نویسندگان: رضا افهمی، مریم تدین
چکیده:
مقاله ی حاضر در جهت شناساندن رشته ی هنر درمانی به عنوان یکی از رشته های همراستا و کمکی روان درمانی تدوین شده است و با ارائه ی اطلاعاتی حول این محور، اعم از موارد کاربرد، استانداردها، میزان پیوند با روانشناسی و تحلیل روانی، قدمی در جهت معرفی هر چه بیشتر این گرایش پرکاربرد بینارشته ای در حوزه ی هنر و روانشناسی برمی دارد.واژگان کلیدی:
هنر، هنردرمانی، روان درمانی.مقدمه:
اساساً دلیل مبهم بودن مفهوم هنر در روزگار ما آن است که بیش از اندازه راجع به آن فکر کرده و حرف می زنیم. ما از موهبت درک اشیا به کمک حواس غافل شده ایم. نزد ما مفهوم از ادراک فاصله گرفته است و تفکرات ما در عالم انتزاعی سیر می کند. چشمان ما به ابزارهایی برای بازشناسی و اندازه گیری تقلیل یافته اند و بدین ترتیب ما از فقدان ایده هایی که بتوان آن ها را با تصاویر بیان کرد و ناتوانی از کشف معنای آنچه می بینیم رنجور شده ایم. برای درک هنر در طول زمان راه های زیادی توسط بشر امتحان شده اند. هدف ما از تجزیه و تحلیل انواع آثار هنری و بررسی آنها از لحاظ فرم، رنگ، موضوع، ترکیب بندی، همه و همه درک کردن عمل کرد هنر و تأثیری است که روی آدمی می گذارد. یکی از این راه ها تفسیرهای گشتالتی است. واژه ی گشتالت که واژه ای آلمانی به معنای شکل یا فرم است از ابتدای سده ی حاضر برای اشاره به مجموعه ای از اصول علمی به کار گرفته می شود که عمدتاً بر مبنای تجربیاتی در زمینه ی ادراک حسی شکل گرفته اند. این مسئله عموماً مورد پذیرش واقع شده است که، بنیان های دانش امروزی ما درباره ی ادراک بصری در آزمایشگاه های روانشناسان گشتالت پی ریزی شده است و پرورش فکری خود ما نیز بر مبنای کارهای نظری و عملی این مکتب شکل گرفته است. باید گفت روانشناسی گشتالت از ابتدای کار خود نوعی خویشاوندی با هنر داشت. صحبت از هنر در سرتاسر آثار ماکس ورتهایمر، لفگانگ کوهتر و کرت کوفکا به چشم می خورد.هنر درمانی با نگاه گشتالتی کمک می کند فرد نسبت به بازداری ها، ناکامی ها و خشم های خود که دلیل بسیاری از مشکلات اوست، آگاهی یابد و بفهمد هر هیجانی چه مفهومی دارد و چگونه می توان آن را مشاهده و چرخه ی ناقص آن را کامل کرد. اساساً هر فرآیند روانشناختی و هنری جایگاه عصب شناختی و بیولوژیکی خاص دارد و هر تعارضی از فعل و انفعالات عصبی جدا نیست و همه ی مسائل ناخودآگاهی هم که در هنر مطرح می شود، بار بیوشیمی دارد. هیچ یک از جریان های ذهنی از فعالیت مغزی جدا نیست و حتی مقوله ی ناخودآگاه نیز بخشی از فرایند حافظه است. هنر با فرایند درونی و بیرونی خود می تواند در حافظه ی پنهان و آشکار مغز نفوذ کند و فعالیت های عصبی را در آنها به کار بیندازد. به گفته ی ویتالوسیبرینک (1990) تصاویر که اصل و اساس ماده ی هنری را می سازند پلی بین ذهن و بدن و سطوح آگاهی پردازش اطلاعات و تغییرات فیزیولوژیکی در بدن هستند. رابنسون در سال 1975 نشان داد تصاویری که ما می بینیم کرتکس بصری مغز را فعال می کنند و با ایجاد احساس لذت، ترس و... خلق و خو را تغییر می دهند و بهبود پدید می آورند. بنابراین جلوه های نمادین روان بخشی از نظام پردازش های عصبی است. زبان هنر، زبانی واقع نما در قالبی نمادین است این زبان می تواند بخش گسترده ای از وجود نهانی و خیال پردازی های درونی را فعال و زندگی را گسترده و پر معنی کند.
دودل یکی از راه های هنر درمانی است که نوعی بازی با خطوط در حالت ناخوداگاه است. اساساً بازی را منشأ هنری دانسته اند که از دوران کودکی شروع می شود و ذهن خیال ورزی و رمزگذاری کودک در ارتباط با اشیا را قوی می کند. هنر نیز با جنبه های نمادین بازی و کمک می کند تا نمادهای متضاد با سرعتی فوق العاده بدون توجه به زمان و مکان رشد می کند.
تصاویر راه های قدرتمند تسخیر حالات روانی اند و برای تسلط بر روان لازم است آنچه را که از عواطف، تجارب و عقاید خود می دانیم به صورت نمادهای زنده و ثابت درآوریم. کاربرد هنر در درمان باید با استفاده از روشی دقیق و نظام مند باشد. به طور کلی اشکال هنری درمان کننده و مؤثر باید دارای این ویژگی ها باشند: 1- به دنبال تأثیر دراز مدت باشند 2- احساساً امید و درمان را افزایش دهند 3- با کمک در فهم چالش ها تجارب موفقی فراهم آورند 4- عواطف را با نمادهای مرتبط متحول سازند 5- انگیزش روانی را برای صورتبندی عواطف عمیق تسهیل نمایند. در این مقاله بر آنیم تا از نتایج دست آوردهایی که تاکنون در این زمینه انجام شده است استفاده کرده و روشی برای تحلیل و استفاده از دودل در هنردرمانی به دست آوریم. ایده ی استفاده از هنر در زمینه ی درمان، همواره از زمان درک هنر توسط بشر، مورد توجه اندیشمندان و فلاسفه ی بزرگ از جمله ارسطو؛ در قالب مضامینی چون "کارتارسیس" و "پالایش روانی" قرار گرفته است. اما کاربرد وسیع آن، بعد از به رسمیت شناخته شدن علم روانشناسی، توسط زیگموند فروید (مبدع روش روان درمانی) در روانشناسی مطرح شد و امکان استفاده از تأثیرات هنر در روانشناسی پدید آمد. وی در تعدادی از رساله ها و نوشته های خود به روانشناسی هنرمند و تأثیرات روانشناسانه ی آثار هنری بر مخاطبان اشارات مستقیمی دارد و فعالیت های هنری را ابزاری قوی جهت تحلیل روانی به حساب می آورد. سال ها بعد کرامر، جهت رفع اختلالات هیجانی در کودکان به نقاشی درمانی متوسل شد. اما هنر درمانی به عنوان یک شغل و رشته ی درمانی از سال 1930 به وجود آمد. در یک تعریف به تمامی فعالیت های خلاق که با استفاده از ابزار ها و روش های دیداری، شنیداری و هنری بدون توجه و در نظر گرفتن مهارت فرد در اجرای کار هنری انجام می شود، هنر درمانی گویند. ممکن است یک قطعه ی هنری هیچ گاه به پایان نرسد. عمل انجام شده در راه خلق یک اثر هنری، مجموعه ای از فعالیت های داخلی را در جهت شرکت دادن ابعاد فیزیکی، احساسی و معنوی درمان راه اندازی می کند. برای افرادی که قادر به ایجاد یک اثر هنری نیستند، رفتن به موزه ها یا نگاه کردن به آثار و کتاب های هنری نیز می تواند مفید باشد. از هنردرمانی در حوزه های روانشناسی (کاربرد هنر برای آشکار ساختن احساسات نهفته) و درمان فیزیکی (کمک به اعتماد به نفس و توانبخشی) است. از آنجا که هنر درمانی زبانی به غیر الفاظ دارد، معمولاً در مواقعی استفاده می شود که افراد با مشکلات فیزیکی و احساسی مواجه اند و نمی توانند به راحتی در مورد مشکلات خود صحبت کنند. خلق یک اثر هنری به افراد کمک می کند تا طرز تفکر و احساساتی را که معمولاً توسط ضمیر ناخودآگاه پنهان می شود را در دسترس قرار دهند. از این رو درمانگران اغلب برای اینکه کودکان برای بیان احساسات خود توسط کلمات، شرایط سختی را تحمل می کنند، از هنر درمانی استفاده می کنند. هنر درمانی به طرق مختلف به فرایند درمان کمک می کند. در درجه ی نخست کیفیات زیبایی شناختی هنر می تواند به بهبود حالات روحی و آگاهی شخصی فرد کمک کند و در درجه ی دوم تحقیقات نشان داده اند که وقتی فرد در فعالیتی که از آن لذت می برد درگیر می شود، فاکتورهای فیزیولوژیکی وی مانند ضربان قلب، تنفس و فشارخون آهسته شده و کاهش می یابد. به علاوه خلق هنری فرصتی است تا چشم ها و دست ها و حتی در برخی از شاخه های هنر درمانی مثل تئاتر درمانی ذهن و بدن با هم تمرین کنند و بین آنها هماهنگی ایجاد شده و این در بازگشت فرد به تعادل بسیار مفید خواهد بود.
جلسات هنردرمانی به صورت فردی یا گروهی اجرا می شوند. درمانگر کار خود را در کنار تیمی پزشکی انجام می دهد. یک جلسه ی درمان معمولاً برای افراد بالغ دو ساعت است و برای کودکان امکان دارد کمتر باشد. درمانگر امکانات و ابزار مورد استفاده را آماده کرده و فضای مناسب و راحتی را برای اجرای جلسه ی درمان بر می گزیند. بحث و گفت و گو با افراد در مورد کار نیز، در جلسات لحاظ می شود. قبل از آغاز جلسه درمانگر، ممکن است از مراجع بخواهد تا در مورد علت تمایل به انجام این درمان توضیح دهد تا اهداف او بهتر مشخص شود. یک جلسه یا کارگاه عملی ممکن است تمام آن چیزی باشد که مراجع نیاز دارد. گاهی نیز جلسات منظم با درمانگر برای مدت شش ماه یا بیشتر ادامه پیدا می کند.
هنر درمانی به افراد کمک می کند تا به ضمیر ناخودآگاه خود دسترسی داشته باشند و احساسات محصور شده ی خود را رها سازند. هنر درمانی هم چنین به عنوان یک درمان فرعی به روان درمانی خدمت می کند و برای درمان مشکلات رفتاری استفاده می شود. این درمان بسیاری از اوقات در قالب برنامه ی درمان های روانشناختی برای سوء استعمال دارو و الکل استفاده می شود و در بهبود بیماران از ضربه های شدید روانی و آسیب های جدی، اغلب به صورت جزئی مفید بوده است. هم چنین می تواند راهی برای ثبت و درک بهتر از تفکر و احساسات افرادی که بیماری های مزمنی مانند پارکینسون و آلزایمر دارند، ارائه دهد. در هنر درمانی درمانگر هم به صورت مستقل و هم به صورت عضوی از تیم درمان که ممکن است شامل درمانگر مقدماتی، روانشناس، روانپزشک و مشاور توانبخشی باشد، عمل می کند. برای جلسات و روند هنر درمانی به طور کلی استانداردی برای حفظ حقوق مراجع و درمانگر طراحی شده است که درمانگر تعهد دارد آن را اجرا نماید. این استانداردها نباید موجب محدودیت هنر درمانگران شوند. فهرست استانداردها شامل: 1- مسئولیت پذیری در قبال مراجعان 2- محرمانگی اطلاعات 3- صلاحیت حرفه ای 4- مسئولیت در قبال حرفه 5- مسئولیت پذیری در قبال دانش آموزان و پژوهش گران شرکت کننده در جلسات 6- تمرین های خصوصی 7- تبلیغات و بیانیه های عمومی 8- ترتیبات مالی 9- محیط درمان 10- استفاده ی عمومی و پژوهشی از هنر مراجع 11- برنامه ریزی درمان و مستندات 12- شکایات و روند انضباطی.
1- درمانگران در جهت درمان و رفاه مراجعان خود هستند پس باید عدالت، بی طرفی داشته و در شایستگی در ارائه ی خدمات حرفه ای کوشا باشند. نباید با مراجعان روابط نزدیک بر قرار کنند و هیچ گونه تبعیضی از لحاظ نژاد، قومیت، ملی، سن، مذهب، وضعیت سیاسی و تأهل و غیره قائل نشوند. در ابتدای جلسات درمانگر باید اطلاعات لازم در خصوص حقوق، نقش ها، انتظارات، محدودیت های فرایند درمان و روند شکایت به کمیته اخلاق هنر درمانی را برای مراجعان توضیح دهند. اگر مراجع بالغ است با توجه به قوانین مدتی و اگر بزرگسال نیست رضایت سرپرستی قانونی لازم است. قبل از مداخله و تشارک شخص ثالث در جلسات خصوصی باید رضایت مراجع گرفته شود. در شیوه های درمانی درمانگر نباید از حد تجربه ی خود و دستورالعمل ها فراتر رود. درمانگر نباید نام آدرس تاریخ بستری شدن یا شروع درمان و این گونه اطلاعات خاص بیمار را در اختیار عموم قرار دهد. قبل از شروع باید قرارداد بین مراجع و درمانگر در خصوص انتشار آثار و نحوه ی استفاده از اطلاعات درمانی امضا شود. درمان باید در مواقعی مثل ناتوانی درمانگر در ادامه دادن، تضاد منافع بین مراجع و درمانگر، به خطر افتادن رابطه ی درمانی و عدم سوددهی روند درمان قطع شود.
2- درمانگر در خصوص اطلاعات محرمانه صوتی یا تصویری حتی در قبال خانواده ی بیمار، مسئول است. درمانگر در خصوص محرمانه بودن برخی اطلاعات باید به مراجع اطلاع رسانی کند مثل: نیاز قانون به اطلاعات شخص، وقتی شخص یا اشخاصی در معرض خطر جدی هستند، وقتی درمانگر در مسئله ای مدنی و قضایی درگیر شود که در این صورت اطلاعات مراجع در دادگاه فاش می شود.
در صورت نیاز به مشاوره با سایر پرسنل و همکاران در جهت کمک به روند درمان اطلاعات مراجع با رضایت وی در اختیار آنها قرار می گیرد. اطلاعات محرمانه ی بزرگسالان حداقل تا 7 و حداکثر تا 10 سال و افراد زیر سن قانونی حداقل تا 7 سال بعد از بلوغ و حداکثر تا 10 سال نگه داری شده و بعد از آن به روشی غیر قابل بازیابی دفع می شوند.
4- هنر درمانگران باید با همکاران خود با صداقت رفتار کنند. هنر درمانگران باید به استانداردهای اخلاقی به عنوان کارمند یک سازمان دولتی پایبند باقی بمانند. هنر درمانگران باید به عنوان پژوهشگر در اجرای قوانین و مقررات در بهره برداری از اطلاعات بشری مسئول باشند. هنر درمانگران در صورتی که مطلبی در نشریه ای از آنها به چاپ رسید باید به حقوق خود واقف بوده و در نشر اطلاعات بهتر در این زمینه اهمیت دهند. درمانگران باید پیگیر قوانین خواهتان هنر درمانی و ترویج آن برای عموم باشند. هنر درمانگر به عنوان یک کارمند دولتی در صورت مشاهده ی هرگونه بی توجهی به قانون در تبعیض جنسی سیاسی قومی و... مسئول به گزارش است و در صورت مشاهده ی درمان توسط افرادی که صلاحیت ندارند مسئول به گزارش اند. درمانگران باید هرگونه لکه دار کردن و خدشه دار کردن حرفه ی روانشناسی را به مقامات مربوطه اطلاع دهند و شکایت تنظیم کنند. در تنظیم یک برنامه هنر درمانگر باید هزینه ها را با توجه به وضعیت مالی افراد تحت درمان، وضع زندگی در آن منطقه، شرایط جغرافیایی منطقه و... تنظیم کند.
5- درمانگران باید از برقراری ارتباط با دانشجویان و دانش آموزان بازدیدکننده یا کارآموز بپرهیزند زیرا موجب کم شدن اعتماد می شود. درمانگران نباید به کارآموزان اجازه دهند به فعالیت های فراتر از حد توانایی های خود دست بزنند. درمانگران باید از تحقق تمامی اهداف شرح داده شده در برنامه درمانی اطمینان حاصل کنند. آنها باید بر دانش آموزان و کارآموزانی که در مراکز درمانی آنها ثبت نام شده اند، مطابق با استانداردها نظارت داشته باشند. هنر درمانگران باید با افرادی که تحت نظارت دارند، قراردادی تنظیم کنند که نشانگر نحوه ی نظارت، مراجعانی که با آنها کار می کنند، تکنیک های مورد استفاده، زمان مکان و هزینه ی نظارت باشد. هنر درمانگر باید مراقب باشد مراجعی که به کارآموزی سپرده شده است مهارت و تجربه کافی داشته باشد. باید بر کیفیت کار کارآموزان نیز نظارت کنند. ساعات نظارت مطابق با استاندارد باشد؛ دانشجویان 1 ساعت نظارت و 10 ساعت تماس با مراجع و متخصصان 1 ساعت نظارت و 20 ساعت تماس با مراجع. کارآموزان زیر نظر درمانگر اطلاعات را به جز در شرایط زیر فاش نکنند: دستور قانون، جلوگیری از خطر، متهم در امور قضایی و مدنی، در تنظیم برنامه های آموزشی، با دادن تعهد نامه قبل از شروع هر پروژه ی تحقیقاتی هنر درمانگر باید با مشاورین حرف های مشورت کرده و تصمیم بگیرد و بررسی کند آیا این پروژه قابلیت اجرا دارد، تمامی خطرات احتمالی فیزیکی و روحی در سر راه انجام پروژه شناسایی شود و از برخورد محترمانه با افراد در پروژه اطمینان حاصل کند.
6- درمانگر باید از سطح علمی کافی برخوردار باشد. اطلاعات در خدمات تبلیغاتی باید درست به اطلاع افراد برسد و از دادن اطلاعات غلط و فاقد اعتبار بپرهیزد. تمامی افراد نباید تحت حمایت مالی و وابستگی مؤسسه دیگری باشند. درمانگران باید از محیط کاری مناسب و سالم و ایمن برای مراجعان اطمینان حاصل کنند.
7- درمانگران باید اطلاعات مناسب را در تبلیغات و بیانیه ها از طریق رادیو، فیلم، نشریات و... بیان دارند تا افرادی که می تواند سرمایه گذاری کنند، آگاهانه جذب شوند. در تبلیغات باید اطلاعات ذیل را بیان دارند: نام و نام خانوادگی- مدرک تحصیلی مرتبط از مؤسسه ای معتبر، تاریخ و نوع و سطح گواهی نامه، وضعیت عضویت در انجمن هنر درمانی، آدرس و شماره تلفن، ساعات اداری، فهرستی از خدمات ارائه شده، هزینه ها، سیاست ها، بیانیه ها نادرست و گمراه کننده و اظهارات نامعتبر نباشند، اطلاعات نادرست نباشند و موجب انتظارات کاذب نشوند. بیانیه مقایسه ای نباشد تا ارزش خدمات متخصصان پایین نیاید... درمانگران تا رسماً دارای مدرک هنر درمانی نشده اند از لفظ هنر درمانگر در ادامه ی اسم خود استفاده نکنند. از هویت ها و اسامی مستعار استفاده نکنند. درمانگران باید با شرکت کردن در برنامه ها سمینارها و برنامه های آموزشی از کیفیت آنها اطمینان حاصل کنند و هرگز نباید هنر درمانگر دیگری را فاقد اعتبار بشمارند.
8- هنر درمانگران از لحاظ مالی با مراجعان یا اشخاص ثالث مواجه اند. هنر درمانگران نباید پولی را به عنوان کمک و هدیه دریافت کنند، هرگونه تغییر در ساختار پرداخت مالی را باید در ابتدا به اطلاع مراجع برسانند، از مراجعان بهره برداری مالی نکنند، تلاش برای جمع آوری کمک مالی با انصاف انجام گیرد. هنر درمانگران باید تمامی هزینه ها را قبل از اقدام برای هزینه ها برآورد کنند.
9- محیطی امن و کاربردی برای درمان لازم است که باید: تهویه ی مناسب، نور کافی، دسترسی به آب، آگاهی از خطرات و سمی بودن مواد هنری، فضا برای نگه داری آثار هنری، دارا بودن پناهگاه برای شرایط خطرناک، دارا بودن کمک هزینه ی کافی برای حفظ حریم خصوصی مراجع و اقدامات بهداشتی، ترتیب دیدن امکانات ایمنی.
درمانگران توصیه می شوند تا روند درمان بیمار و میزان پاسخ گویی وی به درمان و بازتاب توصیه های درمانی برای درمان در آینده، را یادداشت و بایگانی نمایند. درمانگران حفظ خصوصی بودن مدارک، ذخیره سازی آنها دسترسی به آنها و انتقال و دفع پرونده ها را در مدت درمان به عهده دارند که مطابق با استانداردهای درمان انجام می گیرند. محرمانه بودن مدارک به گونه ای است که در صورت مرگ درمانگر، اخراج وی یا عدم صلاحیت وی، محافظت از آنها در یک برنامه ی پیشبردی ادامه می یابد.
11- چنانچه نقص اخلاقی یا عملی موهن اتفاق افتد درمانگران ابتدا باید با بیمار و درمانگر در میان گذاشته و اگر پاسخ قانع کننده نیافتند آن را با مقامات یا مؤسسه ی مربوط در میان گذارند. اعمال موهن عبارتند از: عدم حفظ بی طرفی، تماس های جنسی، برقراری رابطه عاطفی در درمان تشویق بیمار به انجام عملی غیر قانونی، ادعای هزینه بیشتر برای درمان، ارائه سند و رسید جعلی مبنی بر ارائه خدمات اضافه، بدون ارتباط با انجمن هنر درمانی ارتباط با شاکی مجاز نیست- عدم اطلاع رسانی انجمن هنردرمانی در صورتی که صلاحیت درمانگری زیر سؤال برود خلاف قوانین است. در صورت محل داشتن شکایت بیمار تمامی اسناد باید به وی پس داده شود. اگر شکایتی اخلاقی از درمانگری شود کمیته ی اخلاقی باید صحت آن را تعیین کند. رفتار غیر قابل قبول شامل سوء رفتار و بی کفایتی می شود. دادرسی انتظامی امکان دارد درخواست اصلاح رفتار بدهد که در مقابل فرد را به گذراندن برنامه های اجباری آموزش و پرورش- نظارت اجباری انجمن بر کارهای درمانگر در دوره ای شش ماهه- درخواست دادن درمانی مناسب تر- سرزنش و توبیخ رسمی- و لغو عضویت در انجمن هنر درمانگری می شود- پس از شکایت یک مراجع در صورتی که درخواست تجدید نظر داده شود باید توسط مقامات بالاتر پیگیری شود.
12- برای شکایات و روند انضباطی موارد زیر لازم است: اسم، فامیل، آدرس، سابقه ی تحصیلی، نام و آدرس هنر درمانگری که شما از آن نارضایتی دارید، رابطه ی خود را با فرد مذکور بیان کنید، اصل شکایت خود را بیان کنید. تاریخ، امضا.
در نهایت آنچه بیشتر از هر چیز دیگر در استفاده از هنر در فرایند درمان به افراد کمک می کند، نحوه ی درک و بازخوانی اطلاعاتی است که در قالب مدیوم های گوناگون و با روش های متفاوت در هنر درمانی ظهور می کنند. این از مهم ترین کارهایی است که هنر درمانگران را در فرایند درمان بیش از هر چیز دیگر راهنمایی خواهد کرد. در اینکه آفریده های بیماران مورد مطالعه ی روانپزشکان، از زیر خودآگاهی نشأت می گیرد تردیدی نیست. اما برعکس هر چه متعلق به نظام سنتی است و خاصه رمز پردازی، فقط به ابر خودآگاهی قابل ارجاع است یعنی به چیزی که از طریقش ارتباط با عالم مادون انسان نظر دارد. زیر خودآگاهی به سبب ارتباطش با تأثیرات روانی تحتانی ترین نظام هستی، میمون وار از ابر خودآگاهی تقلید می کند. این امر برای کسانی که فریب آن تقلبات را می خورند و قادر به تشخیص طبیعت حقیقی آنها نیستند شبهه ای پیش می آورد و به چیزی مودی می شود که ما آن را معنویت معکوس نامیده ایم. طبیعتاً فرهنگ عامه را منجمله منظور باید داشت. باید در این مورد از نوعی حافظه ی جمعی یاد کنیم که در عالم انسانی مانند تصویر یا پرتویی از حافظه ی کیهانی است که خود یکی از وجوه رمزپردازی ماه محسوب می شود.
* این مقاله ترجمه ای است از مقاله ی درباره ی هنر درمانی Art Therapy که به مبانی این مقوله و شیوه های کارکرد آن و نحوه ی اقدام به این عمل می پردازد.
منبع: نشریه کتاب ماه هنر، شماره 165.
