دو دشمن کلیه آدم ها

گفتگو با آقای دکتر امیرعلی سهراب پور، متخصص بیماری‌های داخلی
دیابت و فشارخون عامل 70 درصد از موارد نارسایی کلیه اند. کلیه‌ها یک جفت عضو کوچک (تقریبا به اندازه یک دست مشت کرده) لوبیایی‌شکل هستند که در دو طرف مهره‌ها و در زیر دنده‌های تحتانی قرار گرفته‌اند. این اعضا، محصولات فرعی متابولیسم و سموم را به صورت ادرار از بدن دفع می‌کنند و تعادل مایعات و املاح بدن را به عهده دارند. با وجود چنین اعضای مهمی در بدن، ما انواع غذاها، داروها، مواد افزودنی و مایعات اضافی را مصرف می‌کنیم و نگران تولید بیش از حد محصولات فرعی و زاید نیستیم، زیرا کلیه‌های سالم، مقادیر اضافی این مواد را در ادرار دفع می‌کنند. اما آیا می‌دانید رعایت نکردن چه مسایلی باعث می‌شود کلیه تخریب ‌شود و از کار بیفتد؟ گفت‌وگویی با دکتر امیرعلی سهراب‌پور، متخصص بیماری‌های داخلی و استادیار دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام دادیم تا بیشتر با عملکرد کلیه و عوارض ناشی از سالم نبودن آن آشنا شویم.

آقای دکتر! نقش اصلی کلیه ها در بدن چیست؟

یکی از وظایف مهم و اصلی کلیه ها، تنظیم تعادل مایعات و املاح بدن است. برای آنکه عملکرد کلیه‌ها به درستی انجام شود، باید خون کافی وارد آنها شود و به شبکه پیچیده مویرگی‌شان برسد. کلیه‌ها علاوه بر تنظیم آب و املاح بدن، وظیفه تولید هورمون اصلی خونساز بدن را هم بر‌عهده دارند. یکی دیگر از وظایف کلیه ها، دفع سموم بدن با آب به صورت ادرار است.

پس نوشیدن آب به مقدار کافی در عملکرد کلیه ها تاثیرگذار است؟

بله، کم‌آب ماندن بدن، کلیه‌ها را به سموم و داروهای زیان‌آور حساس‌تر می‌کند. اگر فردی سنگ کلیه یا در سابقه خانوادگی‌اش ابتلا به بیماری‌های کلیوی وجود دارد، مصرف کافی آب در شبانه‌روز برایش بسیار مهم است.

برای حفظ سلامت کلیه‌ها به چه نکاتی باید توجه کرد؟

یکی از ارکان حفظ سلامت انسان، محافظت از کلیه ها در برابر آسیب‌هاست. بیماری‌های کلیوی در مراحل اولیه کاملا بی‌علامت هستند، بنابراین تنها راه اطلاع از بیماری‌های کلیوی در این مراحل ابتدایی، انجام آزمایش‌های مربوطه است. برخی علایم ممکن است نشان‌دهنده ابتلا به بیماری کلیوی باشند که در صورت وجود هر یک از آنها حتما باید به پزشک مراجعه کرد تا آزمایش لازم را درخواست کند. این آزمایش‌ها روی نمونه خون و ادرار انجام می‌شوند و گاهی برای اطمینان از نتایج آنها باید بیش از یک بار انجام شوند. تغییر در تعداد دفعات ادرار یا حجم ادرار در شبانه‌روز، تغییر رنگ ادرار، ورم صورت یا ورم پاها و درد یا سوزش حین دفع ادرار می‌تواند از علایم ابتلا به بیماری کلیوی باشد.

توجه‌ به این علایم تا چه حد در حفظ کارکرد کلیه موثر است؟

اهمیت ندادن به این علایم، ممکن است به تخریب بخشی از بافت کلیه بینجامد. زمانی که قسمتی از کلیه از بین برود و از این واقعه مدت زمانی بگذرد، ممکن است دیگر ترمیم نشود. در حالی که اگر به سرعت متوجه عوامل خطرزا برای کلیه شویم، به احتمال زیاد می‌توان از نارسایی برگشت‌ناپذیر کلیه پیشگیری کرد. متاسفانه گاهی فرد هنگامی از بیماری کلیوی خود آگاه می‌شود که بخش زیادی از بافت کلیه از بین رفته است. در این موارد نکته بسیار مهم، اتخاذ تدابیر و اقدام‌هایی است که بافت باقیمانده کلیه را از آسیب حفظ کند. اگر این اقدام‌ها به درستی انجام شوند، معمولا تا سال‌های سال فرد می‌تواند با بخشی از کلیه که کار می‌کند، با سلامت به زندگی ادامه دهد. مهم‌ترین این اقدام‌ها، کنترل دقیق فشارخون تحت نظر پزشک است. اگر فردی دچار کم‌کاری کلیه است، در مصرف انواع داروها باید احتیاط زیادی به خرج دهد. ما از چنین بیمارانی می‌خواهیم هرگاه به پزشک مراجعه می‌کنند، یادآوری کنند دچار این مشکل هستند تا پزشک در تجویز داروها ملاحظات لازم را در نظر بگیرد. انجام تصویربرداری با ماده حاجب در چنین افرادی منع دارد و لازم است به این نکته نیز توجه شود.

شایع‌ترین علت آسیب به کلیه چیست؟

شایع‌ترین علل ابتلا به بیماری‌های کلیه در دنیا، دیابت و پرفشاری خون هستند. حدود 70 درصد تمام موارد نارسایی کلیه از این دو علت ناشی می‌شوند. نوع تغذیه و کنترل فشار خون در بیماران مبتلا به پرفشاری خون و دیابت، در پیشگیری از آسیب به کلیه موثر است. برخی علل بیماری‌های کلیوی ناشناخته‌اند. عوارض دارویی و سنگ‌های کلیه از دیگر علل آسیب کلیه‌ها هستند. متاسفانه مصرف خودسرانه برخی داروها مانند داروهای مسکن و آنتی‌بیوتیک‌ها هم می‌تواند به کلیه‌ها آسیب برساند.

چه افرادی بیشتر در معرض ابتلا به بیماری‌های کلیوی هستند؟

در صورتی که کسی به بیماری قند (دیابت) یا پرفشاری خون یا چاقی دچار باشد، در یک یا چند نفر از اعضای خانواده‌اش بیماری کلیوی وجود داشته باشد، سیگار مصرف کند یا سنش بالاتر از 50 سال باشد، بیش از سایرین درمعرض خطر است.

برای پیشگیری از آسیب کلیوی و نرسیدن به مرحله نارسایی کلیه چه کارهایی باید انجام داد؟

برای پیشگیری از این مساله با هر روشی که امکان پذیر باشد باید فشارخون را کنترل کرد. پرفشاری مزمن خون یکی از شایع‌ترین علل نارسایی کلیه در مردان و زنان است. اگر فردی سیگاری است، باید آن را ترک کند. مصرف سیگار علاوه بر خطرهای دیگری که برای سلامت دارد، خطر نارسایی کلیه را هم افزایش می‌دهد. با ترک سیگار، فشارخون هم کاهش خواهد یافت و این مساله خود عامل مهم دیگری در کاهش خطر نارسایی کلیه است. پرهیز از مصرف بی‌رویه داروها و نوشیدن آب به اندازه کافی، از عوامل دیگر موثر در کاهش آسیب به کلیه‌ها هستند.

چه زمانی فرد دیالیزی می‌شود؟

متاسفانه رعایت نکردن اصول تغذیه مناسب و عدم کنترل قند یا فشارخون یا توجه‌نکردن به علایم تغییر تعداد دفعات ادرار یا حجم ادرار و... به مرور زمان می‌تواند باعث نارسایی کلیه شود. نارسایی کلیه، مرحله نهایی بیماری کلیوی است و هنگامی اتفاق می‌افتد که کلیه‌ها دیگر قادر به انجام کاری که به عهده‌شان است، نیستند. این اتفاق موقعی می‌افتد که 85 تا 90 درصد بافت هردو کلیه از بین رفته باشد. در چنین وضعیتی باید دیالیز انجام شود. عملیات دیالیز جایگزینی برای بسیاری از وظایف و مسوولیت‌های طبیعی کلیه‌ است. این روش درمانی به فرد امکان می‌دهد با اینکه کلیه‌هایش به خوبی کار نمی‌کند، بتواند به حیات خود ادامه دهد. یادمان باشد که دیالیز باعث بهبود بیماری کلیوی نمی‌شود و فقط جایگزینی برای کلیه از دست رفته است.

چه توصیه‌ای‌ به افراد دیالیزی دارید؟

نقش مهم تغذیه را هرگز نمی‌توان نادیده گرفت. بیماران دیالیزی در مصرف نمک و مایعات باید دقت کنند. مصرف غذاهای حاوی پتاسیم نظیر میوه‌ها، آجیل، شکلات، کمپوت و آبمیوه باید محدود شود. مصرف مکمل‌های ویتامینی و آهن کافی تحت نظارت و به دستور پزشک برای این افراد ضروری است. مصرف سیگار برای همه افراد مضر است اما در بیماران دیالیزی به دلیل احتمال بالای ابتلا به بیماری‌های قلبی - عروقی خطر بیشتری دارد و باید حتما ترک شود. بیماران دیالیزی در معرض سوءتغذیه هستند و بروز سوءتغذیه در این گروه از بیماران باعث کاهش طول عمر می‌شود. مصرف کالری در این بیماران باید در حد کافی باشد. مشاوره با متخصصان تغذیه برای این گروه از بیماران مفید است.

نگاه متخصص تغذیه : بخورنخورهای کلیوی

دکتر محمدحسن انتظاری، دانشیار دانشگاه علوم پزشکی اصفهان
کاهش مصرف میوه و سبزیجات، دریافت بیش از حد پتاسیم، مصرف موادغذایی‌ای که باعث افزایش فشارخون می‌شود، استفاده بیش‌ازحد کود در فرآیند تهیه میوه و سبزیجات، مسمومیت‌های تغذیه‌ای و سموم مورد استفاده در دفع آفات، زمینه ابتلا به نارسایی کلیوی را فراهم می‌کند.
درواقع عدم پاکسازی کامل سموم مورداستفاده در دفع آفات گیاهی یا نگهداری موادغذایی مانند گندم باعث ابتلا به این بیماری می‌شود. سیر روند این بیماری به‌گونه‌ای است که با گذشت زمان بیماری نمایان می‌شود. نتایج تحقیقات نشان می‌دهد استفاده از ظروف آلومینیومی هم که باعث ترکیب آلومینیوم با موادغذایی داخل آن می‌شود در ابتلا به نارسایی کلیوی موثر است. مصرف خودسرانه داروها به خصوص مسکن و آنتی‌بیوتیک‌ها و برخی از داروها بدون نسخه پزشک در وهله اول به کبد و سپس به کلیه آسیب می‌رساند. توصیه می‌شود افراد مبتلا به فشارخون رژیمی کم‌نمک بگیرند و به اندازه کافی مایعات بنوشند. مصرف پروتئین را هم کاهش بدهند. دریافت موادغذایی پرپروتئین باعث افزایش کارکرد کلیه و تشدید بیماری می‌شود. از زیاده‌روی در مصرف گروه موادغذایی چرب و چربی‌ها و گوشت پرهیز کنند. بهتر است بدانید محافظت از کلیه در سلامت قلب هم موثر است. اگر دیابت دارید از کلیه‌هایتان مراقبت کنید و وزن خود را کاهش دهید. بیماران کلیوی باید از سبزی‌ها و میوه‌های کم‌پتاسیم مانند سیب، نارنگی، لیمو، گریپ‌فروت، گیلاس، توت‌فرنگی، هلو، آناناس، هندوانه، تمشک و زغال‌اخته استفاده کنند. موز، خرما، کیوی، گلابی، آلو، شلیل، زردآلو، طالبی و خربزه دارای پتاسیم بالا هستند. موز میوه‌ای است که قند و پتاسیم بالایی دارد و در بیماران مبتلا به دیابت و کلیوی منع مصرف دارد. کدو حلوایی هم جزو سبزی‌ها به حساب می‌آید که هم نشاسته بالا (مضر برای دیابتیک) و هم پتاسیم بالایی دارد (مضر برای کلیوی). خیار، کاهو، گل‌‌ کلم، پیاز، فلفل، کدو، بادمجان و شلغم جزو سبزی‌های مطمئن هستند.
منبع:هفته نامه سلامت