رقيب زيباترين شهرهاي دنياي باستان

شهر بيشاپور حدود دويست هکتار وسعت دارد و در فاصله 23 کيلومتري شمال غربي شهر کازرون شيراز قرار دارد. بنابر آگاهي هايي که در مرکز شهر بر روي دو ستون يادبود نوشته شده، اين شهر در زمان شاپور اول (272-241 ميلادي) دومين پادشاه ساساني و توسط يک معمار سوري بنام «اپساي» ساخته شده است.
صرف نظر از اينکه خاستگاه دولت ساساني سرزمين فارس بوده، آب فراوان، هواي مساعد، زمين هاي حاصلخيز، چشمه ها و موانع طبيعي و قرار گرفتن در مسير جاده شاهي، باعث شد شاپور پس از پيروزي بر والرين (امپراطور روم) اين محل را براي بناي شهري که نام خود را بر آن نهاد، انتخاب کند.
اين شهر در کنار شهرهايي همچون استخر، داراب گرد، شهر گور از مهمترين شهرهاي استان فارس در عهد ساساني بوده و تا زمان سلطنت بهرام دوم رونق خود را حفظ کرد، اما پس از آن به علت توجه پادشاهان ساساني به غرب قلمرو خود «تيسپون» رونق آن کمتر شد. با ورود اعراب به ايران به تدريج رونق و آبادي از اين شهر رخت بربست و به جاي آن کازرون کنوني رونق مي يابد اما در هر حال بيشاپور همچنان به حيات خود ادامه مي دهد، به طوري که در قرون سوم تا پنجم هجري قمري اين شهر مورد ستايش مورخان و جغرافي دانان بزرگي چون استخري، ابن بلخي و... قرار گرفته است.

مشخصات شهر بيشاپور
 

شهر تاريخي بيشاپور با موهبتي که طبيعت زيباي جلگه شاپور در دست سبز کازرون و رودخانه با صفاي چشمه ساسان در اختيار آن گذارده بود و با استفاده از فرمها و موتيف هاي تمدنهاي ديگر در امر هنري و تزييني و بر اساس و خواست و روياهاي بزرگ شاهي، چنان با دقت طراحي و اجرا شده که با زيباترين و ثروتمندترين شهرهاي دنياي متمدن آن زمان مانند انطاکيه عروس زيباي شهرهاي بيزانس (روم شرقي) رقابت مي کرد و حتي بهتر از آن بود.
شهر بيشاپور بر اساس طرحي جديد (هيپوداموس) به صورت مربع مستطيل ساخته شده و تا قرن هفتم هجري قابل سکونت بوده است و دو خيابان شمالي- جنوبي و شرقي- غربي، شهر را به چهار قسمت تقسيم کرده و هر کدام از اين خيابانها به يکي از دروازه هاي شهر راه داشته است. دروازه اصلي شهر در ضلع غربي بوده که امروز بقاياي پل آن موجود است. اين شهر از چهار طرف محافظت مي شده است. در ضلع شمالي قلعه دختر و ديوار برج مانند، در ضلع غربي رودخانه شاپور در ضلع شرقي و جنوبي، خندق از شهر محافظت مي کرده است.
* ارگ سلطنتي که بناهاي شاخص دوره ساساني مثل معبد آناهيتا، تالار شاپور، ايوان موزاييک، کاخ والرين و ستون هاي يادبود و... را شامل مي شود.
* قسمت عامه نشين شهر که بخش وسيعتر شهر را شامل مي شود و در برگيرنده خانه هاي مسکوني، اماکن عمومي مثل حمام، کاروانسرا، بازار و... مي شود.

معرفي آثار تاريخي بيشاپور
 

جايگاه نذورات (ستونهاي يادبود)
 

اين ستونها در حاشيه خيابان شرقي- غربي که از مرکز شهر مي گذرد و خيابان شمالي و جنوبي را قطع مي کند قرار دارد. بر روي اين دو ستون کتيبه اي به خط پهلوي اشکاني و ساساني وجود دارد که در واقع سند تاريخي شهر سازي بيشاپور است. تنديسي از شاپور اول در ميان اين دو ستون وجود داشته است که متاسفانه با گذشت زمان از بين رفته است. ارتفاع اين ستونها از کف تا انتها به حدود 9 متر مي رسد.

تالار تشريفات
 

تالار بزرگ تشريفات در جنوب شرقي معبد آناهيتا قرار گرفته است. مساحت آن 781 مترمربع است. شايد بتوان آن را در رديف اولين و بزرگترين آثار معماري گنبددار زمان ساساني محسوب کرد. اين تالار مرکب از چهار ايوان متقابل و متقارن است که بر فراز آن گنبدي شلجمي شکل که 25 متر ارتفاع داشته قرار دارد. صحن مرکزي تالار به صورت مربع شکل بوده و اين بنا داراي 64 طاقچه است.

معبد آناهيتا
 

با توجه به قداست و اهميت آب در آيين زرتشت و در بين آرياييها، معابدي براي نيايش و ستايش آب ساخته شد که معبد آناهيتا (الهه آب) يکي از مهمترين آنها به شمار مي آيد.
براي ايجاد چنين پرستشگاه بزرگي محوطه اي با ابعاد خاص در عمق زمين خاکبرداري شده تا آب رودخانه شاپور که در فاصله 250 متري اين مکان قرار دارد انشعابي از آن به درون اين بنا جاري شود.
نحوه ورود و خروج آب در اين معبد تابع نظم و ترتيبي خاص بوده که حتي المقدور آب معبد پاک و تازه باشد و به همان اندازه که آب از سه طرف وارد مي شود از مجراي سه گانه به تدريج و غير محسوس به زمين فرو مي رود. دقت و رعايت چنين امري براي گردش آب، اهميت و احترام خاص مذهبي و توجه به نياي فرشته آب را در آن زمان کاملاً نشان مي دهد. با توصيفي که به عمل آمد معلوم مي شود که در اين مکان نوازش و بازي با آب و نيايش آب بيش از هر چيز ديگري مورد توجه بوده است.

غار شاپور
 

غار شاپور در انتهاي تنگ چوگان و در چهار کيلومتري شهر بيشاپور مهمترين پايتخت ساسانيان در ارتفاع 800 متري از سطح زمين قرار دارد و دهانه آن حدود 30 متري مي باشد. در دهانه اين غار مجسمه شاپور قرار گرفته است و به همين دليل اين غار به نام شاپور معروف شده است. مجسمه شاپور با وجود گذشت 1700 سال کماکان پا برجا مي باشد و تنها مجسمه باقي مانده از دوران باستان است که حدود 6 متر ارتفاع دارد و حاصل تراشيده شدن ستون سنگي موجود در غار مي باشد. بعد از گذشت سالها کماکان سر اين مجسمه سالم مي باشد ولي دو دست آن شکسته اند. اين مجسمه در اثر وزن زيادش واژگون شده بود که در سال 1336 توسط ارتش در جاي خود قرار گرفت. اين مجسمه، شاپور را به صورت ايستاده نشان مي دهد.

ايوان موزاييک
 

دو ايوان موزاييک در شرق و غرب تالار وجود دارد که طرحهاي موزاييک کف آن بي نهايت زيبا است. افزون بر آن تمامي تالار با گچ بري هاي بسيار زيبا و هنرمندانه از نقوش گل و گياه، نقشهاي هنري و انساني با يک نوع گل تزيين شده است. رنگ موزاييک ها سفيد، سياه، سبز، قرمز، زرد و لاجوردي و داراي طرح ها و تزيينات جالب است. تصاوير موزاييک افرادي را نشان مي دهد که منسوب به خانواده شاهي و طبقات ممتاز شهر بيشاپور بودند. در اين تصاوير زنان تاج باف، و مردان و زنان اشرافي نشان داده شده است. و نيز شکل فرشته، مرغ و درخت با حاشيه بسيار زيبا، با موزاييک نقش شده است. اين موزاييک ها که از ارزشمندترين و نفيس ترين آثار به دست آمده از شهر بيشاپور است، زينت بخش موزه هاي لوور پاريس و موزه ايران باستان تهران است.

نقوش شهر باستاني بيشاپور
 

نقش اول (سمت چپ رودخانه شاپور)
 

اين نقش برجسته که بزرگترين نقش برجسته دوره ساساني است، به مناسبت پيروزي شاپور بر والرين (امپراطور روم) و در پنج رديف حجاري شده است. در سمت چپ سپاهيان ايران به طور منظم حجاري شده و در سمت راست اسراي رومي مشغول آوردن هدايا به دربار شاپور هستند.

نقش دوم (سمت چپ رودخانه شاپور)
 

بهرام دوم سوار بر اسب ديده مي شود در حالي که دست بر شمشير دارد و يکي از سرداران ايراني در مقابل او قرار دارد. تازيان باديه نشين نيز در حال آوردن هدايا (اسب و شتر) ديده مي شوند.

نقش سوم (سمت چپ رودخانه شاپور)
 

اين نقش مربوط به پيروزي شاپور دوم (ذوالاکتاف) بر ياغيان و شورشيان مي باشد که در دو رديف حجاري شده است. سمت چپ بزرگان ايراني در حالي که دست خود را به نشانه احترام بلند کرده اند ديده مي شوند، در وسط نقش شاپور دوم بر روي تخت نشسته، در حالي که يک دست بر گرز و دست ديگر بر شمشير دارد. سمت راست شورشيان و ياغيان که دست بسته هستند به حضور شاه مي رسند. در مرکز نقش شاپور بزرگتر از ديگران سوار بر اسب نشان داده شده است.

نقش چهارم (سمت چپ رودخانه شاپور)
 

اين نقش مربوط به مراسم تاجگذاري بهرام اول است. در سمت راست بهرام اول سوار بر اسب در حال گرفتن فر ايزدي مي باشد. اين نقش، تنها نقش برجسته کتيبه دار در تنگ چوگان است که به خط پهلوي ساساني در بالاي سر بهرام نقش شده و در زير پاي وي نقش دشمن او حجاري شده است.

نقش پنجم (سمت راست رودخانه شاپور)
 

پيروزي شاپور اول بر والرين (امپراتور روم) را نشان مي دهد. شاپور سوار بر اسب و والرين در مقابل اسب شاپور به نشانه تسليم زانو زده است. نقش شاپور در اين نقش محو شده اما چهره والرين که زانو زده ديده مي شود.
منبع: نشريه اطلاعات هفتگي- شماره 3400