شيرهاي غار

بزرگ ترين گربه هايي که با انسان دويده اند
 

شيرها اعجاب آورند. زيبا هستند. حتي از ببرها هم زيباترند. به خاطر بزرگي شان، يال هايشان و به خاطر آرامش و بي خيالي و غروري که در نگاهشان دارند. انسان آن قدر از شير مي ترسد و در عين حال براي او احترام قائل است که بارها در تاريخ از عنوان «شير» براي اطلاق به مردان و زنان بزرگ و فرهمند استفاده شده است. اما شيرهاي امروزي که نسل آنها به لطف خوي وحشي گري انسان ها جز در مناطقي از آفريقا و ناحيه محدودي در هند، در بقيه جهان منقرض شده، تنها شيرهاي هم عصر انسان نيستند. چند هزار سال پيش تر در مناطق سردسير تر جهان، از آمريکاي شمالي تا سيبري و خاورميانه و اروپا، زير گونه ديگري از شيرها با بدني بزرگ تر، پاهاي کوتاه تر و يال هاي کوتاه تر مي زيسته که به خاطر کشف تعداد زيادي از استخوان هاي آنها در غارهاي اروپا، اصطلاحا آنها را به نام شير غار مي شناسيم. شيرهاي غار شامل سه نژاد مهم مي شدند: شيرهاي غار اوراسيايي، شيرهاي غارسيبريايي و شيرهاي غار آمريکايي. زندگي و خصوصيات شيرهاي غار تفاوت هايي کوچک با شيرهاي امروزي داشته است. بيشترين اطلاعات ما از اين ميان درباره شيرهاي آمريکايي است؛ بنابراين در اينجا نگاهي به شير غار آمريکايي به عنوان بزرگ ترين نماينده از زيرگونه شيرهاي غار مي اندازيم. اگر نياکان ما شيرهاي غار را منقرض نمي کردند، شايد امروز «شير» به جاي اينکه توصيفي توام با احترام و بزرگي باشد، مثل «گرگ» دشنامي زشت براي انسان هاي بدو خوانخواه بود.

برادر بزرگ آمريکايي
 

شيرهايي که تا 13000 سال پيش در آمريکا مي زيستند، بسيار بزرگ تر از شيرهاي امروزي آسيايي و آفريقايي بودند. شيرهاي نر بزرگ آفريقايي تا 190 کيلوگرم وزن دارند و بيشترين وزن آنها هم 226کيلوگرم ثبت شده است. اما حتي بزرگ ترين شيرهاي نر آفريقايي هم وزني کمتر از ميانگين پسر عموهاي منقرض شده آمريکاي خود دارند. بزرگ ترين شير غار آمريکايي که تاکنون کشف شده شانه هايي به ارتفاع 1/2 متر داشته و وزنش حدود 360 کيلوگرم بوده است. در اينجا سايه اين شير غول پيکر آمريکايي در مقايسه با يک شير 200 کيلوگرمي آفريقايي ديده مي شود.
شير با نام علمي Panthera (Leo) leo، گرچه امروز تنها در آفريقا، هند و شايد ايران پيدا مي شود، زماني پيش تر از اين يکي از موفق ترين پستانداران با يکي از گسترده ترين پراکنش ها (البته پس از انسان) در قاره هاي مختلف بود. در پايان آخرين عصر يخبندان، شيرها تقريبا در تمام نقاط آفريقا، اوراسيا و آمريکاي شمالي و جنوبي پيدا مي شدند. شيرها شامل چندين نژاد مختلف مي شدند که مي توان آنها را در دو زيرگونه رده بندي کرد: زيرگونه کوچک تر شير آفريقايي- آسيايي و زيرگونه بزرگ تر و شمالي شيرهاي غار. هيچ کدام از شيرهاي غار امروز زنده نيستند. شيرهاي غار در مناطق وسيعي از آمريکاي شمالي و اوراسيا مي زيستند. بزرگ ترين نژاد آنها نيز بي گمان شير غار آمريکايي بوده است کهخ چندهزار سال پيش به دست نخستين سرخ پوستان آمريکايي منقرض شد.
شير غار آمرذيکايي با نام علمي Panthera (Leo) leo atrox، به خاطر برخي ويژگي هايش در ميان شيرهاي ديگر منحصر به فرد بود. اول از همه به خاطر اندازه بزرگش که به طور متوسط 340 کيلوگرم بود. اين اندازه از هر شير يا ببر امروزي بسيار بزرگ تر است. شيرغار آمريکايي حتي از شيرغار اورسيايي هم بزرگ تر بود. به علاوه شير غار آمريکايي داراي بزرگ ترين نسبت جمجمه به بدن در ميان تمام شيرها و گربه هاي غول پيکر زنده و منقرض شده است. مشخص نيست آيا اين سرهاي بزرگ، باعث هوش مندتر شدن شيرهاي غول پيکر آمريکايي هم بوده اند يا خير. در نهايت، شيرهاي غار آمريکايي به نسبت پاهاي بلندتري هم از خويشاوندان ديگرشان داشتند که نشان مي دهد اين موجود شکارگر موفق و سريع تري بوده است.

يال
 

کسي نمي داند شيرهاي غار يال داشتند يا خير. شيرهاي امروزي يال دارند. اما نقاشي هاي به جا مانده از شيرهاي غار اورسيايي که توسط انسان هاي غار نشين کشيده شده، نشان مي دهد اين موجودات يال هايي کوچک تر داشتند يا کلا بدون يال بوده اند.

پوست و مو
 

پوست و موهاي شيرهاي غار دوره يخبندان از شيرهاي آفريقايي امروز، براي زندگي در هواي سرد مطابقت بيشتري داشت. پوست آنها هم مثل شيرهاي امروزي خال هاي پلنگ مانند کم رنگي داشت و شايد در برخي نژادها اين خال ها به طرح هاي ببر مانند هم شبيه مي شده اند.

واژه «شير» در زبان فارسي
 

در زبان فارسي، دو واژه «شير» وجود دارد. «شير» به معني نوشيدني سپيدي که غذاي نوزاد پستانداران است از ريشه «شگر» (شکر) در زبان پارسي ميانه است ولي «شير» ( به معني نام همان گربه بزرگ و ستودني) از ريشه «خشَثرَه/خشَترَه» در فارسي باستان مي آيد که ضمنا ريشه واژه هايي مثل «شهر» و «شاه» هم است (مثل هُوَ خشتره: شهربان يا پادشاه خوب) و البته تلفظ اين دو واژه هم تا چند سده پيش تفاوت داشته و تنها نگارش آنها مشابه بوده است؛ «شير» نوشيدني احتمالا شبيه/شِئر/ تلفظ مي شده و «شير» درنده، تلفظي شبيه تلفظ امروزي ما داشته است. همان طور که جلال الدين محمد بلخي هم مي گويد:... گرچه باشد در نوشتن «شير»،«شير». برخي عقيده دارند Lion انگليسي، Loe لاتين و yeov يوناني هم شايد با Lex در لاتين به معني قانوني هم ريشه باشند. نام برخي پادشاهان باستاني مثل Leonidas شاه اسپارتي ها، از همين ريشه ساخته شده است (لئونيداس يعني شيرزاد). اما احتمالا اين واژه ها از «لابوي/لاباي» قبطي، «لبي» عبري و «لبو»ي اکدي (به معني شير) وام گيري شده باشند. به هر حال درباره ريشه lion و leo نمي توان با قاطعيت نظر داد. هرودوت از شيرهاي وحشي مقدونيه نام مي برد و مي دانيم تا قرون وسطي شير در غرب اروپا هم وجود داشته است. وجود شيرهاي بومي در اروپا باعث مي شود مطمئن نباشيم کدام قوم از ديگري واژه شير را وام گيري کرده است.

شکارچي گروهي يا جمعي؟
 

برخي محققان فکر مي کنند شيرهاي غار آمريکايي ترجيح مي دادند دوتايي يا حتي تنها به شکار بروند. اين عقيده بر اين مبنا ابراز شده که سنگواره هاي شير آمريکايي که در باتلاق هاي قبر کشف شده اند، کم و بيش داراي نسبت جنسيت و سني يکساني هستند. اگر شيرها به صورت گله هاي بزرگ (مثل شيرهاي آفريقايي) شکار مي کردند، مي بايد تعداد شيرهاي ماده کشف شده در باتلاق قيرها بيشتر بوده باشد.

خوشگل آبي
 

«خوشگل آبي» اسم مستعار يک گاوميش آمريکايي موميايي شده در يخ است که از 36000 سال پيش تقريبا دست نخورده به جا مانده است و در سال 1979 کشف شد. اين جانور توسط 2يا 3 شير آمريکايي کشته شده بود و قسمتي از بدنش پيش از رها شدن جسد، خورده شده بود. اين نمونه کشف شده شواهد خوبي از اثر دندان ها و پنجه ها و نيز دندان هاي شکسته شيرها به دست ما داد.
منبع: نشريه دانستنيها شماره36