زيارت باغي در کوير

اگر طبس با درخت هاي نارنج و نخل هاي خرما ،شاخصي در حاشيه کوير مرکزي ايران باشد ،شاخص اين شهر ،گنبد فيروزه اي رنگي است از آن امامزاده «حسين بن موسي الکاظم (ع)». مردم اين شهر کويري، قرن هاست روزشان را با سلام به فرزند امام موسي کاظم (ع) آغاز مي کنند.هنوز از پنجره بسياري از خانه هاي طبس مي شود گلدسته هاي امامزاده را ديد؛حتي حالا که شهر در حال رشد است و ساختمان هاي چند طبقه آرام آرام جاي خانه هاي خشتي را مي گيرند. روزگاري همه طبس را همين خانه هاي خشتي و گلي تشکيل مي داد. آن وقت ها حرم امامزاده با گنبد و ايوانش در وسط شهر بود؛ گنبد و ايواني که مثل همه بناهاي کويري فقط از خشت ساخته شده بود. امامزاده حسين بن موسي الکاظم (ع) 12 قرن مي شود که همنشين خاک است و آفتاب و باد و مهمان اهالي کوير.
«مفقود» عنواني است که در کتاب هاي تاريخي به شماري از فرزندان امام موسي کاظم(ع) اطلاق شده. چرا که اين امامزاده ها به خاطر جور خلفا ، زندگي مخفيانه اي داشته اند. به گواهي تاريخ «حسين مفقود» همين امامزاده طبسي است که سال هايي از زندگي خود را در کوير مرکزي ايران گذراند و در همان جا درگذشت. بعد ها مردم کوير با وجود مخالفت حکمرانان محلي که از خلفا دستور مي گرفتند، از همان خشت و خاکي که براي خودشان خانه و کاشانه مي ساختند، براي اين امامزاده هم گنبد و بارگاه ساختند.
نسب شناس ها «حسين» را فرزند بلا فصل امام موسي کاظم(ع) و برادر حضرت رضا(ع) دانسته اند. البته آنها ذکر چنداني از شرح حال اين امامزاده نوشته اند. تنها بعضي از منابع تاريخي، نامه اي را منسوب به حضرت امام رضا (ع) نقل کرده اند که در آن، حضرت از حاکم طبس مي خواهند برادر گمشده اش را به آن منطقه سفر کرده بيابد و مراقب باشد تا گزندي به وي نرسد. بر اساس اين سند تاريخي، روزگار زندگي اين امامزاده بايد اواخر قرن دوم هجري باشد. «حسين» يکي از آخرين فرزندان امام هفتم بوده و زندگي اش، مصادف با حکومت هارون الرشيد. او هم مثل ديگر فرزندان امام، در خفا زندگي کرده و هميشه در سفر بوده. گويا حاکم طبس هم در يافتن فرزند امام موسي کاظم (ع) توفيقي نداشته و «حسين» پس از آنکه به مردم اين منطقه پناه مي آورد، به خاطر سختي هاي سفر در همين سرزمين آرام مي گيرد.

طاق هاي سلام
 

از هر سو که به امامزاده برسيم، دري براي ورود هست و طاقي که از زير آن خواهيم گذشت. مجموعه امامزاده، شش ورودي دارد. هر ورودي در واقع ايوان کاشي کاري شده بلندي است که زائران از زير طاق آن مي گذرند و وارد صحن امامزاده مي شوند. يک ورودي در پايين پا، يک ورودي در بالاي سر، دو ورودي در پيش رو و دو ورودي هم در پشت سر ، شش ورودي صحن امامزاده هستند. ورودي پايين پا، «باب السلام» است. در زيارت قبور مطهر پسنديده است که زائر از پايين پا وارد بشود و پس از زيارت، دو رکعت نماز در بالاي سر بخواند. ورودي بالا سر به احترام امامزاده، «باب الحسين» نامگذاري شده. «باب الرضا» و «باب الشهدا» پشت سر و «باب الغدير» و «باب الحوائج» هم در پيش روي حضرت در سمت قبله قرار دارد. چهار طرف روضه منوره را ايوان هاي پوشيده از کاشي فرا گرفته اند و هر سوي هر ايوان، ورودي هاي زنانه و مردانه قرار گرفته است. سوره توحيد، بر پيشاني ايوان سلام، روي کتيبه اي به خط کوفي به نگارش درآمده. آينه کاري، هنر آشناي مکان هاي مذهبي، تنها تزئينات روضه امامزاده است و شکوهي مثال زدني به در و ديوار داده است. اطراف ضريح، هشت رواق مربع شکل تو در تو قرار دارد که ايوان هايي با سر درهاي بلند، آنها را از فضاي داخلي مزار جدا مي کند. رواق هايي که نه در نه متر هستند و به طور مساوي بين بانوان و آقايان تقسيم شده اند. ضريح امامزاده حسين بن موسي الکاظم (ع) مثل ضريح بيشتر امامزاده هاي ديگر، صندوقي است فلزي که با ورقه هايي از طلا و نقره روکش شده است. 14 محراب مشبک قلم زني شده بالاي ضريح به هم پيوند خورده اند. 1363 خورشيدي سالي است که کار اين اثر هنري و نصبش تمام شده. اين را کتيبه پيشاني ضريح نشان مي دهد. صندوق مزار با پارچه سبز پوشانده شده و يک قرآن تاريخي روي آن قرار دارد. چهار گلدان طلايي هم زينت بخش چهار گوشه ضريح است.
قاب شيشه اي کنار سقاخانه در ضلع شرقي صحن، حرفي از سال هاي دور براي گفتن دارد. حرفي از يک سنگ قبر قديمي که حکاکي هاي رويش به سختي خوانده مي شود اما از اندازه هاي آن مي شود فهميد که سنگ مزاري بوده است. تابلوي کنار قاب، معما را حل مي کند. اين سنگ يکي از سنگ هاي تاريخي به دست آمده از بناي قديمي امامزاده است؛ سنگ قبر بزرگي که روزگاري بر مزار خواجه شمس الدين حسين شاه قرار داشته است و اين خواجه شمس الدين روزگاري بر منطقه طبس حکمراني مي کرده و شرح قبر آن در توضيحات «دايرة المعارف تشيع» آمده است. سنگ دو متر طول، سي سانتي متر عرض و بيش از پانزده سانتي متر قطر دارد و تاريخ 800 هجري قمري روي آن حک شده است. اين سنگ يکي از معدود اشيايي است که از شکل قديم بنا به جا مانده است.

بست تاريخ
 

اگرچه از روزگار زندگي امامزاده 12 قرن مي گذرد، امام به روايت معصوم شيرازي، صاحب کتاب «طرائق الحقايق» احداث اولين بناي امامزاده مربوط به قرن پنجم است. تا قبل از ويراني امامزاده در زلزله طبس، کتيبه اي هم دور بنا وجود داشته که همين را تاييد مي کرده. بر اساس اين کتيبه نخستين بناي امامزاده سال 494 هجري به اتمام رسيده که روزگار استيلاي اسماعيليه بر منطقه طبس بوده است. بناي امامزاده حسين بن موسي الکاظم (ع) البته در دوره صفويه و زنديه هم بازسازي و مرمت شد اما زلزله شهريور ماه سال 1357 همه چيز را خراب کرد و بناي امامزاده هم در اين حادثه تخريب شد.
 بست حريم مکان مذهبي ر نشان مي دهد. در غرب بست، راهرويي است که با عبور از آن به صحن اصلي امامزاده مي رسيم که ابعاد آن 21 در 41 متر است. در غرب اين صحن ايواني قرار دارد که به ايوان «عليشير» مشهور است. مي گويند در گذشته اين ايوان داراي نقاشي ها و گچبري هاي جالبي بوده و ارتفاع بيشتري داشته است. با عبور از ايوان، راهروي طولاني اي وجود دارد که دو طرف آن مقبره هايي واقع شده، با سنگ قبر هايي که داراي تاريخ کهن هستند. از جمله آنها سنگ قبر بزرگ و تاريخي «خواجه شمس الدين حسين شاه» است و در برابر مقبره مزبور، ساختمان ديگري معروف به «چهلچراغ»، مقبره «عمادالملک»، «ميرزا ابو القاسم خان» و سردار «مکرم» است که همگي حکمرانان طبس بوده اند. حرم اتاق چهار گوشه اي است که طول هر ضلع آن هشت متر است و بر فراز آن، گنبدي به ارتفاع دوازده متر بر پا شده. ديوارهاي حرم تا زير گنبد ، داراي نقاشي هايي به رنگ آبي است که مناظر گوناگون از شکارگاه و... را نشان مي دهد. در چهار طرف بالاي دواره حرم، کتيبه اي با خط نسخ نگارش يافته. صندوق چوبي روي مرقد داراي تاريخ سال 980 هجري قمري است و بر گرد صندوق مزبور، سوره هل اتي (دهر) کنده کاري شده است... .»از همه اين آثار تاريخي بعد از زلزله شهريور ماه سال 1357 فقط همين نوشته ها باقي مانده است.

ميقات الرضا
 

شهر جديد، خيلي زود، در ضلع شرقي امامزاده بنا شد. بين امامزاده و باغ تاريخي گلشن. امروز هم همه رشد طبس در همان ضلع شرقي است. جايي که شهر خودش را به کوه «شُتري» نزديک مي کند که آخرين بلندي هاست. پيش از ورود به بيکران کوير. شش سالي از زلزله نگذشته بود که بناي امامزاده را دوباره ساختند و بخش هاي ديگر آن سال هاي بعد به بنا اضافه شد. «ميقات الرضا»، لقب سال 1373 شمسي به بعد امامزاده است؛ بعد از آن توليت حرم را به آستان قدس رضوي سپردند. «ميقات» جايي است که حاجي ها محرم مي شوند براي رفتن به کعبه اما معناي اين واژه فراتر از چند مکان مشخص است. ميقات يعني جايي براي ديدار کردن يا آماده ديدار شدن. براي همين جلال آل احمد، اسم سفر نامه حجش را گذاشت «خسي در ميقات». پس ميقات الرضا مي شود جايي که بايد براي زيارت حضرت رضا (ع) کسب آمادگي کرد.
حالا روضه منوره يا ساختمان اصلي بنا که ضريح در آن قرار دارد، فضاي مربع شکلي است که با چهار مناره کوتاه شش متري (برج ساعت) در چهار گوش پشت بام ياد آور معماري روزگار تيموري و گورکاني است. صحني سنگفرش، بقعه را احاطه کرده است. چهار گلدسته در چهار گوشه حرم، دو سقاخانه در شرق وغرب و چهار حوض سنگي در چهار گوشه صحن، معماري بنا را کامل کرده. امروز حرم امامزاده حسين بن موسي الکاظم (ع) 13 هزار متر مربع صحن و رواق دارد و 45 هزار متر مربع فضاي سبز. دو آشپزخانه مجهز در دو سوي امامزاده براي زائراني مهياست که مي خواهند خودشان آشپزي کنند. دور تا دور صحن امامزاده نخل خرما و درخت ليمو است که يادآور شکوه باغ هاي ايراني است. امامزاده چند درخت زيتون هم دارد که اهالي طبس هر سال محصول آن را مي چينند و مبلغ حاصل از آن را وقف امامزاده مي کنند. کمي آن طرف تر از درخت ها، اتاق هاي سه در پنج متري است براي اقامت زائران. اتاق هايي مفروش با امکانات کافي که مي توان چند روزي را مهمان آن ها بود . در زمستان بوي بخاري هاي نفتي ، حال و هواي گذشته را براي زائران مسافر زنده مي کند. طبس هنوز گاز ندارد و نفت است که شب هاي سرد کوير را دلپذير مي سازد. عصرها خادمان حرم مي آيند و بخاري اتاق ها را روشن مي کنند. مخزن ها جوري تنظيم شده که بخاري ها صبح خاموش مي شوند.

شب هاي امامزاده
 

اينجا در کنج کوير، شب که مي شود انگار جاي آسمان و زمين عوض مي شود. ستون هاي نور اين بار از زمين به آسمان مي بارند، وقتي نورافکن هاي پاي گلدسته ها روشن مي شود. ستون هايي که در شب کوير، از کيلومتر ها مانده به طبس، در همه جاده هاي ورودي به شهر ديده مي شوند. تلالو روشني در حوض هاي آب حرم نسيم خنک شب کوير زير آسمان پر ستاره باعث مي شود تا زائران بي توجه به ساعت، در گوشه و کنار امامزاده بچرخند و شب سرد کوير را به صبح گرم آن پيوند بزنند. ضلع شمالي امامزاده جايي است که بسياري از طبسي ها در آنجا آرام گرفته اند و بسياري از سنگ هاي مزار، تاريخ 1357 را نشان مي دهد. همه آنهايي که در اين صحن و سرا مدفون هستند ، البته محدود به جان باختگان زلزله طبس نمي شوند. 150 شهيد دفاع مقدس هم نزديک ورودي پشت سر حضرت، دفن شده اند. اين ورودي به حرمت همين شهيدان «باب الشهدا» ناميده شده است.
«امامزاده حسين با خودش خير و برکت را به خانه هاي طبسي ها آورده است.» اين اعتقاد مردم طبس به جاست وقتي به فراواني درخت هاي ليمو و نارنج و نخل هاي خرما در اين حاشيه کوير نگاهي مي اندازيم. در طبس از خانه هاي اهالي گرفته تا وسط بلوار و ميدان، همه جا مي شود درخت هاي بار آور را ديد. بهار که بشود، شهر در عطر بهار نارنج غرق مي شود و گرماي تير و مرداد ماه خرما پزان طبس است. اما در همه ماه هاي سال مي شود از فروشگاه هاي ريز و درشت سطح شهر، خرماي طبس و مرباي بهار نارنج خريد؛ سوغاتي که زائران امامزاده هم از تهيه آن غفلت نمي کنند. نمي شود مسافر کوير بود و دست خالي برگشت. به خاطره خوب شب هاي کوير و آسمان پر ستاره اين شهر، معنويت امامزاده را هم بايد اضافه کرد و مهرباني اهالي کوير را.
منبع: سرزمين من، شماره يک، دوره جديد