نگاه به وقف بیش از هر چیز ناشی از اندیشه معاد است. این نگرش که حیات آدمی پس از مرگ و زندگی چند ساله در این دنیا به پایان نمی رسد و انسان تنها محدود به این جهان فانی نیست و زندگی او پس از مرگ نیز تداوم دارد باعث گردیده تا اندیشه وقف به عنوان عاملی مؤثر برای ارتباط بین جهان ماده و جهان معنا در زندگی جوامع ایجاد گردد.
وقف در بستر نگاه دین و مهمترین اصل آن یعنی معاد قرار دارد. این نگرش قبل از ظهور اسلام نیز وجود داشت اما با طلوع انوار حیات بخش دین مبین اسلام دارای اصول و چارچوبی شد که گستردگی طیف مخاطبان وقف و بهره وران از عواید موقوفات بخشی از این ضابطه مندی است.
پیش از اسلام افرادی که اموال و دارایی های خویش را وقف می کردند نیات خود را برای وقف اموال در اموری کلی و یکسان که دیگران تعریف کرده بودند معطوف می کردند. مثلاً در برخی مذاهب منشعب از مسیحیت افراد متمول نیت می کردند .
تا پس از مرگشان بخشی از اموال و دارایی های آنان را در مراسم مختلف به طبخ انواع خوراکهای لذیذ اختصاص دهند و به افراد بی بضاعتی که به نام گناهخوار مشهور بودند بدهند تا آن ها با خوردن آن خوراکها گناههای فرد متوفی را به خود انتقال دهند! البته شکل دیگری از این مراسم (گناهخواری) وجود دارد.
که در کشور انگلستان و برخی فرق مسیحی که با کاتولیکها میانه خوبی ندارد اجرا می شود. Sea neater (گناهخواران ) افرادی هستند که ادعای استعداد و کرامت ویژه ای دارند؛ آنها با گرفتن پول هنگفتی از بستگان فرد در حال احتضار در بستر احتضار او حضور می یابند.
و با اجرای تشریفات و مراسم و آیینی، گناههای فرد رو به مرگ را اصطلاحاً می خورند! القائات در این مراسم به گونه ای است که هر چه گناهان فرد رو به احتضار، بیشتر باشد، فشاری که به وی و فرد گناهخوار وارد می شود بیشتر می گردد! اما پس از اجرای این مراسم، فرد رو به احتضار، بدون بار گناه از دنیا می رود!
در برخی دیگر از مذاهب مسیحیت به ویژه مذهب کاتولیک؛ افراد ثروتمند در قید حیات خود با مراجعه به روحانیون بلند مرتبه مسیحی از آنان قباله منزل در بهشت می خرند! و جالب اینکه هر قدر بیشتر پول بپردازند منزل خریداری شده بزرگتر و بهتر است!
هر چند اینگونه اعتقادات و مراسم و آئین ها که با لایه های ضخیمی از خرافات مخلوط است؛ ارتباطی با وقف ندارد اما توجه به معاد و اقدام جهت باقیات و صالحات را در جوامع گوناگون به تصویر می کشد.
با ظهور دین اسلام وقف با تأثیرپذیری از جهان بینی اسلامی و اعتقاد به معاد، به صورتی استوار و جهت دار مطرح گردید.
تاریخچه وقف بعد از اسلام
رسول خدا (ص) اولین واقف در اسلام
ابن هشام می گوید: نخستین صدقه موقوفه در اسلام زمین های مخَیرِیق است که وی آنها را با وصیت در اختیار رسول خدا (ص) قرار داد و پیامبر آنها را وقف کرد. شرح ماجرا بدین قرار است که:
مخیریق از عالمان بزرگ اهل کتاب در مدینه بود.
وی مردی ثروتمند بود و پیامبر را بسیار دوست داشت؛ از این رو در روز شنبه ای که جنگ اُحد آغاز شد به یهودیان گفت: شما می دانید که یاری دادن محمد (ص) بر شما لازم است، پس برخیزید و او را یاری دهید. آنها گفتند امروز شنبه است و طبق عقیده خودمان نباید کاری انجام دهیم!
مخیریق گفت: شما شنبه ای ندارید، سپس اسلحه خود را به دوش گرفت و برای یاری پیامبر (ص) به سمت احد حرکت کرد. وی قبل از حرکت به خویشان خود چنین وصیت کرد: اگر من امروز کشته شدم، دارایی من در اختیار محمد (ص) خواهد بود تا بنا بر رهنمود خدا، در هر راهی که صلاح می داند صرف کند.
هنگامی که جنگ شروع شد، مخیریق با دشمنان پیامبر جنگید و شهید شد. پیامبر (ص) اموال او را پذیرفت و وقف کرد. دارایی او هفت نخلستان بود که به «حوائط سبعه» معروف است؛ از این رو اولین واقف در اسلام پیامبر اکرم (ص) است که اموال مخیریق را وقف کرد.
موقوفات امیرالمؤمنین علی(ع)
پس از رسول خدا (ص) حضرت علی (ع) بزرگترین واقف در صدر اسلام است.
امیرالمؤمنین؛ (ع) که به ابوتراب (پدر خاک) نیز مشهور است، از طریق حفر چاه و ایجاد قنوات در بیابانهای سوزان سرزمین حجاز نخلستان های زیادی را به وجود آورده و بیابانهای خشک را آباد کرد. مولا علی (ع) پس از آباد کردن زمینهای لم یزرع آنها را وقف مسلمین می کرد،
در برخی مناطق سرزمین وسیع حجاز هنوز هم قنوات و چاههایی وجود دارد که حاصل تلاش امام اول شیعیان در آبادانی سرزمینهای اسلامی و خدمت کردن به مسلمانان است؛ قنوات و چاههایی که آن حضرت بلافاصله پس از حفر؛ آنها را برای مصارف مختلف مسلمانان وقف نموده است.
امام صادق (ع) می فرماید: پیامبر (ص) زمینی از انفال را در اختیار علی (ع) گذاشت و آن حضرت در آن جا قناتی حفر کرد که آب آن همچون خون گردن شتر فواره می زد. امام (ع) آنجا را «ینبع» نامید و آن قنات را وقف زائران خانه خدا کرد.
در بخشی از وقف نامه حضرت علی (ع) درباره این موقوفه نیز آمده است: « علی بنده خدا و امیرمؤمنان، دو مزرعه ابی نَیزَر و بغیبغه را برای فقرای مدینه و در راه ماندگان وقف کرد تا خداوند روز قیامت چهره او را از حرارت آتش مصون دارد، پس این املاک فروخته و بخشیده نمی شود.
موقوفات فاطمه (س)
ام الائمه حضرت فاطمه زهرا (س) نیز موقوفاتی دارند، یکی از معروفترین آنها چشمه ای است به نام ام العیال که به برکت آن روستایی بزرگ در کنارش ساخته شده است. این روستا بین مکه و مدینه قرار داشته و درختان نخل بسیاری در آن وجود داشته است. این چشمه و این روستا توسط دخت گرامی رسول خدا حضرت فاطمه (س) وقف سادات حسینی شد.
سایر امامان معصوم (ع) نیز موقوفاتی داشته اند، از جمله دو باغ در اطراف مدینه به نام های «باغ صبا» و «باغ مرجان» وجود دارد که از موقوفات امام حسن مجتبی یا امام سجاد (ع) است.
منبع:
نشریه مهتدین شماره 13
نویسنده: حسین قادسی
این مقاله در تاریخ 1403/5/13 بروز رسانی شده است
