یکی از باورهای شیعه امامیه که به غلط مورد اعتراض دیگر فرقه ها قرار می گیرد، بداء است؛ زیرا تصور می شود، مقصود از آن (ظهور بعد الخفاء) است، در حالی که شیعه بداء را به معنی (ابداء) می داند؛ نه آشکار شدن امری بر خداوند، (1) به این معنا که خداوند مقصود حقیقی خود را آشکار کرد، ولی مردم تصور دیگری داشتند. مانند تغییر قبله، ذبح اسماعیل (ع) و رفع عذاب از قوم یونس(ع) که خداوند متعال ابتدا از موضوع تغییر قبله، امتحانی بودن ذبح و رفع عذاب به دلیل توبه قوم یونس(ع) را خبر نداد، بلکه به جهت برخی مصلحت ها، پس از مدتی حقیقت را آشکار کرد. بنابراین (بداء) نزد غیر شیعه نیز مورد قبول است و سوء استفاده برخی غلات از آن، باعث شده است که شیعه نیز متهم شود. (2)
بر اساس برخی روایت ها، در موضوع علایم ظهور نیز احتمال بداء وجود دارد. کلینی در باب البداء از امام صادق(ع) نقل می کند:
«خداوند دو گونه علم دارد؛ یکی علم پنهان و مخزون که غیر او کسی نمی داند و از آن بداء به وجود می آید و دوم علمی که به فرشتگان و پیامبران خود داده و ما از آن آگاهیم.» (3)
آیا ممکن است که دانش امامان درباره نشانه های ظهور، از این نوع باشد؟ یعنی از نوعی که بداء در آن روشن نشده است. در تفسیر آیه «قضی اجلا ً و اجل مسمی عنده»(4) به نقل از امام باقر(ع) آمده است که «مراد اجل حتمی و اجل موقوف است.» (5) در روایت های علایم ظهور نیز به این دو گونه اشاره شده و از آن ها استفاده می شود که نشانه های حتمی - چنان که از نامش پیداست - به طور حتم، رخ خواهد داد، ولی علایم موقوفه، ممکن است تغییر کند. (6) چنان که امام باقر(ع) در ادامه همان حدیث کافی که نعمانی آورده است، درباره موقوف فرمود:
«در حضور ابوجعفر الجواد(ع) از سفیانی و حتمی بودن آن در روایت ها، سخن به میان آمد. پرسیدم: آیا در امر حتمی هم بداء پیش می آید؟ فرمود: آری، گفتم که می ترسم درباره قائم(ع) هم بداء پیش می آید. فرمود: قائم وعده الهی است و در آن تخلف نمی شود». (8)
بر اساس برخی روایت ها، در موضوع علایم ظهور نیز احتمال بداء وجود دارد. کلینی در باب البداء از امام صادق(ع) نقل می کند:
«خداوند دو گونه علم دارد؛ یکی علم پنهان و مخزون که غیر او کسی نمی داند و از آن بداء به وجود می آید و دوم علمی که به فرشتگان و پیامبران خود داده و ما از آن آگاهیم.» (3)
آیا ممکن است که دانش امامان درباره نشانه های ظهور، از این نوع باشد؟ یعنی از نوعی که بداء در آن روشن نشده است. در تفسیر آیه «قضی اجلا ً و اجل مسمی عنده»(4) به نقل از امام باقر(ع) آمده است که «مراد اجل حتمی و اجل موقوف است.» (5) در روایت های علایم ظهور نیز به این دو گونه اشاره شده و از آن ها استفاده می شود که نشانه های حتمی - چنان که از نامش پیداست - به طور حتم، رخ خواهد داد، ولی علایم موقوفه، ممکن است تغییر کند. (6) چنان که امام باقر(ع) در ادامه همان حدیث کافی که نعمانی آورده است، درباره موقوف فرمود:
«آن چیزی است که در آن خواست الهی دخالت دارد.»(7)
یعنی ممکن است به مشیت خداوند تغییر کند. باید توجه داشت بیشترعلامت های ظهور که در روایت ها از جمله نمونه های حتمی، شمرده نشده اند، به قرینه مقابله، جزو موقوفاتند و در آن ها احتمال بداء وجود دارد.
با این همه، در روایتی از امام نهم(ع)، در نشانه های حتمی نیز، وجود بداء احتمال داده شده است. نعمانی به نقل از ابوهاشم جعفری می گوید:یعنی ممکن است به مشیت خداوند تغییر کند. باید توجه داشت بیشترعلامت های ظهور که در روایت ها از جمله نمونه های حتمی، شمرده نشده اند، به قرینه مقابله، جزو موقوفاتند و در آن ها احتمال بداء وجود دارد.
«در حضور ابوجعفر الجواد(ع) از سفیانی و حتمی بودن آن در روایت ها، سخن به میان آمد. پرسیدم: آیا در امر حتمی هم بداء پیش می آید؟ فرمود: آری، گفتم که می ترسم درباره قائم(ع) هم بداء پیش می آید. فرمود: قائم وعده الهی است و در آن تخلف نمی شود». (8)
پی‌نوشت‌ها:
1. درباره جایگاه و اهمیت بداء، و اینکه بداء با علم الهی منافاتی ندارد، نک : الکافی: ج 1 ، صص 146 - 149.
2 برای اطلاع بیشتر نک : غالیان، ص 277.
3 - الکافی، ج1، ص 147.
4 - سوره انعام (6)، آیه 2.
5 - الکافی ، ج1، ص 147.
6 - درباره این روایت ها، نک : بحارالانوار، ج52، ص 249.
7 - الغیبه نعمانی، ح5، باب 18، ص 312.
8 - همان، ح10، باب 18، ص 315.
/ج
