1. تأسیس کرسی فقه مقارن
الف- تعریف فقه مقارن
آیت الله ابراهیم جناتی فقه تطبیقی « مقارن» را این گونه تعریف می کند:فقه تطبیقی دو تعریف دارد:
1. گردآوری آراء و نظرات و فتاوای عالمان مذاهب اسلامی در مسائل فرعی در کنار هم؛ بدون موازنه بین آنها از حیث دلیل و مدرک و اینکه کدام یک از آنها بر دیگری از حیث دلیل برتری دارد. امروزه به فقه تطبیقی به این معنا «فقه مقارن» می گویند.
2. جمع بین فتوا و آرای عالمان مذاهب در کنار هم با ادله آنها و با اجرای موازنه و بررسی آن ادله برای به دست آوردن قول برتر و قوی تر. امروزه به فقه تطبیقی به این معنا، فقه مقایسه ای می گویند.(1)
ب- تأسیس فقه مقارن
یکی از اقدامات مهم شیخ محمود شلتوت تأسیس فقه مقارن در دانشگاه الازهر بود. او به هیچ وجه تعصب مذهبی نداشت و حرف حق را از هر مذهبی که بود قبول می کرد. وی درباره تأسیس کرسی فقه مقارن می گوید:«و این هم دانشگاه الازهر که براساس تقریب بین مذاهب اسلامی تسلیم گشت و مقرر داشت که فقه شیعه و سنی هر دو براساس دلیل و برهان بدون هیچ گونه تعصبی تدریس شود»(2).وی در مقایسه بین ادله علمای مذاهب مختلف، یک اصل را قبول داشت و آن این که هر دلیلی را که قوی تر باشد بپذیرد؛ خواه از مذهب خودش باشد، خواه از مذهب دیگری:« فقهای مسلمان باید به دور از تعصب ها و هواهای نفسانی هر رأی و اندیشه ای را که در تحکیم مبانی اسلام مؤثرتر است و رفاه خانواده و اجتماع را بهتر تأمین می کند، از یکدیگر بپذیرند.»(3)
ج- آیین نامه فقه مقارن
شیخ محمود شلتوت درباره آیین نامه تدریس فقه مقارن که خود تدوین کرده می نویسد، تدریس فقه مقارن میان مذاهب اسلامی براساس آیین نامه زیر است:1. تحقیقات و مطالعات مذاهب فقهی بدون فرق میان مذهب سنّی و شیعه است و به طور خاص به دیدگاه فقهی، احکام و دلائل هر یک از مذاهب چهارگانه اهل سنت و دو مذهب امامیه دوازده امامی و زیدی می پردازد.
2. پیراستن حکمی که دلیل، راهنمای آن است از جهت گیری به سوی مذهب استاد یا شاگرد خاص، باشد که ثمره مقارنه محقق شود و رأی حسن و راجح میان آراء گوناگون آشکار گشته و تعصبات مذموم فرقه ای باطل گردد.
3. در اصول فقه به طور خاص به بیان مواضعی اصولی که مورد اختلاف مذاهب ششگانه اسلامی سابق الذکر است همراه با بیان اسباب اختلاف پرداخته می شود.
4. علم مصطلح الحدیث و رجال حدیث شامل تحقیق و بررسی اصطلاحات حدیثی اهل سنّت و مصطلحات مذهب امامی و زیدی، همچنین مشتمل بر تحقیق و بررسی رجال مشهور و اصحاب مسانید و مسانید آنها در فقه هر دو مذهب خواهد بود؛ افزون بر توسعه ای که به تفصیل در مطالعات عالی دانشکده الشریعه داده شده است.(4)
د- ثمرات تأسیس فقه مقارن
از ثمرات مهم تأسیس رشته فقه مقارن، مقایسه برخی احکام اسلامی و برتری یافتن نظر شیعه بود که بعدها به صورت قانون رسمی مصر درآمد. شیخ محمود شلتوت به چند مورد اشاره می کند:«فراموش نمی کنم که تطبیق و مقارنه میان مذاهب را در دانشکده شریعت، درس می دادم و آرای مذاهب را در یک مسأله عرض می کردم. از جمله نظر مذهب شیعه را می گفتم و در بسیاری از اوقات رأی مذهب شیعه را برمی گزیدم زیرا پیرو دلیل بودم. نیز از یاد نمی برم در بسیاری از مسائل، طبق نظر شیعه فتوا می دادم؛ از جمله در مورد قانون هایی که مربوط به احوالات فردی و شخصی بود و همچنین برخی از مسائلی که برمی شمرم:حکم سه طلاقه
سه طلاق که یک بار انجام می شود، در مذاهب سنّی، سه طلاق به حساب می آید اما در مذهب شیعه یک طلاق رجعی بیش نیست. قانون، عمل به آن را پذیرفته است و فتوای مذهب اهل سنت ارزشی از نظر قضاوت شرعی ندارد.هم اکنون حکم سه طلاقه در دادگاه های مصر بنابر مذهب شیعه رسیدگی می شود.
طلاقی که با عدد همراه است، چه لفظاً و چه اشارةً، یک طلاق بیشتر محسوب نمی شود.(5)
طلاق معلّق
رأی قوانین فردی و شخصی- در تدوین اخیر آن- که طلاق معلّق، گاه به وقوع پیوسته و گاه نمی پیوندد، بسته به قصد( طلاق یا تهدید) است؛ اما مذهب شیعه معتقد است تعلیق مطلقاً- چه با قصد تهدید و چه با قصد طلاق- موجب طلاق نمی شود. من این نظر را ترجیح داده و در بسیاری از اوقات به آن فتوا داده ام؛ همچنین در نوشته هایم راجع به طلاق و در پاسخ به پژوهشگران در مورد وقوع طلاق نوشته ام.(6)مسئله رضاع
شلتوت در این موضوع هم پس از بررسی آراء و نظرات مذاهب اسلامی، قول شیعه را برگزید. وی در این باره می نویسد:در مسئله رضاع(7) که آیا کودک با یک نوبت شیر خوردن از زنی حکم فرزند او را پیدا می کند یا تعداد بیشتری لازم است تا شیر دهنده حکم مادر را پیدا کند؟ من شخصاً دلیل شیعه را قوی تر دانسته و بر طبق رأی شیعه در این قسمت فتوا می دهم.(8)
2. نوشتن مقدمه ای بر تفسیر مجمع البیان
یکی از فعالیت های شیخ محمود شلتوت در راه وحدت اسلامی و معرفی شیعه به برادران اهل سنت، نوشتن مقدمه ای علمی بر کتاب وزین تفسیر مجمع البیان اثر مفسر بزرگ شیعه، علامه طبرسی است که « عبدالمجید سلیم» رئیس قبلی دانشگاه الازهر چاپ آن را به عنوان بهترین تفسیر به دارالتقریب پیشنهاد کرد و در دارالتقریب با مقدمه شلتوت و پاورقی های علمای الازهر به چاپ رسید.(9) شلتوت این کتاب را ستوده و درباره آن می نویسد:« این کتاب نخستین و کاملترین کتاب جامع تفسیری است که توانسته است در برگیرنده ویژگیهایی چون : فراوانی مباحث، ژرفای مطالب، نظم یگانه، تحفّظ بر خواص تفسیر قرآن و غیره باشد».از نظر شلتوت ویژگی مهمّ تفسیر علامه طبرسی، دوری از تعصّب مذهبی است. وی در این باره می گوید:« نویسنده مجمع البیان در کتاب خویش اندیشه علمی را بر احساسات مذهبی حاکم کرده است. وی اگرچه اهتمامی به انعکاس نظرات شیعه در موارد اختلافی دارد، به گونه ای که در بدو امر نمودی از احساسات مذهبی دارد، اما هیچگاه در این زمینه افراط نکرده، آن را بر مخالفین خود و مذهبش تحمیل نمی کند.»(10)
شلتوت علامه طبرسی را به عنوان عالمی آزاداندیش و به دور از تعصّب می دانست و به او علاقه نشان می داد. وی طبرسی را این گونه می ستاید:«طبرسی مردی است که پس از اولین پیروزی علمی خود، دو پیروزی دیگر به دست آورده است: 1. پیروزی بر تعصب مذهبی 2. پیروزی بر حجاب هم عصری. ( زیرا وی معاصر صاحب کشّاف بوده است) و این دو جهاد و پیروزی را باید بزرگ شمرد. زیرا جهاد با نفس همان جهاد اکبر است؛ اگر انسان ها می دانستند.»(11)
3. کتاب الله و عترتی
یکی از موضوعات اختلافی بین علمای اهل سنت و علمای شیعه که از دیرباز در میان آن ها وجود داشته است، حدیث ثقلین است. با این بیان که اکثر علمای اهل سنت اعتقاد دارند پیامبر فرموده است: من دو امانت گرانبها را که عبارتند از کتاب خدا و سنت خود را در میان شما به امانت می گذارم؛ ولی علمای شیعه معتقدند که پیامبر فرموده است: من دو امانت گرانبها را که عبارتند از کتاب خدا و عترت خود را در میان شما به امانت می گذارم. البته این روایت نیز در کتب اهل سنت نقل شده است.علامه شلتوت با نظر و رأیی که داد، بین این دو قول را جمع کرد و گامی دیگر در راه تقریب بین این دو مذهب برداشت. وی در این باره معتقد است:« طرق حدیث ثقلین متعدد است و در بعضی از آن ها آمده« کتاب خدا و عترتم». بدون شک سنت همان چیزی است که پیامبر و عترت طاهرینش بر آن بوده اند.»(12)
پی نوشت ها :
1.کیهان اندیشه،فروردین 1374، ص 35.
نخستین کسی که فقه تطبیقی در عالم تشیع را تدوین کرد، سید مرتضی علم الهدی بود. وی دو کتاب به نامهای « الانتصار» و « الناصریه» در این زمینه به رشته تحریر درآورد. شیخ طوسی با نگارش کتاب « الخلاف فی الفقه» در زمینه فقه تطبیقی راه استاد را ادامه داد. در عصر حاضر هم علمای شیعه به این رشته اهتمام دارند. محمدجواد مغنیه در این زمینه کتاب وزین« الفقه علی المذاهب الخمسه» را نگاشته است. برخی از علمای اهل سنت نیز از دیرباز به این موضوع پرداخته اند. « عبدالله بن عمر» معروف به « ابوزید دبوسی» با نوشتن کتاب «التعلیقة فی مسائل الخلاف بین الامة» کار را آغاز کرد.( همان، ص 39)
2. همبستگی مذاهب اسلامی، ص 389.
3. کیهان، 26/ 8/ 72، ص 7.
4.شیخ محمود شلتوت: طلایه دار تقریب، ص 151.
5. شیخ محمود شلتوت: طلایه دار تقریب، ص 179.
6.روزنامه جمهوری اسلامی، 19/ 10/ 79، ویژه نامه، ص 10.
7. مسئله رضاع از مسائل بسیار مهم اسلامی است که براساس آن، فرزندی با چند مرتبه شیرخوردن از زنی اجنبی، با او و فرزندانش محرم می شود. بنابر فقه شیعه، یکی از مهمترین شروط محرمیت در رضاع این است که زن اجنبی 15 بار تمام و پشت سر هم کودک اجنبی را شیر دهد؛ ولی بنابر نظر شافعی ها و حنبلی ها با پنج بار شیرخوارگی محرمیت حاصل می شود. بنابر نظر حنفیه و مالکیه، با نوشیدن حتی یک قطره شیر محرمیت حاصل می شود.
8. شیخ محمود شلتوت، طلایه دار تقریب، ص 184.
9. مقدمه تفسیر مجمع البیان.
10. روزنامه جمهوری اسلامی، 19/ 10/ 79، ویژه نامه، ص 10.
11.همان.
12. شیخ محمود شلتوت: طلایه دار تقریب، ص 30.
