نخستين فاتح فضا که بود؟

« پيامي براي نيروي هوايي؛ مأموريت با موفقيت انجام شد. در موقعيت (...) فرود آمدم. حالم خوب است.
ضرب ديدگي و شکستگي هم ندارم. گاگارين.» اين پيام تلفني در يک صبح بهاري و از جايي در جنوب اتحاد جماهير شوروي سابق فرستاده شد تا دنيا وارد مرحله جديدي شود. با همين پيام تلفني بود که يوري گاگارين نخستين فضانورد جهان نام گرفت؛ کسي که براي نخستين بار موفق شد، زمين را از جايي که مانند دايره ديده مي شود، ببيند.
در نهم مارس 1934، يک زوج کشاورز روسي که در منطقه کلوشينو واقع در حوالي مسکو روي يک زمين اشتراکي کشاورزي مي کردند، صاحب پسر بچه اي شدند که او را يوري ناميدند. يوري الکسويچ گاگارين سومين فرزند اين خانواده بود که بعدها فرزند چهارمي نيز به آنها اضافه شد.

معلم يوري خوب به خاطر داشت که وي دانش آموز باهوش و سختکوشي بود و البته بسيار شيطنت مي کرد. زماني که معلم رياضي يوري به نيروي هوايي ارتش سرخ پيوست، آرزويي عميق در قلب اين جوان ماجراجو ريشه دواند که بعدها منشأ اثرات زيادي شد. يوري که مجبور بود زود به کار مشغول شود، آهنگري را برگزيد و اندکي بعد او براي ادامه تحصيل در مدرسه عالي تکنولوژي انتخاب شد. در همان زمان يوري به عضويت کلوپ هوايي درآمد و پرواز با هواپيماي سبک را آموخت. علاقه شديد وي به خلباني باعث شد که پس از پايان تحصيلات وارد مدرسه آموزش خلباني شود.
در سال 1960 جست و جوي وسيعي براي انتخاب 20 نامزد جهت حضور در برنامه فضايي اتحاد شوروي آغاز شد. يوري هم با اشتياق نامه درخواستي فرستاد. يک هفته بعد نامه اي به دستش رسيد که نشان مي داد او يکي از 20 منتخب خوش شانسي است که بايد تمرينات سخت و جديد فضانوردي را پشت سر بگذارد. در نهايت پس از آزمايشات فراوان پزشکي و انجام تمرينات سخت فضانوردي، اين يوري گاگارين بود که از بين 20 نفر افتخار سوار شدن بروستوک - 1 را به دست آورد. حدس زده مي شود دلايل انتخاب يوري گاگارين به عنوان اولين فضانورد دنيا، علاوه بر توانايي هاي بدني و روحي و توانايي هاي وي براي سفر به فضا، اخلاق و روحيات او نيز وابسته بوده باشد. يوري مرد بسيار متواضع و خوش مشربي بود که با وجود قد کوتاهش در جلسات و ميهماني ها به چشم مي آمد. علاوه بر اين کوچک بودن جثه گاگارين بسياري از دغدغه هاي کمبود جا در اولين آزمايش ناو فضايي وستوک را برطرف مي کرد.
روز 8 آوريل (20 فروردين) يعني تنها چند روز پيش از پرواز فضايي، يوري گاگارين به عنوان نامزد اصلي پرواز گزينش شد. گرمان تيتوف به عنوان فضانورد ذخيره تعيين شد تا در صورت بروز هر گونه مشکلي براي گاگارين، بتواند به جاي او پرواز کند. پس از مشخص شدن دو نامزد اصلي پرواز، سرگئي کارولوف، سر طراح و مغز متفکر برنامه هاي فضايي اتحاد جماهير شوروي ضمن ديدار با گاگارين و تيتوف به آنها اطلاع داد که فضاپيما در تاريخ 8 آوريل آماده خواهد بود و پرواز براي روزهاي 10 تا 12 آوريل برنامه ريزي شده است. جاسوس هاي روس به اين نتيجه رسيده بودند که آمريکايي ها قرار است برنامه پرواز نخستين فضانوردشان را در 20 آوريل عملي کنند و روس ها بايد زودتر از آنها به فضا مي رفتند. تا پيش از پرواز يوري گاگارين، هيچ انساني به فضا نرفته بود و خارج از جو زمين و در شرايط بي وزني براي مدت طولاني قرار نگرفته بود. پزشکان و روان شناسان نگران اين بودند که فضانورد با ورود به مدار زمين و قرار گرفتن در بي وزني از يک سو و مشاهده عظمت فضاي بيکران و کره زمين از سوي ديگر، تعادل رواني خود را از دست داده و دست به اقدامات غير قابل پيش بيني بزند. به همين دليل فضاپيماي وستوک - 1 به گونه اي ساخته شده بود که تمام پرواز به طور خودکار انجام دهد. تنها راه از کار انداختن سامانه خودکار و به دست گرفتن کنترل ناوبري فضاپيما، وارد کردن شماره رمز ويژه اي بود. اين شماره رمز عدد «25» روي کاعذي نوشته شده و در پاکتي سربسته در داخل فضاپيما قرار داده شده بود. کنترل دستي فضاپيما تنها در حالتي امکان داشت که فضانورد در حالت رواني مناسب قرار داشته، توان باز کردن پاکت، خواندن شماره رمز، و وارد کردن آن شماره به سامانه ناوبري را داشته باشد!
يوري گاگارين در ساعت شش و هفت دقيقه صبح روز چهارشنبه 12 آوريل 1961 به وقت مسکو، از پايگاه فضايي بايکونور با فضاپيماي وستوک- 1 و با رمز پرواز «درخت سرو» به عنوان نخستين فضانورد جهان به مدار زمين پرواز کرد. متخصصان در مرکز کنترل پرواز، به وسيله سه کانال راديويي و يک کانال تلويزيوني با گاگارين در مدار زمين ارتباط داشتند. نخستين جمله هايي که گاگارين به زمين مخابره کرد اين بود: « پرواز به خوبي ادامه دارد. ديد خوبي دارم. من زمين را مي بينم. خيلي زيباست.» مشهور است که گاگارين در حال اوج گرفتن به مدار زمين، آهنگ يک سود ميهن پرستانه روسي را زمزمه مي کرده از «مام ميهن مي شنود» نام دارد.

دردسر در فضا
 

فضاپيماي وستوک- 1 پس از طي بخش بزرگي از مسير پرواز، بر فراز قاره آفريقا رسيده بود که سيستم ناوبري، موتورهاي جت ترمزي را به کار انداختند. قرار بر اين بود که حدود 10 تا 12 ثانيه پس از اتمام کار موتور ترمزي، بخش سرويس فضاپيما از کپسول فضايي گاگارين جدا و مرحله بازگشت به زمين آغاز شود. اما به علت گير کردن کابل هاي اتصال دهنده اين دو بخش، بخش سرويس در حالت نيمه متصل به کپسول حامل گاگارين باقي ماند. کپسول گاگارين در اين لحظه در حال ورود به جو زمين بود و اين مشکل باعث شد که دچار دوران هاي شديد و غير قابل کنترلي شود. يوري گاگارين خود در مورد اين حادثه مي گويد: « به محض اينکه کار موتور ترمز پايان يافت، فضاپيما تکان شديدي خورد و شروع کرد به چرخش با سرعت بالا دور محور خودش. سرعت چرخش حدود 30 درجه در ثانيه بود. همه چيز مي چرخيد. اين رويداد بر فراز قاره آفريقا رخ داد. از پنجره يک لحظه قاره آفريقا ، يک لحظه افق زمين و لحظه ديگر آسمان را مي ديدم. اصلا وقت نداشتم خودم را در برابر نور شديد آفتاب محافظت کنم که کور نشوم. پاهايم را به سمت پنجره پاييني بردم که جلوي نور را بگيرد. اما پنجره را نبستم چون مي خواستم موقعيت خودم را بدانم و ببينم اوضاع از چه قرار است.»
با ورود به لايه هاي ضخيم تر جو زمين، فضاپيما دچار دوران و تکان هاي شديدتري شد. با اين وجود، گاگارين اعتماد به نفس خود را از دست نداد و باور داشت که هنوز فضاپيما شانس فرود عادي را از دست نداده: «من به کنترل زمين اطلاع دادم که مرحله جداسازي بر اساس برنامه روي نداده. اما هنوز به نظرم موقعيت اضطراري نبود و من روي صفحه کنترل کد 4 VN را به زمين مخابره کردم (معني کد اين است: همه چيز به خوبي پيش مي رود).»
اين حالت حدود 10 دقيقه ادامه داشت تا اينکه کابل ها در اثر حرارت شديد ناشي از اصطکاک با جو زمين سوختند و بالاخره کپسول گاگارين آزاد شد. گاگارين اعتقاد داشت که در بدترين لحظات اين حادثه، شتاب ترمزي در حدود 10 جي (هر يک جي ( g) معادل شتاب جاذبه زمين است) به او وارد مي شده است. با اين حساب گاگارين در لحظاتي از سفر 108 دقيقه اي خود، وزني معادل 10 برابر وزن عادي اش را تحمل مي کرده است: «در يک لحظه، براي حدود دو- سه ثانيه، داده هاي روي صفحه کنترل محو شدند و جلوي چشمانم تيره شد. خودم را محکم گرفتم و تلاش کردم در برابر فشار مقاومت کنم، تا بالاخره همه چيز تقريبا به حالت عادي برگشت.»

سرانجام و در حالي که بخش بازگشت ناو کيهان پيماي وستوک- 1 مراحل سخت فرود را پشت سر گذاشته بود و با سرعت به زمين نزديک مي شد و در ارتفاعي حدود هشت کيلومتر از سطح زمين، طبق برنامه خودکاري که به سيستم هدايت و کنترل سفينه فضايي داده شده بود، دريچه فلزي بالاي سر يوري گاگارين با صداي مهيبي کنده شد و موتورهاي جت صندلي نجات داخل کپسول را به صورت خودکار روشن شده و يوري گاگارين را به بيرون پرتاب کردند. اما چتر نجات کپسول فضايي وستوک-1 در ارتفاع دو و نيم کيلومتري باز شد و به همين خاطر بود که يوري گاگارين 10 دقيقه بعد از کپسول فضايي اش به زمين نشست.
گاگارين پس از 108 دقيقه پرواز و يک دور گردش کامل به دور زمين، در 26 کيلومتري جنوب غربي شهر انگلس در منطقه ساراتوف فرود آمد. اين نقطه از منطقه، پيش بيني شده براي فرود فاصله زيادي داشت و کسي براي استقبال از او حاضر نبود. آنا آکيموونا تاتارووا، همسر جنگلبان محلي و نوه شش ساله اش اولين کساني بودند که گاگارين را پس از فرود ديدند. يوري گاگارين ماجرا را اين گونه تعريف مي کند: «آنها وقتي مرا با لباس و کلاه فضايي و چتر نجاتم ديدند، ترسيدند و عقب رفتند. من به آنها گفتم نگران نباشيد من هم مثل شما شهروندي شوروي هستم. همين الان از فضا برگشتم و دنبال تلفن مي گردم که به مسکو زنگ بزنم.» گاگارين پس از تماس تلفني با دفتر نيروي هوايي، پيامي به اين مضمون فرستاد: «پيامي براي نيروي هوايي! ماموريت با موفقيت انجام شد. در اين موقعيت (....) فرود آمدم. حالم خوب است. ضرب ديدگي و شکستگي هم ندارم. گاگارين.»
در سال 1962،يوري گاگارين به سمت معاونت شوراي عالي اتحاد جماهير شوروي منصوب شد، اما پس از مدتي به مرکز فضانوردي شوروي در « شهرک ستاره ها» بازگشت به مدت هفت سال در گروهي کار کرد که هدفشان طراحي فضا پيماهايي با قابليت استفاده مجدد بود. وي پس از مدتي به سمت معاون مديريت شهرک ستاره ها انتخاب شد و همزمان به تمريناتش به عنوان خلبان هواپيماي جنگنده ادامه داد. سرانجام در روز 27 مارس سال 1968، هواپيماي ميگ- 15 يوري گاگارين و مربي پروازش طي يک پرواز تمريني دچار سانحه شد و سقوط کرد و هر دو سرنشين آن کشته شدند.

شايعات درباره مرگ گاگارين
 

در مورد چگونگي مرگ گاگارين البته تشکيک هاي شده و شايعاتي در اين خصوص مطرح مي شود. يکي از شايعات احتمال مي دهد که او پيش از يك پرواز آزمايشي به طور سهوي، برخي از اطلاعات و اسرار را بازگو کرده و به همين دليل قرباني توطئه و دسيسه KGB شده است. همچنين در اين مورد گفته مي شود که هواپيماي کوچک او در ميان گردباد ناشي از حرکت موتور يک هواپيماي غول پيکر گير افتاده و در نتيجه باعث مرگ او و معلم پروازش شده است. براي مثال کتابي که اخيرا در مورد گاگارين منتشر شده ادعا مي کند مقامات اتحاد جماهير شوروي درباره سفر تاريخي يوري گاگارين به فضا در سال 1961، موقعيت دقيق فرود آمدن وي و نحوه فرودش دروغ گفته اند. در کتاب جديدي که خبرنگار روسي «آنتوني پرووشين» در نزديكي پنجاهمين سالگرد پرواز مشهور گاگارين نوشته و چاپ کرده است، آشکار شده که دانشمندان موقعيت دقيق فرود گاگارين را دوبار به اشتباه محاسبه کرده اند و به اين دليل زماني که وي در فاصله 800 مايلي جنوب مسکو به زمين فرود آمد، کسي در آنجا حضور نداشت تا به استقبالش برود. بر اساس کتاب «108 دقيقه اي که جهان را تغيير داد» مقامات روسي براي سال ها ادعا مي کردند که گاگارين و کپسول «وستوک» دقيقا در موقعيتي تعيين شده فرود آمده اند، اما اين اطلاعات حقيقت نداشته زيرا برنامه ريزان اين ماموريت انتظار داشته اند که گاگارين در 400 کيلومتري جنوب مسکو به زمين بنشيند؛ از اين رو زماني که وي در مکاني ديگر به زمين رسيد، کسي براي استقبال و کمک آنجا حضور نداشت. بر اساس مدعيات نويسنده اين کتاب، مقامات روسي درباره نحوه فرود گاگارين نيز دروغ گفته اند. به گفته مقامات، گاگارين زماني كه فرود آمد درون كپسولش قرار داشته اما حقيقت اين است كه كپسول به تنهايي و گاگارين نيز به تنهايي و با کمک يک چتر نجات فرود آمده اند. دليل دروغ هايي که مقامات روسي در آن زمان عنوان کردند جلوگيري از محدوديت هايي بوده که مي توانسته آنها را از ثبت رسمي اين پرواز فضايي به عنوان رکوردي جهاني باز دارد. در عين حال در اين کتاب نامه اي تکان دهنده از گاگارين منتشر شده که وي در اين برنامه به خانواده اش گفته درباره احتمال نابودي و مرگش انديشيده و از همسر خود خواسته است در صورتي که هرگز از اين سفر فضايي بازنگشت خود را در غم و اندوه غرق نکند. وي در ادامه نوشته اميدوار است خانواده اش هرگز مجبور به خواندن اين نامه نشوند. گاگارين در بخشي از نامه خود نوشته است: «... اما گاهي پيش مي آيد که آدم ها در اثر زمين خوردن جان خود را از دست مي دهند، شايد حادثه اي هم در آنجا (فضا) رخ دهد. در صورتي که چنين حادثه اي رخ داد از تو خواهش مي کنم خود را در غم و اندوه غرق نکن. در نهايت، زندگي همين است و هيچ تضميني وجود ندارد که فردا يک خودرو به زندگي کسي پايان ندهد.»
منبع: دانستنيها-ش27