از دورترین ایام، تصویر مثالی درخت به مثابه آینه ی تمام نمای انسان و ژرف ترین خواسته های اوست. این تصویر مثالی زاییده ی انبوهی رمز است که در شاخه های بی شمار، گسترش می یابندو خرمن، خرمن در بستر اساطیر و دیانات و هنرها و ادبیات و تمدنهای گوناگون می ریزند.(1)
با کنکاشی در اساطیر ملل مختلف و نیز اساطیر ادیان می توان به رمز پردازی های خاص درخت پی برد. از میان نمادهای مختلفی که برای درخت قائل می شوند، تعبیر «درخت زندگی» و «درخت کیهان» که یکی، رمز «نوشندگی و تجدید حیات» و دیگری «نماد پیوند میان آسمان و زمین» است، بیش از دیگر تعابیر و نمادها، نمود پیدا می کند. ابتدایی ترین تصویر درخت، درخت کیهانی است که «زمین و آسمان را به هم می پیوندد و گواه، بر حسرت و دلتنگی دور افتادگی از روزگاری است که «زمین و آسمان، نخست، سخت به هم نزدیک بودند» و سیله ی دست یافتن به طاق آسمان و دیدار خدایان و گفتگو با آنهاست.» (2)
تنها، مشاهده ی ساده هئیت درخت با ریشه هایی که چون پاهای کودکی در حال تولد در زهدان مادر خود، زمین، قرار گرفته اند و شاخه هایی که چون دست نیازمند کودکی به درگاه توانمند پدر آسمان بر افراشته شده اند،کافیست تا ذهن اسطوره پرداز انسان بدوی را به سوی نقش خاص درخت به عنوان پیوند دهنده آسمان و زمین سوق دهد و بدین ترتیب اسطوره ی درخت غول پیکر کیهانی که، ریشه در زمین دارد و شاخه های آن طاق آسمان را لمس می کنند، شکل می پذیرد. اسطوره ی درخت کیهانی را با اشکال مختلف اما بن مایه ای یکسان، در اساطیر ملل مختلف می توان باز یافت؛ در سفرخروج آیات سی و یکم تا چهلم خداوند دستور ساخت شمعدان هفت شاخه ای را به موسی (ع) ابلاغ می کند که این شمعدان صورت دیگر «درخت کیهان» است.
«ودیگر از زر خالص شمعدانی بساز [... ] شش شاخه از پهلوهایش بر آید. سه شاخه از یک پهلو و[... ] سه فنجان بادام آسا به یکی از شاخه ها با سیبی و شکوفه [... ] و در [ساق] شمعدان چهار فنجان بادام آسا با سیبها و شکوفه ها باشند و سیبی در زیر دو شاخه که از آن بر می آیند و دیگر هفت چراغش را بساز و چراغهایش را روشن کنند تا که روبرویش روشنایی بدهند.» (3)
«منطق رمز، توضیح می دهد که هفت شاخه، نمایشگر هفت سیاره آسمان اند (که مردم در آن روزگار می شناختند) یعنی: محور مرکزی شمعدان بجای خورشید است و شاخه های خمیده ی شمعدان، نمودگار گردش سیّارات به دور خورشید.» (4)
با این توضیح می توان پایه ی شمعدان را ریشه ی درخت کیهان و امتداد محور مرکزی را در قسمت زیرین تنه ی این درخت دانست که محور واصل زمین و آسمان است.
صورت دیگری از درخت کیهان «درخت باژگون» است. «درخت باژگون مبین این اعتقاد است که زندگانی، ازآسمان به زمین می آید و در زمین رخنه می کند و بدان تقدّس می بخشد.» (5)
«منوره در سنّت یهود همتای درخت باژگون شمرده شده که ریشه هایش در آسمان می رویند ونوک شاخه هایش در دل زمین.» (6)
درخت باژگون در اساطیر ایران به شکلی دیگر نمود پیدا می کند، در گزیده های زاد سپرم از آتشی سخن رفته است که ویژگیهای درخت باژگون را در خود دارد و میتوان آن را صورت دیگری از درخت کیهان شمرد:
«پس آنگاه آتش بزرگ از آن اسر روشنی (= روشنی بی پایان ازلی) بیرون آید. به همه زمین فروغ بیفکند. شاخه ای که مانند درختی است، در دست (?) دارد که شاخه هایش در بالا و ریشه در پایین است. هر پرهیزگاری را شاخه ای و هر گناهکاری را ریشه ای است.» (7)
در زندوهومن یسن نیز «زردشت»، درخت یک ریشه ی هفت شاخه ای را در خواب می بیند که شاخه های آن از فلزهایی با جنس متفاوت است . اورمزد، خواب زردشت را اینگونه تعبیر می کند:
«درخت یک شاخه ای که دیدی، آن گیتی است که من اورمزد آفریدم و شاخه هایی که دیدی آن، هفت زمان است که رسد» (8)
با توجه به ارتباط زمان با آسمان که در فصل آسمان پیرامون آن سخن رفت، هفت شاخه ی این درخت را از جهتی می توان نماد آسمان گرفت. به این ترتیب این درخت را هم می توان صورت تکامل نیافته ای از درخت کیهان دانست. در روایات اسلامی همچنین، نام درختانی چون طوبی و سدره ی المنتهی مطرح شده که ویژگیهایی مشابه درخت کیهان دارند. در قرآن آمده است:
«آیا ندیدی چگونه خداوند «کلمه طیبه» (و گفتار پاکیزه) را به درخت پاکیزه ای تشبیه کرد که ریشه ی آن در زمین ثابت، و شاخه ی آن در آسمان است؟!» (9)
توصیف درخت طوبی در سخن نظامی:
«درخت سهی سایه، در باغ شرع
زمینی به اصل، آسمانی به فرع» (10)
تنوّع و تعدّد چنین مضامینی پیرامون اسطوره ی «درخت کیهان» و گستردگی نفوذ این اعتقاد در ملل و اقوام گوناگون در بردارنده ی این نکته است که اسطوره ی «درخت کیهان» یکی از کهن ترین و فراگیرترین نمادپردازیهای درخت است. روند تکامل این اسطوره در تاریخ ادیان و بخصوص ارتباط آن با حوزه ی آسمان و ملکوت سبب شده است تا درخت از دیدگاه این اسطوره، نمادی قدسی تلقی شود. در بخش بعد به بحث پیرامون این ویژگی درخت و ارتباط آن با آسمان خواهیم پرداخت.
درخت زندگی و تقدس آسمانی
مرگ هر ساله درختان در زمستان و تولد مجدّد آنها در بهار، یکی از نمادین ترین جلوه های طبیعت است . مشاهده استمرار این حالت، توسط بشر، در طول قرنهای متمادی ذهن آرمانگرای او را به سوی پدید آوردن اسطوره ی «درخت زندگی» که رمز جاودانگی و بی مرگی است سوق داده.درخت، در ذات خود نماد نو شوندگی و سرسبزی است. حتی «غلاف درخت مرده رمز بوته ی «نوزایی» است، بدین معنی که پوسته ی درخت (مرده) این خاصیت را دارد که جاودی حیات را بی وقفه بی می انگیزد. در برخی مناطق، اموات را در جوف درخت میان تهی، دفن می کنند. چنین سنتهایی باز مانده ی این اعتقاد است که زندگی انسان در نبات ادامه می یابد...» (11)
مجموع این باورها و سنن موجب شده است تا به مرور زمان نام درخت، قرین واژه ی زندگی و به تبع آن جاودانگی گردد. این قرانت را می توان یکی از دلایل نمودهای قدسی درخت دانست؛ در اساطیر، جاودانگی همواره مختصّ خدایان، آسمانیان و یا برگزیدگان زمینی است که بُعدی آسمانی دارند. از سویی دیگر در اسطوره ی «درخت کیهان» روان دو بُعدی (زمینی- آسمان) درخت به خوبی نمود پیدا می کند. بدین ترتیب از تلفیق دو اسطوره ی «درخت کیهان» و «درخت زندگی» درختی مقدس و آسمانی پدید می آید که در فرهنگ عامّه، نماد پیشگویی و اطلاع از عالم غیب و در تاریخ ادیان، نماد انتقال وحی به برگزیدگان و خاصّان است. «درخت مقدس» به اعتبار درخت کیهان از اسرار آسمان آگاه است و گوشه ای از آگاهی خود را به زمین منتقل می کند. و به اعتبار درخت زندگی، صفت جاودانگی را که ویژگی خدایان و الهگان است. در خود نهفته دارد. این دو ویژگی (علم و جاودانگی) همواره در تاریخ ادیان دو صفت اصلی خداوند دانسته شده اند. در تورات ضمن داستان رانده شدن آدم و حوا از بهشت، این مطلب عنوان می شود؛ پس از آنکه آدم به تحریک حوّا که توسّط مار اغواء شده بود، از میوه ی درخت ممنوعه (درخت معرفت خیر و شر) تناول نمود. خداوند فرمود:
«اینک آدم، نظر به دانستن نیک و بد چون یکی از ما شده است . پس حال مبادا که دست خود را دراز کرده هم از درخت حیات بگیرد و خورده، دایماً زنده ماند» (12)
به گفته ی تورات، آدم با دست یافتن به دانایی یکی از صفات اصلی کروّییان را دارا شده بود. تنها کافی بود دست دراز کرده و از میوه ی درخت حیات تناول نماید تا با بدست آوردن دومین صفت (جاودانگی) برای همیشه به جرگه ی ملکوتیان بپیوندد. اما این آرزوی دیرینه ی انسان با صدور فرمان هبوط نام کام ماند. درخت مقدس ساخته ذهن اسطوره پرداز انسان باستانی که تلاشی برای جبران این ناکامی دیرینه بشر ا ست، هر دو صفت (علم به غیب و جاودانگی) را در خود نهفته دارد. پس عجیب نیست که «بعضی از اقوام بدوی ادعا داشتند در زمزمه برگها، طنین آوای خدایان را می شنوند. از این رو با شنیدن صدای برگها از آینده خبر می دادند و غیب گویی می کردند.» (13)
«و یا اینکه یونانیان می گفتند در بادها، (dryade) ربّ النّوعی که نام دیگرش نمف (Numph) است در جنگلها می زید و موکل درختان و نگاهبان بیشه زاران است؛ آنها معتقد بودند که این موجودات در درخت سکنی دارند و مقدّر بوده است که اقامتگاه ثابت این الهگان ظریف، زیر پوست درختان جنگلی باشد» (14) باورهایی از این دست مبنی بر قداست درخت، در اغلب ملل و ادیان وجود دارد تا آنجا که تجربه ی مذهبی تجلی خداوند، در میان درخت، در سخن عامّه ی مردم شنیده می شود.(15) در قسمت بعدی به بررسی نمونه هایی از تجلّیّات قدسی درخت در میان عواّم و خواصّ می پردازیم.
تجلّیّات قدسی درخت در میان عوام و خواصّ
پیش از این گفته شد که جلوه های قدسی درخت در میان عوام به شکل پیشگویی از آینده و اطلاع از عالم غیب و در جرگه خواصّ به صورت دریافت و حی از سوی خداوند، نمود پیدا می کند. اعتقاد به قداست درخت در بسیاری از تمدنها و صورت مذهبی آن در اغلب ادیان وجود دارد. مثلاً مطابق روایات تورات، حضرت موسی(ع) تجلی خداوند را در میان درختی در کوه طور مشاهده کرد:«و موسی [... ] به کوه خدا رسید و فرشته ی خداوند از میان بوته در شعله ی آتش به او نمودار شد [... ] و خداوند چون دید که به آن طرف از برای نگریستن گردید خداوند او را از میان بوته آواز داد...» (16)
همچنین هندوان عقیده دارند بودا در سی و شش سالگی هنگامی که زیر درخت انجیری نشسته بود به حقیقت رسید ونام این درخت بعدها، درخت دانش گردید. (17) در دین مسیح، مشهود است که حضرت مریم (ع) که هنگام به دنیا آوردن عیسی (ع) روزه داشت با رطب ریز شدن درخت خرما، روزه اش را گشود. خداوند به واسطه درخت خرما، امر خود را به مریم ابلاغ نمود. صورت ظاهری این قداست در حماسه های ملل که در حقیقت برخاسته از عقاید عامه ی مردم است تغییر یافته و محتوایی عامیانه تر به خود می گیرد؛ در شاهنامه درخت سخنگوی نر و ماده ای که دو بن دارد مرگ اسکندر را پیش بینی می کند:
«چو خورشید بر تیغ گنبد رسید
سکندر ز بالا خروشی شنید
که آمد ز برگ درخت بلند
خروشی پر از سهم و ناسودمند
بترسید و پرسید زان ترجمان
که ای مرد بیداد نیکی گمان
چنین برگ گویا چه گوید همی
که دل را به خوناب شوید همی
چنین داد پاسخ که ای نیکبخت
همی گوید ای برگ شاخ درخت
که چندین سکندر چه پوید به دهر
که برداشت از نیکوییهاش بهر
ز شاهیش چون سال شد بر دو هفت
زتخت بزرگی ببایدش رفت.»(18)
در این داستان، پیش گویی مرگ که امر آسمانی است توسط درخت و انتقال این پیام آسمانی به زمین، نشانه ی وساطت قدسی درخت در میان آسمان و زمین است. در حماسه ی یونانی اُدیسه نیز، نقش پیش گویی درخت، در جریان مشورت اولیس با برگهای آسمانی بلوط بن سترگ زئوس نمود پیدا می کند. (19) در شاهنامه، داستان دیگری نیز وجود دارد که مؤیّد نقش درخت، در پیوند میان آسمان و زمین است.
در جریان داستان مرگ سیاوش، از درختی سخن به میان می آید که نقشش در این داستان، انتقال پیام از زمین به سوی آسمان است.
پس از مرگ سیاوش:
«ز خاکی که خون سیاوش بخورد
با بر اندر آمد درختی زگرد
نگاریده بر برگها چهر او
همی بوی مشک آمد از مهر او
بدی در، نشان بهاران بدی
پرستشگه سوگواران بُدی»(20)
در این داستان زمین که نماد تسلیم و بندگی است، داد مظلومیت سیاوش واعتراض خود به این ظلم را به وسیله ی رویش درخت پّر سیاوشان به گوش آسمان که مظهر قدرت و حاکمیت است می رساند.
سرسبزی این درخت در طول سال که در شاهنامه به آن اشاره شده است نیز، بر بار نمادین آن می افزاید. میتوان این سرسبزی را نماد اعتراض آرام و همیشگی زمین در برابر ستم دژخیمان پنداشت. اعتقاد به تقدس درخت هنوز هم در گوشه و کنار جهان بخصوص در کشورهای کمتر رشد یافته ای که فرهنگ بومی خود را حفظ کرده اند دیده می شود. و چنین اعتقادی نمود این حقیقت است که باورهای کهن طبیعت پرستی هنوز در ناخود آگاه اساطیری ساکنان زمین جریان دارد.
جمع بندی
درخت آیینه ی تمام نمای انسان و خواسته های اوست، در میان نمادهای درخت، تعبیر «درخت زندگی» و «درخت کیهان» که یکی نمود نو شوندگی و دیگری رمز پیوند میان آسمان و زمین است بیش از دیگر نمادها نمود پیدا می کند. اسطوره ی درخت کیهانی را با اشکال متفاوت اما بن مایه ای یکسان در اساطیر ملل مختلف میتوان باز یافت.از تلفیق درخت زندگی و درخت کیهان درختی مقدس پدید می آید که ساخته ی ذهن اسطوره پرداز انسان نخستین است، دو ویژگی عمده ی این درخت که آن رامقدس جلوه می دهد جاودانگی و ارتباط با آسمان (اطلاع از غیب) است، این دو ویژگی در تورات مختص خدایان دانسته شده است.
دلایلی از این دست سبب شده تا درخت، چهره ای ملکوتی بیابد و بعضی از اقوام ادّعا کنند که در زمرمه ی برگها آوای خدایان را می شنوند. این تجلّیّات قدسی درخت به شکل غیب گویی در عوامّ (در حماسه ها و روایات شفاهی) و انزال وحی بر خواصّ (در تاریخ ادیان) نمود پیدا می کند.
پی نوشت ها :
1- رمز های زنده جان/ 8
2- همان/ 9
3- تورات/ سفر خروج/ باب 25/ آیات 38- 31.
4- رمزهای زنده جان/ 15
5- همان/ 16.
6- همان/ 15
7- گزیده های زاد سپرم/ فصل 25/ بند 40.
8- زند و هومن یسن/ فصل 1/ بند 20.
9- قرآن/ 14/ 24.
10- شرف نامه/ 15.
11- رمزهای زنده جان/ 20.
12- تورات/ سفر تکوین/ باب چهارم/ آیه 34.
13- رمزهای زنده جان/ 22.
14- همان/ 19.
15- نقد تطبیقی ادیان و اساطیر/ 189.
16- تورات/ سفر خروج/ باب سی ام/ آیات 5- 1.
17- آشنایی با تاریخ ادیان/ 69.
18- شاهنامه/ ج 7/ 90- 89.
19- رمزهای زنده جان/ 22.
20- شاهنامه/ ج 3/ 168.
