اسب اصیل را بنگر

نژادها و تیره های اسب ایران

ایران از مهم ترین دارندگان اصیل ترین و مهم ترین اسب های جهان است؛ نژادها و تیره های موجود از اسب در ایران، در اصلاح نژاد اسب های مسابقات ورزشی در جهان نقش داشته اند و بسیاری از کارشناسان، بعضی نژادهای اسب ایران را از کهن ترین نژادهای اسب در جهان می دانند. با این حال متأسفانه آنچنان که باید برای این اسب ها ارزش قائل نمی شوند. طبق آمار، با اینکه جمعیت اسب های خارجی در ایران فقط 3 تا 4 درصد است ولی متأسفانه بیشتر مسابقات اسب سواری در ایران مختص اسب های خارجی است. در این بخش مروری می کنیم بر نژادها و تیره های اسب در ایران و ویژگی های منحصر به فردی که هر کدام آنها دارند. متأسفانه به دلیل عدم مراقبت اساسی از دو خون شدن و اختلاط های غیر علمی در ادوار مختلف، این اسب ها دچار اختلاط های دائمی شده اند. و در بسیاری موارد روی هم تأثیر گذاشته اند؛ البته توده هایی از نژادهای اسب اصیل هنوز در ایران وجود دارد.

اسب خزر: منحصر به فرد و بی مانند

47 سال پیش را باید شروع دوباره شناخت یکی از مهم ترین اسب های جهان دانست؛ اسب خزر که نقش آن را حتی بر سنگ نگاره های تخت جمشید هم می توان دید. سال 1344 بود که خانم «لوئیز فیروز» - بانوی آمریکایی الاصل و فارغ التحصیل دامپروری از دانشگاه کرنل - در بازارچه شهرستان آمل توانست گونه ای منحصر به فرد از اسب را پیدا کند که گاری پر از سیمانی را حمل می کرد. اسبی کوتاه قامت که محلی ها آن را «پوزکی» به معنی پوزه کوچک می شناختند و فیروزنام آن را «پونی کاسپین» گذاشت. اما نکته اینجا بود که این اسب کوتاه قامت با مشخصات اسبچه های موجود در جهان که «یونی» نامیده می شوند و دست و پای کوچک تری نسبت به بدن خود دارند، هم خوان نبود؛ این اسب کوتاه ولی با اندامی کاملاً متناسب مثل یک اسب بزرگ بود و به همین دلیل هم در جهان به اسب خزر معروف شد پس ازاین کشف، کاوش در جنوب دریای خزر آغاز شد و تا 9 سال بعد 27 اسب خزر دیگر یافت و برای حفاظت و تکثیر به مجموعه سوارکاری تهران منتقل شد.
از آن سال ها تاکنون، اسب های خزر زیادی از ایران به سراسر جهان صادر شده و تحقیقات زیادی روی آنها صورت گرفته است. اسب خزر قدی با میانگین 113/7 سانتی متر دارد که نمونه های ثبت شده آن بین کمتر از 100 تا بیش از 130 سانتی متر داشته اند؛ این اسب بسیار با هوش با قدرت یادگیری زیاد، چالاک، با استقامت بدنی بالا، آرام و مطیع با قابلیت زندگی اجتماعی و شجاع و نترس است. منشأ گرفتن اسب خزر از کوه- اطراف دامنه های سلسله جبال البرز و جنگ های تالش تا گلستان - باعث شده قدرت زیادی داشته باشد و بتواند با سم های بسیار قوی خود، حتی در زمین های سنگلاخی هم نیازی به نعلبندی نداشته باشد.

اسب ترکمن: سریع و چابک

می گویند داریوش هخامنشی در سپاه خود 30 هزار اسب ترکمن داشته است. همان اسبی که پارتیان را سواره بر آن می دانند و نادرشاه با آمیختن این نژاد با نژاد اسب عرب و پرورش نژاد دورگه به دست آمده از آن که چناران نام داشت تا هند رفت. این اسب که از باارزش ترین نژادهای اسب ایران است، توسط ترکمن ها پرورش یافته و تیره های آن به نام 3 طایفه بزرگ ترکمن ها «آخال تکه»، « یموت» و «جرگلان» یا « گوگلان» نامگذاری شده اند. معروف ترین پرورش دهندگان قدیم اسب ترکمن را «حاج سید نیاز»، « حبیب ایشان»، « حسین جرجانی»، «آرتق قلیچ»، « تاج محمد خوجه»، « سارجه کر» و «حاجی تاتارقلی» نام برده اند. این اسب را باید سریع ترین اسب ایران دانست؛ اسبی چابک، قدرتمند، با استقامت، با هوش، ملایم، فرمانبردار و شجاع که برای راهپیمایی های طولانی و تحمل شرایط سخت بسیار مقاوم است. برای همین هم اسب ترکمن در مسابقات مختلف ورزشی مثل پرش، سه روزه و حتی استقامت موفقیت های چشمگیری کسب کرده است. خالص ترین و قدیمی ترین نژاد اسب ترکمن را باید در تیره آخال تکه یافت؛ تیره ای که نام خود را از روستای آخال و طایفه تکه که در آن زندگی می کردند گرفته است. از آنجا که این روستا منطقه ای دور از دسترس بوده و مردم طایفه هم تعصب خاصی در خالص کردن نژاد اسب داشته اند. این نژاد در طول زمان بسیار خالص مانده است. این اسب که قدرت تحمل و سرعت بالایی دارد، اسب واقعی شرایط بیابانی و دشت است. اسب های ترکمن علاوه بر سرعت و قدرت، حرکات موزون و زیبایی خاصی هم دارند و به خاطر قدرت بالای یادگیری، در حرکات نمایشی هم توانایی خاصی ارائه داده اند.

اسب کُرد: قدرتمند و با استقامت

از میان تمام اسب ها، مادها پرورش دهندگان اسب هایی شدند که تا قرن ها بهترین و قدرتمندترین اسب ها برای جنگ بودند و هنوز هم بسیاری از افسانه های تاریخی و نقش های اسب شاهان ساسانی را به این اسب نسبت می دهند؛ اسب «نیسایی» یا «نسایی» که اسب کُرد را از نوادگان آنها می دانند. این اسب ها که بسیار قدرتمند و با استقامت بالایی هستند، استخوان بندی درشت و عضلانی، سینه ای ستبر و سری صاف با گونه های برجسته دارند. اسب های کرد چشمانی عمیق و یکدست مشکی دارند و به قول بعضی سوارکاران وقتی به چشم این اسب نگاه می کنید، انگار به سیاهچاله ای نگاه کرده اید. اسب های کرد در کرمانشاه و مناطق اطراف آن و همچنین در استان های آذربایجان غربی، قسمتی از زنجان (سلطانیه)، لرستان، کردستان و اصفهان دیده می شوند و به دلیل اقلیم و ساختار جغرافیایی محل زندگی شان که کوهستانی و صعب العبور است با زمستان های سخت، بسیار قوی و عضلانی هستند و سم های سخت و محکمی دارند. معمولاً برای اسب کرد سه تیره «جاف»، «افشاری» و «سنجابی» مطرح می شود. این اسب ها برای شرکت در مسابقات چوگان، مسابقات استقامتی و طی مسیرهای طولانی مورد استفاده قرار می گیرند که تاکنون در مسابقات سواری استقامت افتخارات زیادی کسب کرده اند. اسب کرد در عین حال فوق العاده قانع و کم خوراک است و در زمستان های سخت کوهستانی کردستان که هیچ وسیله نقلیه ای قادر به حرکت نیست می تواند به راحتی زندگی کند.

اسب قره باغ: با احتیاط و ثابت قدم

«ناگورانی» نام منطقه ای است در «قره باغ»؛ جایی در جنوب قفقاز و بین 2 رودخانه «ارس» و «کورا» که در سال های دور جزئی از سرزمین ایران به حساب می آمد. این منطقه خاستگاه اصلی اسب «قره باغ» یا به زبان ترکی «قره باغ آتی» است که عده ای آن را یکی از کهن ترین نژادهای اسب می دانند. امروز با توجه به بررسی های انجام گرفته، این اسب و یا نشانه هایی از آن را هنوز در استان های شمال غربی ایران می تواند دید؛ به ویژه در مناطق کوهستانی اهر، ورزقان، کلیبر و خاوران، و همچنین کناره های ارس در منطقه مغان و «گرمی» در استان اردبیل. متأسفانه جمعیت این نژاد طبق برآوردها زیر صد نفر است و تلاشی هم برای خالص سازی و بقای آن توسط ایران و آذربایجان انجام نمی شود. این اسب از نژاد کرد ظریف تر، ولی چابک تر است. قابلیت تاخت چهار نعل و بالا نگه داشتن سر هنگام حرکت از ویژگی های معروف این نژاد است. از طرفی این نژاد در اصلاح نژاد اسب های «دُن» روسی نقش مهمی را ایفا کرده و سال ها از آنها در سواری آزاد و کالسکه رانی و به طور کلی فعالیت های نظامی استفاده می شده است. این اسب در مسابقات سرعت هم نتایج خوبی به جا گذاشته و علاوه بر کاربرد بسیار مناسب آموزشی برای کودکان و نوجوانان، در ورزش هایی چون چوگان و کالسکه رانی هم مورد استفاده ورزشکاران قرار گرفته است. از آنجا که درباره تیره یا نژاد این اسب تردیدهایی وجود دارد. اما با توجه به اینکه تبارنامه این اسب در سال 1981 میلادی در روسیه آن زمان و کشور آذربایجان فعلی تدوین و ثبت شده، می توان آن را نژاد تلقی کرد. به طور کلی اسب «قره باغ» را باید یکی از با احتیاط ترین و با تدبیرترین اسب ها دانست چرا که گرچه بسیار جسور و شجاع است، اما به ندرت هیجان زده می شود و می تواند با گذر از گذرگاه های خطرناک کوهستان خود و سوارش را سالم به مقصد برساند. این اسب در عین حال بسیار فرمانبردار، نجیب، پرسرعت، پرطاقت، قوی، محکم و ثابت قدم است.

اسب عرب: اصیل و موزون

هزاران سال پیش، در سرزمین های مابین بغداد و شوش امروزی، مردمانی زندگی می کردند که اسب های بومی این منطقه را اهلی کرده و به پرورش آنها پرداختند. به نظر می رسد اسبی که امروزه به نام عرب، اصیل یا صحرا می شناسند، نوادگان همین اسب های بومی باشند. این اسب از قدیمی ترین اسب های جهان است که سهم زیادی در شکل گیری اسب های ورزشی جهان دارد. اسبی پر جرأت، با هوش، سریع، نجیب و بااستقامت بالا که از زمان جنگ های صلیبی، مورد توجه کشورهای غربی قرار گرفت.
اما کسی که در ایران به پرورش و شناخت این اسب کمک کرد، «مری قراگوزلو» بود؛ بانویی که از پدری همدانی و مادری آمریکایی زاده شد و زمانی که با یکی از خوانین بختیار در شوشتر- پسر «سردار محتشم»، فرمانده قوای مشروطه- ازدواج کرد، با اسب اصیل خوزستان آشنا شد. شوهر او «مجید خان بختیار» همچون پدرش عاشق اسب های عرب منطقه بود و نمونه های اصیل آن را در اصطبل خود گرد آورده بود. مری که دوستدار اسب بود. در تمام سال های زندگی اش تلاش زیادی برای گردآوری شجره برای اسب های عرب و معرفی آنها به جوامع غربی و عضویت ایران در سازمان WAHO- سازمان جهانی اسب عرب - انجام داد.
نژاد اسب عرب پنج طایفه معروف به نام های «کهیلان»، « عبیان»، «حمدانی»، «سگلاوی» و «هدبان» دارد که هر یک از این طوایف هم دارای تیره های متعددی هستند. البته طایفه های دیگری هم از اسب عرب به نام های «شویمان»، « ردبان»، « دهیمان»، « جلفان»، « معنگیه» یا «منعک هدری»، « تویسان»، « سوبیلی»، « صفیری»، «ملیحیه» و... وجود دارد و نژاد و تیره ای که در ایران پرورش می یابد، هم به «پرشین عرب» معروف است.
قد اسب های عرب موجود در ایران از سطح زمین تا بالاترین نقطه ی کتفک که به آن «جدوگاه» گفته می شود، در نریان ها تا 155 سانتی متر هم گزارش شده است. این اسب ها سم های مناسب، دست ها و پاهای عضلانی و قوی و بدنی جمع و جور دارند و اندامی موزون و خوش ترکیب با حرکاتی موزون و تنوع رنگی نسبتاً زیاد از خصوصیات مهم آنهاست. این اسب بسیار پر نفس است و گرچه استقامت اسب کُرد را در فعالیت های فیزیکی ندارد ولی در قدرت نفس مثال زدنی است. عرب یکی از نژادهای پایه جهت اصلاح دیگر نژادهای اسب دنیاست و در شکل گیری اسب «تروبرد» که بهترین اسب برای دویدن و ورزش است نقش بسزایی داشته است.

اسب دره شوری: زیبای قشقایی

ماجرای زیباترین اسب ایران را این گونه تعریف می کنند؛ « شخصی به نام زیاد خان دره شوری، تعدادی از اسب های منطقه زندگی خود را که سرآمد دیگران بودند و خصوصیات رفتاری و صفات ظاهری مشترکی داشتند، در یک محل جمع آوری و پرورش داد.» این اسب را امروزه دره شوری و به نام طایفه ای می شناسند که پرورش دهندگان اصلی این اسب بوده اند. طایفه ای ترک زبان از ایل بزرگ قشقایی که در استان فارس و جنوب استان اصفهان زندگی می کنند. اسب دره شوری، شباهت هایی هم به اسب عرب دارد که البته گوش هایش بلندتر از اسب عرب است. اسبی با استقامت و سرعتی بسیار بالا که مهم ترین مشخصه اش، اندام بی نهایت زیبایش است. عده ای اسب دره شوری زیبا را تیره ای به وجود آمده از اسب عرب می دانند و بعضی هم نژاد بومی خود منطقه. از گذشته خوانین قشقایی برای زیبایی این اسب ارزش زیادی قائل بوده اند و این نکته را همیشه در اصلاح نژاد آن رعایت کرده اند. این زیبایی را به خصوص در رنگ کهرطلایی آن می توان دید که رنگ غالب اسب های دره شوری است. سوارکاری نرم و فرمان پذیری از سوارکار، به همراه استقامت بالا و پر نفس بودن این اسب، باعث شده تا به عنوان یکی از بهترین گزینه های مسابقات سوارکاری باشد. امروزه از این اسب در شهرهای تهران، شیراز، اصفهان، آذربایجان غربی، کرمانشاه، بم، ورامین و جزیره کیش نگهداری می شود و فقط تعدادی از اسب های دره شوری اصیل گذشته به جا مانده که آنها را «امان الله سترک دره شوری» فرزند زیاد خان نگهداری می کند. از طرفی شخصی به نام «اردشیر مسکوب» هم در ناحیه مهرگرد سمیرم در جنوب اصفهان 40 نفر از این اسب را تولید و اصلاح نژاد کرده که در حال حاضر در اصطبل ایشان وجود دارد. از این نژاد اسب در شیراز و کرمان هم به تعداد قابل قبولی وجود دارد.

اسب سیستانی: تنومند و نایاب

از آنجا که بسیاری از اسب های ایران را در اصطلاح اسب شناسی «خون داغ»، به معنی پر هیجان و تندرو می دانند، اسب سیستانی را باید تنها اسب «خون سرد» ایران دانست. اسبی تنومند، با جثه ای عضلانی، دست و پای قوی و بسیار سنگین وزن که در عین حال آرام، صبور و فرمان پذیر است. سالیان سال است که از این اسب برای بارکشی و مراسم محلی استفاده می کنند و از آنجا که محل زندگی این اسب فقط در استان سیستان و بلوچستان است، آن را اسب سیستانی نامیده اند سری سنگین و زمخت، پاهای قوی ولی خوش حالت، پوزه بزرگ، بدنی مودار، گوش های بلند، چشم های رو به پایین و مژه های بلند، از خصوصیات ویژه اسب سیستانی است.
منبع مقاله: مجله ی سینمایی 24، شماره هشتم، آذر 1391