كم ارتفاع بوده اند، نشانگر خوبي براي آب و هواي گرم تر و مرطوب تر ايران در دوره ژوراسيك نسبت به بقيه نقاط جهان است. كم مساحت بودن خشكي ها در ايران و كمتر بودن گياهخواراني كه متخصص تغذيه از اين گياهان بوده اند. به عبارت ديگر، ايران مجموعه اي از جزاير گرمسيري مردابي با گياهان كوچك و متوسط رطوبت دوست و بيشتر محل زندگي دايناسورهاي گياهخوار كوچك تر بوده است.

نسبت گروه هاي مختلف گياهان در ژوراسيك
 

در ژوراسيك، تنوع مخروط داران بيش از بقيه گياهان است. با پيدايش گياهان گل دار در كرتاسه، تنوع گروه هاي ديگر گياهان به نسبت كمتر مي شود. اما تا پايان كرتاسه همچنان مخروط داران متنوع ترين گياهان كره زمين هستند. اين نمودار نسبت تنوع مهم ترين گروه هاي گياهان در سراسر جهان طي دوره ژوراسيك را نشان مي دهد.

تغيير نسبت گروه هاي مختلف گياهان سنگواره ايران در ژوراسيك
 

برخلاف بقيه جهان، مخروط داران و جينگوها در ژوراسيك ايران، بسيار اندك هستند و در عوض سيكادها، دم اسبيان و فيليكوفيت ها فراوان هستند. دم اسبيان، فيليكوفيت ها و سيكادها، به مناطق كم ارتفاع مرطوب و شرجي علاقه دارند، در حالي كه جينگوها و مخروط داران مخصوص مناطق مرتفع تر با آب و هوايي ابري و خشك تر هستند.

درپاي شكارچي
 

برخلاف نظر دانشمند فرانسوي، كه ردپاي دره نيزار را متعلق به يك دايناسور گياهخوار مي دانست، ما فكر مي كنيم كه اين ردپا به يك دايناسور شكارچي شبيه آلوسورس، البته خيلي كوچك تر، تعلق داشته باشد. در اينجا مي توانيد تفاوت شكل ردپاهاي دايناسورهاي گوشتخوار (مثل آلوسورس) و گياهخوار مثل (كامپتوسورس) را ببينيد. ردپايي كه نوك انگشتانش تيزتر است متعلق به دايناسور گوشتخوار و ردپايي كه نوك انگشتانش گردتر است، متعلق به دايناسور گياهخوار است.

ايران آن زمان كجا بود؟
 

در دوره ژوراسيك، تركيه، ايران مركزي، سرزمين هلمند در افغانستان و تبت، جزيره يا مجمع الجزايري كشيده و طولاني را در جنوب اوراسيا و شمال اقيانوس تنيس تشكيل مي دادند. در آن زمان هنوز هند در جنوب كره زمين در كنار آفريقا و استراليا قرار داشت. اقيانوس تنيس، كه بعدها ناپديد شد، ميان اوراسيا در شمال هند و آفريقا و عربستان در جنوب كشيده شده بود.
اغلب قسمت هاي اروپا ــ كه در آن زمان از شرق به آسيا و از غرب به آمريكاي شمالي چسبيده بود ــ مثل ايران از جزيره هاي كوچك در ميان درياهاي كم عمق تشكيل شده بودند. بنابراين، انتظار داريم كه دايناسورهاي مشابهي در هر دو سرزمين وجود داشته باشند. كشفيات دانشمندان در اروپا نشان مي دهد كه دايناسورهاي اروپايي ساكن جزاير نسبت به نمونه هاي مشابه، كه ساكن آمريكاي شمالي و آسيا بوده اند، اندازه هاي كوچكي داشته اند. معدود آثاري كه از دايناسورهاي ايراني هم به دست آمده، متعلق به دايناسورهاي كوچك و متوسط است. بنابراين، انتظار نداريم كه دايناسورهايي غول پيكر در ايران كشف شوند اما به دنبال آثاري از نخستين مراحل پراكنش و تنوع داينونيكوسورها در ايران هستيم. به ويژه كه حدس مي زنيم پيدايش پرندگان نيز در مناطقي جزيره اي رخ داده باشد.

چند قدم با اژدها
 

خوشبختانه آثاري كه در كرمان كشف شده اند، تنها ردپاهاي منفرد نيستند بلكه دربرگيرنده چند قدم از يك مسير عبورند. اين طرحي است كه در گزارش سازمان زمين شناسي در سال 1350 از دو تخته سنگ اصلي حاوي ردپاها ترسيم شده از فاصله ميان ردپاها و اندازه هاي آنها مي توان حدس زد كه تروپوي تقريبا سه چهار متري، مشغول قدم زدن در ساحل آرام اطراف مرداب بوده است!
پس از عبور اين حيوان، ردپاها دست نخورده باقي مانده اند و به تدريج روي آنها را رسوباتي متفاوت پوشانده است. سپس همه آنها براي مدتي حدود 150 تا 170 ميليون سال زير فشارهاي شديد به سنگ تبديل شده و پس از چين خوردگي هاي لايه هاي رسوبي و تخريب لايه هاي رويي، دوباره اين ردپاها نمايان شده اند. متاسفانه سرانجام اين ردپاي پربها به دست افراد ناآگاه تخريب شد.

اثر جزيره اي چيست؟
 

مطالعات دانشمندان جانورشناس و ديرينه شناس نشان داده، جمعيت جانوراني كه نسل اندر نسل در جزيره ها زندگي كرده اند، به خصوص جانوران متوسط و بزرگ، نسبت به خويشاوندان نزديكشان كه در قاره هاي وسيع زندگي مي كنند كوچك تر شده اند. مثلاً فيل هايي به اندازه گوسفند تا چند صد سال پيش در جزاير درياي مديترانه زندگي مي كردند. دايناسورهايي هم كه در آن زمان در جزيره ها زندگي مي كردند، اغلب از خويشاوندان خود خيلي كوچك ترند. مثلاً دو نمونه از سوروپودها يا همان دايناسورهاي غول پيكر گردن دراز تاكنون كشف شده اند كه ساكن جزيره بوده اند. در حالي كه يك سوروپود متوسط 15 تا 20 متر طول دارد، اين دايناسورها تنها پنج متر طول داشتند! ما فكر مي كنيم پيدايش دايناسورهاي گوشتخوار كوچكي كه منشأ تكامل پرندگان بوده اند، نيز در جزاير رخ داده است.

منبع: دانستنيها، شماره 28.