دربارۀ افت و خیز سطح آب دریای خزر

دریای مازندران بزرگ‌ترین دریاچه‌ی جهان است. این دریا به آب‌های آزاد جهان اتصال ندارد و سطح آن در حدود بیست و هشت متر پایین‌تر از سطح آب‌های آزاد جهان است. تقریباً هشتاد درصد آب ورودی به این دریا از طریق رودخانه‌ی ولگا که به این دریا می‌ریزد تأمین می‌شود. شیب بستر دریا در سواحل شمالی آن بسیار کم‌تر از ساحل جنوبی آن است که متعلق به ایران می‌باشد. عمق دریا در نزدیکی سواحل جنوبی حتی به یک کیلومتر نیز می‌رسد در حالی که در سواحل شمالی عمق آن در حدود پنج تا بیست و پنج متر است. علل مختلفی برای بالا و پایین رفتن سطح آب این دریا در طول سالیان مختلف بیان شده است. نخستین علت آن، دریاچه بودنِ آن است، یعنی چون به آب‌های آزاد جهان راه ندارد بالاجبار توازن ورودی و خروجی دریا تنها در محدوده‌ی این دریا(چه) باید در نظر گرفته شود نه در محدوده‌ی مساحت تمام آب‌های آزاد جهان. به عبارت دیگر، تفاوت‌های ورودی و خروجی آب این دریا تظاهر عینی بیشتری نسبت به مناطق ساحلی دریاهای آزاد دارد.
علت دیگر، وجود دوره‌های پر آبی یا کم آبی در حوزه‌ی آب‌ریز این دریاست. مثلاً در دوره‌ای میزان بارندگی در حوزه‌ی آب‌ریز این دریا افزایش و میزان تبخیر آب سطح دریا کاهش می‌یابد و در دوره‌ای دیگر وضعیت برعکس می‌شود. یکی از عوامل موجد این وضعیت، تغییرات حادث در دمای کره‌ی زمین و افزایش گازهای گلخانه‌ای است که می‌تواند موجب شود که مقدار بارندگی در سطح دریا افزایش یابد و توزیع جریان‌های ورودی به دریا دست‌خوش تغییراتی شود. عامل دیگر، سدسازی‌های انجام شده روی رودخانه‌های اصلی تأمین کننده‌ی آب این دریاست که در دوره‌هایی، آب‌گیری پشت این سدها باعث کاهش آب این دریا شده است. هم‌چنین در طی سالیان گذشته تاکنون میزان فراوانی نفت از بستر این دریا استخراج شده است. بر اثر فرسودگی تأسیسات نفتی و نیز نقل و انتقال مواد نفتی مقدار زیادی مواد نفتی وارد آب‌های دریای خزر شده و در سطح آب گسترده شده است. لکه‌های نفتی وسیعی در بخش‌های میانی سطح آب این دریا مشاهده شده است. این لکه‌ها مانع تبخیر آب می‌شوند و می‌توانند عاملی جهت افزایش سطح آب این دریا باشند. آلودگی‌های این‌چنینی تنها منحصر به نفت‌های منتشر شده بر سطح دریا نیست بلکه متأسفانه پسماندها و فاضلاب‌های زیادی نیز به این دریا ریخته می‌شود که می‌توانند نقشی مشابه در تغییر ورودی و خروجی آب این دریا ایفا کنند، گذشته از نقش مخربِ اکوسیستمی این آلودگی‌ها در این بزرگ‌ترین دریاچه‌ی جهان. عامل دیگری نیز برای بالا آمدن سطح آب این دریا عنوان می‌شود که عبارت است از تغییرات تکتونیکی پوسته‌ی زمین در کف این دریا که اثر خود را بر تغییر ارتفاع سطح آب می‌گذارد. البته لازم است برای مطمئن شدن به وجود چنین عاملی تحقیقات میدانی و ایستگاهی کافی در این زمینه صورت گیرد.
خلیج کم عمق قره بغاز می‌تواند نقش نسبتاً قابل توجهی در افزایش تبخیرِ آب این دریا داشته باشد. این خلیج از طریق آبراه باریکی به نام آجی چای یا رودخانه‌ی تلخ به بدنه‌ی اصلی دریا راه دارد. وزش بادهای گرم در افزایش تبخیر آب این خلیج تأثیر فراوانی دارد. در مقاطعی، برای جلوگیری از تبخیر زیاد آب دریا، این خلیج بسته شده است یعنی جلوی ورود و خروج آبِ آن در ارتباط با بدنه‌ی اصلی دریا گرفته شده است. از عوامل دیگر، طرح‌هایی است که روس‌ها برای انتقال آب از حوزه‌های شمالی به دریای خزر اجرا کرده‌اند. در این زمینه، انحراف رودخانه‌های سیبری به سوی صحرای جنوب، همواره مورد نظر آنها بوده است تا کشاورزی را در مناطق اطراف این نواحی رونق داده و نیز از کوچک شدن دریاهای خزر و اورال جلوگیری کنند.
دریای مازندران یا خزر نقش عظیمی در اکوسیستم و حیات مناطق اطراف خود دارد و به ویژه ساحل جنوبی آن از اهمیت بیشتری برخوردار است. همواره از سوی روس‌ها طرح‌هایی برای حفر کانال و اتصال این دریاچه به دریاهای آزاد جهان در دست بررسی بوده است. انجام چنین طرحی هرچند شهرهای ساحلی آن را تا حدود زیادی زیر آب می‌برد (سطح آب در آن حال 28 متر بالا می‌آید) اما از مزایای کشتیرانی و تجاری بسیار مهمی در تبادلات بین‌المللی برخوردار است.
به نظر می‌رسد این دریاچه‌ی بزرگ در هزاران سال پیش با سرریز شدن از دریاهای آزادِ نزدیکِ آن، احتمالاً متعاقبِ طوفان‌ها و طغیان‌های عظیمِ حادث شده در دریا و خشکی، به وجود آمده است و بلافاصله راه ارتباطی آن با آب‌های آزاد مسدود شده است. در قدیم، سطح آب این دریا چندین متر بالاتر از سطح فعلی آن بوده است و نواحی وسیعی تا دامنه‌های کوه‌های البرز زیر سطح آب این دریا واقع شده بودند.