مهمترین اقدام شیخ محمود شلتوت در طول زندگی اش، صدور فتوا مبنی بر جواز تعبّد و پیروی از فقه مذاهب معتبری مثل شیعه است. شلتوت با این اقدام گام بسیار مهمی در راه تقریب مذاهب سنی و شیعه برداشت.
این کتاب که به یکی از علمای شیعه نسبت داده شده بود، بدون تاریخ و بدون ذکر محل و نام چاپخانه در اختیار اعضا قرار گرفت و موجی از ناراحتی و بدبینی نسبت به مذهب شیعه را در پی داشت.
بدون تردید، دست استعمار در پس این پرده در جریان بود. عبدالمجید سلیم که با این توطئه از پیش طراحی شده رو به رو شد، نتوانست در آن وضعیت بحرانی و دشمنی و کینه ای که نسبت به شیعه پدید آمده بود، این فتوا را صادر کند. لذا منصرف شد و منتظر فرصتی دیگر بود. ولی دست اجل فرصت را از عبدالمجید گرفت و سالها بعد شاگردش شیخ محمود شلتوت این فتوا را صادر کرد.
فتوای شیخ محمود شلتوت دارای سه عنصر اصلی می باشد:
1. هیچ مسلمانی ملزم نیست که حتماً تابع یکی از مذاهب چهارگانه فقهی اهل سنت باشد؛ بلکه هر مسلمانی در انتخاب هر یک از مذاهب فقهی آزاد است.
2. انتقال از یک مذهب فقهی به مذهب فقهی دیگر جایز است.
3. هر مسلمانی اگرچه سنی باشد، می تواند طبق فقه شیعه امامیه عمل کند.(1)
آن جناب پاسخ دادند:
آئین اسلام هیچ یک از پیروان خود را ملزم به پیروی از مکتب معینی ننموده؛ بلکه هر مسلمانی می تواند از هر مکتبی که به طور صحیح نقل شده، و احکام آن در کتب مخصوص به خود مدون گشته، پیروی نماید. و کسی که مقلد یکی از این مکتبهای چهارگانه باشد، می تواند به مکتب دیگری( هر مکتبی که باشد) منتقل شود.
مکتب جعفری معروف به مذهب امامی اثنی عشری، مکتبی است که شرعاً پیروی از آن مانند پیروی از مکتبهای اهل سنت جایز می باشد. بنابراین سزاوار است که مسلمانان این حقیقت را دریابند و از تعصب ناحق و ناروایی که نسبت به مکتب معینی دارند، دوری گزینند؛ زیرا دین خدا و شریعت او تابع مکتبی نبوده و در احتکار و انحصار مکتب معینی نخواهد بود. بلکه همه صاحبان مذهبان مجتهد بوده و اجتهادشان مورد قبول درگاه باریتعالی است. و کسانی که اهل نظر و اجتهاد نیستند، می توانند از هر مکتبی که موردنظرشان است تقلید کنند و از احکام فقه آن پیروی نمایند؛ و در این مورد فرقی میان عبادات و معاملات نیست.
شیخ محمود شلتوت
جناب آقای علامه جلیل استاد محمدتقی قمی دبیر کل جماعت تقریب بین مذاهب اسلامی.
سلام علیکم و رحمة الله و برکاته. اما بعد، با نهایت مسرت یک نسخه از فتوای امضاء شده خود را که در مورد جواز پیروی از مذهب شیعه امامیه صادر نموده ام، به پیوست حضورتان تقدیم می دارم. امیدوارم آن را در آرشیو دارالتقریب بین مذاهب اسلامی که اینجانب افتخار شرکت در تأسیس آن را دارم، نگاه دارید. خداوند ما را در پیشرفت رسالت این مؤسسه توفیق عنایت فرماید.
السلام علیکم و رحمة الله.
شیخ جامع الازهر
محمود شلتوت(2)
صدور این فتوا توجه همگان را در جهان اسلام به خود جلب کرد. اکثر متفکرین که این واقعه را انقلابی مهم در روابط بین شیعه و سنی می دیدند از این فتوا حمایت کردند. ولی برخی از کوته فکران و تفرقه پراکنان او را به خاطر این اقدام به باد انتقاد گرفته و بر او خرده گرفتند که چرا مذهب شیعه را به رسمیت شناخته است.
شخصی ضمن انتقاد از شلتوت در حالی که به او معترض بود، گفت:« شما مذهبی را که بدعت بوده به رسمیت شناخته ای؟!» شیخ محمود شلتوت با آرامش جواب داد:« من این کار را برای خدا کردم». بعد از بیان این جمله، علامه محمدتقی قمی را نام برد و درباره او گفت« آنقدر به او ایمان دارم که در آخرت حاضرم هرجا که او را بردند با او بروم؛ حال، هر کس می خواهد بپسندد یا نپسندد.»(3)
در سفر مصر، روزی به دیدار استاد شلتوت، رئیس جامع الازهر رفتم و دیدم علمای زیادی در محضر او هستند. به وی گفتم: چه عاملی باعث شده که فتوای تاریخی خود را بر جواز تعبّد به مذهب جعفری صادر فرموده اید؟ در پاسخ گفت: فتوای من عوامل سیاسی و غیر آن نداشت. عامل مهم آن بعضی از کتاب های فقهی شیعه بود. زیرا زمانی که من برخی از مسائل اخلاقی و نظری را به گونه مقارن مورد بررسی قرار دادم و ادّله همه عالمان مذاهب را در آن مسائل از نظر گذراندم، دیدم ادلّه عالمان شیعه از ادله دیگران قوی تر و متین تر است. این سبب صدور فتوایم گردید. وی سپس اضافه کرد: کتابهای شیعه را مورد مطالعه قرار دهید.(4)
پیشینه فتوا
هنگامی که «شیخ عبدالمجید سلیم»ریاست دانشگاه الازهر را برعهده داشت، تصمیم گرفت تا فتوایی مبنی بر جواز پیروی از مذهب اهل بیت (علیهم السلام) صادر کند. هنگامی که خواست این کار را انجام دهد، از طرف عناصر استکبار و استعمار، کتابی توهین آمیز نسبت به مقدسات اهل سنت منتشر و در بین اعضای دارالتقریب پخش شد.این کتاب که به یکی از علمای شیعه نسبت داده شده بود، بدون تاریخ و بدون ذکر محل و نام چاپخانه در اختیار اعضا قرار گرفت و موجی از ناراحتی و بدبینی نسبت به مذهب شیعه را در پی داشت.
بدون تردید، دست استعمار در پس این پرده در جریان بود. عبدالمجید سلیم که با این توطئه از پیش طراحی شده رو به رو شد، نتوانست در آن وضعیت بحرانی و دشمنی و کینه ای که نسبت به شیعه پدید آمده بود، این فتوا را صادر کند. لذا منصرف شد و منتظر فرصتی دیگر بود. ولی دست اجل فرصت را از عبدالمجید گرفت و سالها بعد شاگردش شیخ محمود شلتوت این فتوا را صادر کرد.
فتوای شیخ محمود شلتوت دارای سه عنصر اصلی می باشد:
1. هیچ مسلمانی ملزم نیست که حتماً تابع یکی از مذاهب چهارگانه فقهی اهل سنت باشد؛ بلکه هر مسلمانی در انتخاب هر یک از مذاهب فقهی آزاد است.
2. انتقال از یک مذهب فقهی به مذهب فقهی دیگر جایز است.
3. هر مسلمانی اگرچه سنی باشد، می تواند طبق فقه شیعه امامیه عمل کند.(1)
متن فتوا
سرانجام در روز بابرکت 17/ ربیع الاول/ 1378ه.ق. همزمان با میلاد سعید امام صادق (علیه السلام) رئیس فقه جعفری و سالروز میلاد حضرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با حضور نمایندگان مذهب شیعه امامی، زیدی، شافعی، حنبلی، مالکی و حنفی، شیخ محمود شلتوت فتوایی مبنی بر جواز پیروی از مکتب تشیع صادر نمود. از معظم له سؤال شده بود:«عده ای از مردم معتقدند که هر فرد مسلمان برای آن که عبادات و معاملاتش صحیح انجام گیرد، باید تابع احکام یکی از مکتبهای معروف چهارگانه باشد؛ و در میان این مکتبهای چهارگانه، نامی از مکتب شیعه امامی و شیعه زیدی برده نشده است. آیا جنابعالی با این نظر کاملاً موافقید که مثلاً پیروی از مکتب امامیه اثنی عشری مغایرتی با دین ندارد؟»آن جناب پاسخ دادند:
آئین اسلام هیچ یک از پیروان خود را ملزم به پیروی از مکتب معینی ننموده؛ بلکه هر مسلمانی می تواند از هر مکتبی که به طور صحیح نقل شده، و احکام آن در کتب مخصوص به خود مدون گشته، پیروی نماید. و کسی که مقلد یکی از این مکتبهای چهارگانه باشد، می تواند به مکتب دیگری( هر مکتبی که باشد) منتقل شود.
مکتب جعفری معروف به مذهب امامی اثنی عشری، مکتبی است که شرعاً پیروی از آن مانند پیروی از مکتبهای اهل سنت جایز می باشد. بنابراین سزاوار است که مسلمانان این حقیقت را دریابند و از تعصب ناحق و ناروایی که نسبت به مکتب معینی دارند، دوری گزینند؛ زیرا دین خدا و شریعت او تابع مکتبی نبوده و در احتکار و انحصار مکتب معینی نخواهد بود. بلکه همه صاحبان مذهبان مجتهد بوده و اجتهادشان مورد قبول درگاه باریتعالی است. و کسانی که اهل نظر و اجتهاد نیستند، می توانند از هر مکتبی که موردنظرشان است تقلید کنند و از احکام فقه آن پیروی نمایند؛ و در این مورد فرقی میان عبادات و معاملات نیست.
شیخ محمود شلتوت
جناب آقای علامه جلیل استاد محمدتقی قمی دبیر کل جماعت تقریب بین مذاهب اسلامی.
سلام علیکم و رحمة الله و برکاته. اما بعد، با نهایت مسرت یک نسخه از فتوای امضاء شده خود را که در مورد جواز پیروی از مذهب شیعه امامیه صادر نموده ام، به پیوست حضورتان تقدیم می دارم. امیدوارم آن را در آرشیو دارالتقریب بین مذاهب اسلامی که اینجانب افتخار شرکت در تأسیس آن را دارم، نگاه دارید. خداوند ما را در پیشرفت رسالت این مؤسسه توفیق عنایت فرماید.
السلام علیکم و رحمة الله.
شیخ جامع الازهر
محمود شلتوت(2)
صدور این فتوا توجه همگان را در جهان اسلام به خود جلب کرد. اکثر متفکرین که این واقعه را انقلابی مهم در روابط بین شیعه و سنی می دیدند از این فتوا حمایت کردند. ولی برخی از کوته فکران و تفرقه پراکنان او را به خاطر این اقدام به باد انتقاد گرفته و بر او خرده گرفتند که چرا مذهب شیعه را به رسمیت شناخته است.
شخصی ضمن انتقاد از شلتوت در حالی که به او معترض بود، گفت:« شما مذهبی را که بدعت بوده به رسمیت شناخته ای؟!» شیخ محمود شلتوت با آرامش جواب داد:« من این کار را برای خدا کردم». بعد از بیان این جمله، علامه محمدتقی قمی را نام برد و درباره او گفت« آنقدر به او ایمان دارم که در آخرت حاضرم هرجا که او را بردند با او بروم؛ حال، هر کس می خواهد بپسندد یا نپسندد.»(3)
انگیزه های صدور فتوا
یکی از دلایل مهمّ صدور این فتوا، مطالعه کتب فقهی علمای شیعه و تدبّر و تحقیق در ادله آن ها به وسیله شیخ محمود شلتوت بود. شیخ محمد جواد مغنیه در این باره می گوید:در سفر مصر، روزی به دیدار استاد شلتوت، رئیس جامع الازهر رفتم و دیدم علمای زیادی در محضر او هستند. به وی گفتم: چه عاملی باعث شده که فتوای تاریخی خود را بر جواز تعبّد به مذهب جعفری صادر فرموده اید؟ در پاسخ گفت: فتوای من عوامل سیاسی و غیر آن نداشت. عامل مهم آن بعضی از کتاب های فقهی شیعه بود. زیرا زمانی که من برخی از مسائل اخلاقی و نظری را به گونه مقارن مورد بررسی قرار دادم و ادّله همه عالمان مذاهب را در آن مسائل از نظر گذراندم، دیدم ادلّه عالمان شیعه از ادله دیگران قوی تر و متین تر است. این سبب صدور فتوایم گردید. وی سپس اضافه کرد: کتابهای شیعه را مورد مطالعه قرار دهید.(4)
اهدای فتوا به آستان قدس رضوی
شیخ محمدتقی قمی در مجلس ویژه ای که با حضور شخصیت های سیاسی و فرهنگی شهر مقدس مشهد در این شهر به پاس بزرگداشت شیخ محمود شلتوت، از طرف آیت الله سیدمحمدهادی میلانی برگزار شد، پیرامون تقریب مذاهب اسلامی سخنرانی ایراد کرد. سپس با حضور علما و بزرگان مشهد از جمله حضرت آیت الله میلانی، آیت الله میرزا احمد کفایی و آیت الله واعظ زاده خراسانی، فتوای تاریخی وی مبنی بر جواز پیروی از مذهب شیعه را به آستان قدس تقدیم نمود. این فتوی که به خط شیخ محمود شلتوت است، به عنوان یک سند مهم تاریخی در کتابخانه آستانه نگهداری می شود.(5)پی نوشت ها :
1.مجموعه مقالات، ص 175.
2. همبستگی مذاهب اسلامی، ص 345.
3.روزنامه جمهوری اسلامی، 19/ 10/ 79، ویژه نامه، ص 10.
4. روزنامه کیهان، 16/ 5/ 1372، ص 6.
5. همبستگی مذاهب اسلامی، ص 318.
