خطری خزنده
با توجه به سیر تاریخی اندیشه های مذهبی و فلسفی می توان فهمید در هر عصر، یک سلسله افکار فلسفی یا مذهبی ویژه مطرح می شده و رواج یافته است. ظهور یک مکتب فلسفی، با یک عقیده دینی، یا یک تفکر فرقه ای یا تاریخی، موجب می شد که پیروان دین و مذهب حق در صدد بر آیند تا با این جریان فکری به گونه علمی و منطقی برخورد کنند. گاه بسته به موقعیت جغرافیایی یک منطقه، این مسائل گسترده تر و عمومی تر بود. برای نمونه جایی که مسلمانان با بودایی ها در تماس بودند و آمیزش داشتند، چنان که این شرایط در هندوستان و کشورهای جنوب شرقی و شرق آسیا وجود دارد، زمینه های برخورد فکری مناسب با این عقاید، مانند اسلام درمقابل مذهب بودایی (1) یا برهمایی (2) وجود داشت. همچنین در جایی دیگر که مسلمانان با مسیحیان در یک کشور یا از راه یک کشور مجاور ارتباط داشتند، تضارب فکری در محافل علمی ومدارس بیشتر بود.در کشورهای اسلامی که اختلافات عقیدتی و مذهبی مانند شیعه و سنی یا مذاهب کلامی اشعری (3) و معتزلی (4) وجود داشته، محور بحث ها را همین اختلاف های اعتقادی تشکیل می داد و موضوع کتاب هایی که در آن زمان و آن مناطق نوشته می شد، تحقیق در این زمینه ها بوده است؛ چنان که بیشتر مسائل کلامی دربین شیعه و سنی، محاکمه بین اشعری و معتزلی است. تفکرات مادی پیشینه ای بسیار دارد و اعتقاد به روزگار و طبیعت از مدت ها پیش مطرح بوده است.
از ویژگی های تفکر معاصر، آشکار شدن اندیشه های مارکسیستی (5) است که گونه ای اندیشه ی ماتریالیستی بود. البته این گونه تفکرات پیش ازظهور مارکسیسم در غرب پدید آمد و پیروان زیادی داشت، اما مارکس ماتریالیسم دیالکتیک را ابداع کرد. این گونه اندیشه های الحادی که در دوران ما مطرح شد، به دلیل جاذبه های سیاسی و اجتماعی و صبغه ی حمایت از محرومان، کشاورزان و کارگران در میان بسیاری از مردم جهان با سرعت رواج یافت. آنان افکار فلسفی خود را نیز درشعاع این جاذبه های دروغین رواج دادند. در ایران نیز یک موج مادی گری و مارکسیستی پدید آمد و بسیاری از جوانان را در کام خود فرو برد. این خطری بود که در آن عصر احساس شد وامثال علامه طباطبایی، استاد شهید علامه مطهری و شهید سید محمد باقر صدر، درصدد مقابله بااین امواج خطرناک بر آمدند و کارهای خوبی هم انجام دادند، ولی اثرات این امواج ویرانگر بر جای ماند و چنین تفکر نادرستی به طور کلی نابود نشد و هنوز ماهیت فکری آن در گوشه و کنار دنیا وجود دارد. این تفکر امروز نیز حامیانی در محافل علمی و فلسفی دارد. برای نمونه مکتب فرانکفورت در آلمان و مکاتب مشابه در چین، کره ی شمالی، کوبا، شوروی سابق و حتی اروپا، پیرو مکتب مارکسیسم هستند. اما این تفکر یک موج غالب که همه چیز را فراگیرد، یا سیل بنیان کنی که فرهنگ و تفکرات اسلامی را از ریشه برکند، نیست. در عین حال نباید اشکال گوناگون تفکرات مادی را نادیده گرفت؛ زیرا همان طور که این اندیشه ها پیشینه ی تاریخی ممتدی دارند، باز هم ادامه خواهند یافت. اکنون حتی همراه با تفکرات لیبرال، افکار مادی مطرح می شوند و بسیاری از فلسفه های غربی معاصر نیز با مادی گری و ماتریالیسم همراه است.
همان طور که پیش از این در سایه ی جاذبه مارکسیسم، افکار فلسفی مارکسیست ها در بین توده های مردم رواج می یافت، امروز نیز پس از فرو پاشی این مکتب، در اثر غلبه سیاسی کشورهای به اصطلاح سرمایه داری، حرف های فلسفی آنان گسترش می یابد و ما باید اهتمام بیشتری به دفع این خطر داشته باشیم و در صدد پاسخ گویی به شبهات آنان برآییم. البته لیبرالیسم مکتبی دربرابر سایر مکاتب فلسفی نیست، بلکه یک تفکر اجتماعی یا سیاسی است که درزمینه ی اقتصاد نیز فعالیت دارد. به هر روی لیبرالیسم خطری مهم است که با آن روبه روییم.
پیش از فروپاشی مارکسیم و زوال کشورهای کمونیستی به ویژه شوروی، افرادی به طور کامل ازاین افکار متزلزل تأثیر پذیرفتند؛ کمونیست شدند و اسلام و عقاید دینی را نفی کردند، ولی بسیاری از افراد نیز که شاید تعدادشان کمترنبود، عناصری از تفکر مارکسیسم را با بخش هایی از اعتقادات و تفسیرهای مذهبی ترکیب کردند، یا کوشیدند افکار مذهبی را با گرایش های الحادی هماهنگ و این دو را در ارتباط با یکدیگر تفسیروتعبیر کنند. آنان بدون نفی اسلام، افکار مارکسیستی را می پذیرفتند، تا آنجایی که گروه هایی در ایران و برخی کشورهای دیگر به نام مارکسیست اسلامی شناخته شدند، واین خطر شدیدتر ازانکار علنی دین و پذیرش مارکسیسم بود. امروز نیز همین اصل وجود دارد، یعنی افکار وارداتی ملحدانه به گونه ای مرموز و نامحسوس لباس اسلامی می پوشند و پس از تاویل و تفسیر اصول اسلامی، با افکار الحادی هماهنگ می شوند، که این شیوه موذیانه و منافقانه در بین مسلمانان حساسیتی بر نمی انگیزد.
کسانی که با صراحت می گفتند اسلام واقعیت ندارد و دروغ است بسیار کم بودند، ولی افرادی که مروج مخلوطی از عقاید وارداتی مارکسیست ها و اعتقادات اسلامی بودند، اگر چه خودشان چندان پر شمار نبودند، بر شمار چشمگیری از افراد تأثیر گذاشتند. امروز هم این چنین است و بسیاری از مفاهیم فرهنگ غربی و ضد اسلامی در فرهنگ ما نفوذ کرده اند. حتی شماری از گویندگان و نویسندگان، چه بسا ناخودآگاه این افکار را پذیرفته اند و برخی نیز تصور می کنند اینها هیچ تضادی با هم ندارند. این خطری بزرگ است. شگفت آور است اگر بدانیم بسیاری از مفاهیمی که گاه ما در گفته ها و نوشته های خود به کار می بریم مفاهیم ارزشی اسلامی نیست، یا چیزهایی که ما ارزشمند می دانیم و در سطح جامعه و کشور اسلامی مطرح است، ارزش های با اصالت اسلامی نیستند، مانند دموکراسی و آزادی؛ البته آن گونه که در فرهنگ غرب و به نام حقوق طبیعی و حقوق بشر ارائه می شود. بسیاری از ما نیز با حالت انفعالی، خود باختگی و گونه ای حقارت می گوییم اینها همان چیزهایی است که اسلام می گوید. برخی نیز بر اثر ضعف بینش دینی یا ایمان اندک به گونه ای جدی با آنها برخورد ندارند، حتی از مواضع اسلامی خود عقب نشینی می کنند.
در اثر همین عقب نشینی و نیز ممارست این شیاطین ملحد در طول بیش از یک قرن، فرهنگ ما با فرهنگ غرب اختلاط یافته و واژه ها و مفاهیم این مکاتب غیر اسلامی وارد فرهنگ ما شده است و ما متوجه نیستیم. در حالی که این واژه ها نه تنها در متن فرهنگ ما وجود ندارد، بلکه با آن در تضاد است. برای نمونه در اسلام هیچ ارزش مطلقی به نام آزادی با آن مفهومی که در غرب مطرح است وجود ندارد، بلکه ارزشی که ما در فرهنگ خود داریم بندگی خداست. البته به تعبیر شهید مطهری انبیا آمدند تا مردم را از اسارت و بردگی یکدیگر نجات دهند و به آنان گونه ای آزادی اجتماعی ببخشند، تا بهتر بتوانند در انسانیت، معرفت و معنویت رشد کنند. اما تفاوت مکتب انبیا و این مکتب های غربی این است که فرستادگان الاهی آمده اند به مردم آزادی معنوی بدهند که آزادی مقدسی است و تنها از راه نبوت، دین، وحی، ایمان و تقوا به دست می آید. انسان باید روح خود را از این رذالت ها، جهالت ها، گناه ها و سرپیچی از قوانین الاهی آزاد کند و از اسارت نفس، شهوات و هواهای نفسانی بیرون آید. کسی که آزادی معنوی دارد تنها خدا را می پرستد: وَ یضَعُ عَنهُم اصرَهُم وَالاغلاَلَ الَّتِی کانَتُ عَلَیهِم؛ (6) «(این رسول گرامی)بار گرانشان را از دوششان بر می داردو بند و زنجیرشان را می گشاید».
انسانی که برده ی دنیا، جاه طلبی، ثروت و زیاده خواهی است نمی تواند ادعای آزادی داشته باشد. شهید مطهری در برابر این ملحدان و منافقان که دم از آزادی می زدند، نخست اصلیت آن آزادی را رد کرد و سپس گونه ای آزادی معنوی را مطرح کرد که تابعی از گونه عالی آزادی است و جامعه ای که در پی آن نوع آزادی نباشد به این آزادی نخواهند رسید. (7) امروز یکی از پرسش هایی که در غرب بیان می شود و برخی نویسندگان و گویندگان داخلی آن را به گونه ای مغالطه آمیز مطرح می کنند، این است که «دین برای انسان است یا انسان برای دین؟» طبعاً پاسخ می دهند دین برای انسان است وازاین نتیجه می گیرند که دین باید با انسان هماهنگ بوده، پیرو خواسته های او باشد و هنگامی ارزش دارد که بتواند خواسته های آدمی را تأمین کند. اما یک مسلمان واقعی می داند که این ادعا بی معناست. خداوند دین را برای هدایت بشر فرستاده و هر دین داری باید تسلیم خدا باشد. کلمه ی اسلام یعنی تسلیم واین ویژگی با آن آزادی به معنای هرزگی و رهایی غرب، مادی گراها و لیبرال ها مطرح می کنند سازگاری ندارد. آن آزادی الحاد، کفر، شرک و فسق را رواج می دهد و این آزادی مروج تقوا، بندگی خداوخوبی هاست.
پیرو این اختلاط هاست که برخی به خود جرئت می دهند به نام آزادی، در برابر دین بایستند، وگرنه چگونه امکان دارد کسی مسلمان باشد و هم زمان یک آزادی مطلق را معتبر و ارزشمند بداند؟این خطرها خزنده است. آزادی در اسلام با عنایت به اصول اعتقادی، باورها و ارزش های الاهی تفسیر می شود. کسی که آزادی وارداتی را می پذیرد دیگر نمی تواند پیرو معصوم باشد؛ از قرآن و سنت متابعت کند و ولایت فقیه را بپذیرد. مطهری ریشه ی این انحرافات را می یافت؛ خطر آنها را گوشزد می کرد و نیز مرزهای آزادی فکری، آزادی معنوی و آزادی اجتماعی را هم تفکیک می کرد. ایشان تأکید داشت معنا ندارد به یک عقیده ی مارکسیستی، وارداتی، ملحدانه و منافقانه اجازه ی جولان دهیم و بگوییم انسان آزاد است. به تعبیر ایشان این آزادی ها، آزادی معنوی را آسیب پذیر می سازد و از امنیت روانی و فکری جامعه می کاهد. محدودیت هایی که اسلام معین کرده، برای رعایت عدالت و توجه به حقوق انسانی است و در واقع اسلام مصالح عالی انسانی را در نظر گرفته است.
آن شهید فریاد می زد که اسلام جهاد و دفاع را برای نجات مظلومان لازم و قصاص و مجازات مجرمان را برای تأمین امنیت اخلاقی و فرهنگی جامعه واجب می داند. ولی ازنظرغربی ها اینها ضد آزادی و دخالت در امور دیگران است. آنجا که آزادی فرد موجب اختلال درآزادی و سلب امنیت دیگران می شود باید جلویش راگرفت. در گذشته می خواستند اسلام را با مارکسیسم هماهنگ نشان دهند، واکنون می خواهند بگویند اسلام و لیبرالیسم همسویند. باید در این عرصه ها هوشیار باشیم و از شهید مطهری پیروی کنیم که با فراست و اسلحه ی معرفت و اندیشه به مقابله با امواج الحاد رفت وآنها را سرکوب کرد. امروز نیز یک الحاد دیگر به ما چنگ و دندان نشان می دهد. الحادی که با برخی مسائل مذهبی آمیخته اند تا مردم را بفریبند. بزرگداشت مطهری و تکریم واقعی او بدین معناست که راهش را با گام نهادن در این میدان فکری ادامه دهیم. باید افکار و ارزش های دینی را بازشناسیم؛ آنها را به مردم نشان دهیم و با صراحت و شجاعت بگوییم اصل اسلام معنویت، قرآن و سنت است. این حقوق بشر دستاویز و بازیچه ای برای تأمین خواسته های قدرت های بزرگ است. طبیعی است وقتی بگوییم رشد انسان با بندگی خدا امکان پذیر است و آدمی در مسیر بندگی به شکوفایی می رسد، خواسته های افرادی که غرق در تفکر مادی هستند تأمین نمی شود. به همین سبب دست به دامن تهمت می شوند و می گویند مرتجع، دیکتاتور، فاشیست و... ولی ما نباید بترسیم. خطر شناسان باید همچون علامه مطهری در این مواقع آژیرهای خطر را به صدا در آورند، تا انسان های غافل آگاه و بیدار شوند. دیده بان ها باید از مطهری درس بگیرند. وقتی موج افکار الحادی و التقاطی به سوی جامعه سرازیر می شد و می خواست آسیبی وارد کند، وی سریع اقدام می کرد و به مردم هشدار می داد، زیرا با آگاهی، احساس مسئولیت و بصیرت خود پیش بینی می کرد که این سیلاب ها چه آثار وخیمی دارند. (8)
دفع امواج فرساینده
در عصر شهید مطهری دو خطر فرهنگی، اسلام و مسلمین را تهدید می کرد که یکی از سمت اردوگاه غرب بود و دیگری از طرف اردوگاه شرق. خطر مارکسیسم و کمونیسم در آن زمان بسیار جدی بود، زیرایک جریان انحرافی کاملاً جدید بود که وارد جهان اسلام می شد، همچنان که در سراسر جهان یک حرکت تازه بود. این جریان جاذبه هایی ویژه داشت، زیرا مارکسیست ها و کمونیست ها از محرومان، رنج دیدگان و افراد عقب افتاده اقتصادی به ظاهر حمایت می کردند و در شعارها، تظاهرات و میتینگ ها سنگ طبقات پایین و پابرهنه را بر سر و سینه می زدند. از سوی دیگر در کشورهای اسلامی به دلیل فشارهای سیاسی -اقتصادی استکبار، حاکمیت رژیم های ضد مردمی و دیکتاتور و نیز برنامه ریزی های نادرست، مشکلات اجتماعی و اقتصادی بسیاری پدید آمده بود و ازاین روی بسیاری ازمحرومان و مستضعفان به شعارهای مارکسیستی و کمونیستی دل بسته بودند و امیدوار بودند اینان از دشواری هایشان بکاهند. بدین روی این مرام منحرف و مسیر پر آفت با شدت و حدت بسیار رواج یافت و در میان قشرهای گوناگون مردم نفوذ قابل توجهی به دست آورد. بیشتر مردم که محروم و کم در آمد بودند، فریب شعارهای دروغین مارکسیسم را می خوردند و در کنارش محافل دانشگاهی و روشنفکری نیز سخت از این تفکرات و فلسفه های ماتریالیستی دیالکتیکی تأثیر پذیرفته بودند. بسیاری از اساتید مراکز علمی دانشگاهی به طور رسمی به حمایت ازاین مکتب وارداتی منحرف می پرداختند و با صراحت در کلاس های درس، افکار مارکسیستی را به منزله ی اندیشه های علمی، معتبر، اثر بخش و گره گشا تبلیغ می کردند!کمابیش در دبیرستان ها هم این روند همراه با گمراهی وجود داشت. اساتید دانشگاه آن زمان کتاب هایی فراوان را تأیید و ترویج مکتب مارکسیسم نگاشتند. هنوز هم برخی اساتید که در نظام اسلامی در دانشگاه ها تدریس می کنند دارای چنین گرایش هایی هستند و بدشان نمی آید شرایطی فراهم آید تا خفاش صفت به پرواز درآیند و به ترویج چنین تفکری که مغایر با اسلام و دیانت است بپردازند. به ویژه شرایط در رشته های علوم اجتماعی مساعد تر است.
به هر روی در آن زمان، این وضع خطری جدی تلقی می شد. انتشار افکار مارکسیستی در محافل روشنفکری دانشگاهی مانند سرایت یک ویروس خطرناک بود و هر لحظه به تکثیر سرطانی خود می پرداخت. کسانی که بتوانند پاسخی دندان شکن به شبهات و امواج آنان بدهند و جلوی این پیشرفت سیل آسا و بنیان کن را بگیرند، کمتر در دانشگاه دیده می شدند. (9)
پس از سال 1332 به تدریج این افکار الحادی در کشور نفوذ یافت و روشنفکران و فارغ التحصیل های دانشگاه با مکاتب فلسفی مادی آشنا شدند. دانشجویان از راه مباحثی که مواد درسی دانشگاه بود، یا آنچه در دانشگاه های خارج می آموختند، یا در اثر مطالعه کتاب هایی که ترجمه یا به زبان های دیگر روانه بازار می شد، با این مکتب خو می گرفتند. اما در برابر این امواج فرساینده، رنج آور و آلوده در حوزه ی حکمت و فلسفه اسلامی کار چشمگیر و در خور توجه که بتواند این موج را در هم بشکند دیده نمی شد. پس به تدریج دو گونه فلسفه به وجود آمد: یکی شرقی و اسلامی و دیگری غربی. مکاتب اروپایی در برخی نقاط دنیا از جمله ایران طرفدارانی داشت و در دانشکده های جهان مورد بررسی قرار می گرفت. کم کم این فکر در برخی اذهان شکل گرفت که شاید فلسفه ی اسلامی توان ایستادگی در برابر فلسفه های غربی و الحادی را ندارد. دانشجویان و تحصیل کرده ها تصور می کردند دیگردوران فلسفه اسلامی گذشته و اکنون نوبت این مکاتب وارداتی جدید غربی است، در صورتی که اتقان و استحکام مباحث فلسفه اسلامی به مراتب بیشتراز فلسفه غربی بود. آنچه باید انجام می شد یک بحث تطبیقی و مقارنه ای بود که طی آن موضع فلسفه ی اسلامی در برابر مکاتب اروپایی تبیین و حقانیت فلسفه ی اسلامی و برتری آن بر این افکار غربی و الحادی ثابت شود. ولی در حوزه ها چنین کاری نشده بود و کسی هم وارد شدن به این عرصه را در ذهن خویش نمی پرورانید. انجام این کار گونه ای شجاعت، فداکاری و توانایی علمی فوق العاده را می طلبید که افرادی با این ویژگی ها از نوادر روزگار بودند. (10)
احساس خطر
پس از شهریور 1320 کتاب های زیادی در دفاع از ماتریالیسم و مارکسیسم منتشر شد و برخی کوشیدند دیدگاه های این تفکرات دیالکتیکی و انحرافی را برای خوانندگان تبیین کنند. شخصی به نام تقی ارانی (11) در این زمینه ها جزوات و کتاب هایی نوشت. او قلم خوبی داشت و در عالم مطبوعات و نشریات و رسانه های جمعی شهرتی به دست آورده بود. در ایران آن زمان بیشتر کسانی که با انتشارات، جراید و کتاب آشنایی داشتند، تقی ارانی را می شناختند. او نظریه پرداز مارکسیسم بود و در رشته ی خود مهارت داشت و کتاب هایی هم در موضوعاتی ویژه می نگاشت؛ برای نمونه عرفان و اصول مادی کتابی بود که در آن کوشیده بود رابطه ی عرفان را با اصول مادی روشن کند. پس از او نیز سایر سران حزب توده و برخی از مارکسیست ها در این زمینه فعال بودند و برای ترویج مادی گری و الحاد روزنامه های فراوان و مجلات گوناگون منتشر می کردند.یکی از سیاست های مارکسیست ها این بود که در هر کشوری وارد می شدند، عده ای از اهل ذوق، صاحبان قلم، ادیبان و داستان نویسان راشکار وادبیات آن سرزمین را قبضه می کردند. در ایران و برخی کشورهای عربی، امریکای لاتین و نقاط دیگر مارکسیست ها بهترین نویسندگان بودند. آنان توجه ویژه ای داشتند که اعضا، حامیان و ناشران افکار مادی را خوش قلم بار آورند وادیب تربیت کنند و سبک های ادبی ویژه ای را گشترش دهند. در ایران نیز همین گونه بود. بهترین رمان ها و داستان ها در آن زمان از آن مارکسیست ها بود. زمانی که من به مدرسه می رفتم، گاه از دوستانم می خواستم کتابی برای تقویت درس انشا و ادبیات معرفی کنند و آنان نیز برخی آثار ادبی را برایم می آورند. وقتی مطالعه می کردم، متوجه می شدم که اندیشه های مادی و مارکسیستی در آنها موج می زند، اما ادبیات و سبک نثرشان بسیار جذاب و شیوا بود و نویسنده از ظرافت هایی دل انگیز بهره برده بود.
به هر روی در آن دوران، افکار مارکسیستی از اندیشه های فلسفی و ماتریالیسم دیالکتیک تا افکار اعتقادی -اجتماعی سوسیالیستی بسیار رواج داشت. بهترین ادبیات آن عصر ویژه اینان بود. استادان دانشگاهی که بهترین کرسی ها را به ویژه در علوم اجتماعی و انسانی و مباحث اقتصادی اشغال کرده بودند، این افکار را گسترش می دادند. از سوی دیگر در حوزه ی علمیه و محافل مذهبی سدی عظیم که بتواند جلوی این سیلاب را بگیرد، یا قله ای که چنین طوفان هایی را خنثا کند وجود نداشت. آنچه در مراکز فراگیری علوم اسلامی و حوزه ها رواج داشت فقه و اصول بود و این علوم نیز در عرصه هایی دیگر پاسخگو بود، نه در این قلمرو. مرحوم شهید مطهری از اندک افراد پیشگامی بود که چنین خطری را احساس کرد و کوشید در خدمت علامه طباطبایی آن بحث های فلسفی را مطرح کند. آنان جلساتی را در روزهای پنج شنبه و جمعه تشکیل دادند. شب ها بحث می کردند و روزها می نوشتند. استاد متن را تنظیم می کرد و شاگرد برجسته اش پاورقی ها را تدارک می دید که نتیجه آن کتاب سترگ اصول فلسفه و روش رئالیسم است.
این حرکت در برخی کشورهای دیگر و از سوی متفکرانی برجسته چون شهید سید محمد باقر صدر(12)، شیوه ای بسیار کاربردی و موثر بود و آن شهید نیز با تأثیر پذیری از علامه طباطبایی و شهید مطهری به نگارش کتاب هایی پرداخت که بتواند این امواج کشنده را خنثا یا دست کم اثرش را کم رنگ کند. (13)
زمانی که جوانان کتاب های مارکسیست ها را با آنان جاذبه های ادبی می خواندند بی شک از قلم آنان اثر می پذیرفتند. این روند موج گسترده ای داشت و اگر به این منوال پیش می رفت، اگر نه همه جوانان، بسیاری از آنان ملحد و منکر دین خدا می شدند. کسی که برای مبارزه کمر همت بست و جلوی این موج خروشان و ویرانگر ایستاد، استاد شهید مرتضی مطهری بود. او به استادش علامه طباطبایی پیشنهاد کرد در این زمینه بحثی جدی را آغاز و در بیانات آموزشی و نوشته های علمی و فلسفی، ماتریالیسم دیالکتیک را عالمانه و حکیمانه نقد کند. استاد نیز پذیرفت و ضمن تدوین اصول فلسفه اسلامی با روشی جدید و نگارشی نو، جذاب و خوش فهم، فلسفه غربی و مادی را نقد و رد کرد. (14)
پی‌نوشت‌ها:
1. بودایی آیینی است که پیروان آن از تعالیم سیدارته گوتمه (Siddharta Gautma) یا ساکیامونی یا ساکیاسین ها (قرن ششم و پنجم قبل از میلاد) متابعت می کند و آن مبتنی بر این است که حیات رنج است و رنج از هوس زاید، و ترک نفس تنها وسیله رهایی از هوا و هوس است.
گرایش های اصلی در اخلاق بودایی منفی، سرکوبگرانه و خشن است. آیین بودا جزء ادیان اسمانی نمی باشد و باورهای آن با توحید، یکتا پرستی و اعتقادات مبتنی بر وحی سازگاری ندارد و در عین حال پیروانی قابل توجه، به ویژه در آسیای جنوبی، شرقی و جنوب شرقی دارد (ر. ک: رابرت. ا. هیوم، ادیان زنده جهان).
2. به پیروان برهما برهمایی گویند. پیروان این فرقه به سه رب النوع اعتقاد دارند: برهما (خدای بزرگ)، ویشنو (محافظ) و شیوا (خراب کننده). این آیین در آسیای جنوبی پیروان زیادی دارد و شهر مقدس آنها بنارس است.
3. در حدود اواخر قرن سوم و اوائل قرن چهارم هجری، ابولحسن اشعری (متوفی در حدود سال 330هجری) که سال ها نزد قاضی عبدالجبار معتزلی مکتب اعتزال را فرا گرفته و در آن صاحب نظر شده بود. از این مرام روی گردانید و به مذهب اهل السنه گرایید و چون دارای نبوغ و ابتکار بود و از سویی به مکتب اعتزال مجهز گردیده بود، همه اصول اهل السنه را بر پایه استدلال خاصی بنا نهاد و آن را به صورت یک مکتب در آورد. بدین گونه اشاعره به وجود آمدند که کلام و تکلم را جایز می شمارند (ر. ک: مرتضی مطهری، آشنایی با علوم اسلامی، ج 2).
4. نهضت معتزله در اواخر قرن اول هجری، یا اوایل قرن دوم هجری شکل گرفت. معتزله پنج مسئله را از اصول اعتزال می شمارند:
الف) توحید؛ یعنی عدم تکثر ذات و صفات.
ب) عدل؛ یعنی خداوند عادل است و ظلم نمی کند.
ج) وعد و وعید؛ یعنی خداوند به بند گانش وعده پاداش اطاعت و وعید کیفر معصیت داده است و این دو تخلف بردار نخواهد بود.
د) منزلت بین المنزلتین؛ یعنی فاسق (مرتکب گناهان کبیره) نه مؤمن است و نه کافر، فسق حالتی است بین کفر و ایمان.
ه) امر به معروف و نهی از منکر؛ معتزله عقیده دارند راه شناخت معروف و منکر منحصر به شرع نیست و عقل در تشخیص این اصل موثر است و مشروط به وجود امام نمی باشد و تنها برخی مراتب آن توسط امام اجرا می شود (ر. ک: همان).
5. مارکسیم (Marxism) نظریه است درباب چگونگی تحول زندگی اجتماعی - تاریخی انسان و قانون های حاکم بر آن که کارل مارکس (1818-1883 م) فیلسوف و جامعه شناس آلمانی و فردریش انگلس (1825-1895 م) آن را بنیان گذاشتند. اندیشه های مارکس در متن جنبش کارگری و سوسیالیستی که در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی به صورت یکی از مهم ترین نیروهای سیاسی در غرب در آمده بود، پدیدار شد.
مارکس مفاهیمی چون دیالکتیک، از خود بیگانگی، وحدت منطق و دیالکتیک و معرفت، آزادی به عنوان ضرورتی درک شده، نقش ابزارهای تولید در تکامل بشری، تقابل بین ثروت و فقر، تعریف قانون و قانونمندی در روند تکامل را از فلسفه هگل وام گرفته است. در حقیقت مارکس واضع ماتریالیسم دیالکتیک در برابرایده آلیسم دیالکتیک هگل است؛ با این تفاوت که مارکس به جای عنصر ایده آلیسم هگل، عامل اقتصادی را پایه حوادث تاریخ بشر می داند.
از نظر مارکس تاریخ بشری یک فرایند طبیعی است که ریشه در نیازهای مادی بشر دارد و بین مناسبات اجتماعی با نیروهای تولید ارتباط محکی برقرار است.
مارکس سه نوع نظام مالکیت را برای سه دوره مشخص می کند: کمون اولیه، مرحله طبقاتی (برده داری، تمرکز قدرت، فئودالی و سرمایه داری) و کمون ثانویه که از بطن سرمایه داری پدید می آید. وی برای دوره انتقالی از سرمایه داری به سوسیالیسم یک مرحله میانی با عنوان دیکتاتوری پرولتاریا را در نظر گرفته که طی آن طبقه کارگر با برقرا کردن دیکتاتوری خود دیگر طبقات اجتماعی را حذف می کند و پس از برقراری نظام سوسیالیستی، تمام افراد جامعه به کارگران تبدیل می شوند.
در قرن بیستم میلادی مارکسیسم، یکی از جنبش های فکری و ایدئولوژیک مطرح شد. وقوع انقلاب های کمونیستی در روسیه، چین، آمریکای مرکزی و جنوبی از اثرات مهم این اندیشه های الحادی می باشد (حسن علیزاده، فرهنگ علوم سیاسی).
6. اعراف (7)، 157.
7. شهید مطهری دو سخنرانی، یکی در اول مهر 48 و دومی یک هفته در حسینیه ارشاد، با عنوان «آزادی معنوی» ایراد نمود که در فصل اول کتابی به همین عنوان آمده و انتشارات صدرا به طبع آن اقدام نموده است.
8. جایگاه فلسفه اسلامی در بین مکاتب فلسفی کنونی جهان در گفت و گو با آیت الله مصباح یزدی، فروغ آسمان اندیشه، ویژه نامه رسالت به مناسبت پانزدهمین سالگرد شهادت استاد مطهری.
9. گفت و گو با استاد مصباح یزدی به مناسبت دهمین سالگرد شهادت آیت الله مطهری، اردیبهشت 1368.
10. سخنرانی به مناسبت فرا رسیدن سالگرد شهادت شهید مطهری و معرفی کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم.
11. تقی فرزند ابوالفتح در سال 1281 شمسی در یک خانواده کارمند در تبریز به دنیا آمد؛ در تهران بزرگ شد و در دارالفنون و دانشکده پزشکی تحصیل کرد. وی در برلین نیز به تحصیلات ادامه داد و در سال 1924 میلادی دکترای شیمی گرفت. او مدرس دانشگاه برلین در منطق و بیان عربی بود و در ایران نیز مدتی درس می داد و مدتی ریاست تعلیمات وزارت صناعت را عهده دار بود. رساله ای درباره ناصر خسرو، رباعی های خیام، بدایع سعدی، اصول شیمی (چهار جلدی)، پسیکولوژی و چند کتاب دیگر از آثار اوست. وی مقالاتی نیز در مجلات آلمان و ایران در مباحث مادی و مارکسیستی انتشار داده است.
تقی ارانی وقتی در سال 1309 به تهران بازگشت ضمن تدریس در دانشکده فنی با گروهی روشنفکر چپ گرا که غالبا در اروپا تحصیل کرده بودند، جلسات پنهانی تشکیل داد و سه سال بعد نشریه دنیا را تاسیس کرد که نخستین نشریه ای بود که در ایران به بحث درباره اصول مکتب مارکس می پرداخت. ارانی در این مدت نیروهای فکری و سیاسی زیادی را به دور خود جمع کرد و به فعالیت هایش شدت بخشید.
اعتصاب دانشگاه تهران در سال 1316 شمسی سبب شد که دولت رضاخان ارانی و همکارانش را بازداشت کند و انتشار نشریه دنیا متوقف شد و در آبان سال بعد او و بسیاری از یارانش که بعدابه گروه پنجاه و سه نفر موسوم شدند به اتهام تخلف از قانون در تبلیغ مسلک اشتراکی و کمونیسم محاکمه شدند. ارانی که رهبر آنان بود، به ده سال زندان محکوم شد و شانزده ماه بعد در سی و هشت سالگی به ظاهر برحسب اعلام عوامل دولت رضاخان بر اثر بیماری تیفوس، ولی بر اثر تزریق آمپول هوا توسط پزشک احمدی کشته شد. ارانی از نخستین مروجان تفکر مادی و مارکسیسم در ایران و رهبر حزب کمونیسم در قالب پنجاه و سه نفر می باشد (اقتباس از: فرهنگ رجال و مشاهیر تاریخ معاصر ایران، ج 1 و نیز علیرضا امینی، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوره پهلوی).
12. شهید سید محمد باقر صدر، در 25 ذیقعده 1353ه. ق در کاظمین به دنیا آمد؛ از پنج سالگی به مدرسه رفت و تا یازده سالگی مقطع ابتدایی را به پایان رسانید. در این ایام خلاقیت و هوش او شگفتی اطرافیان و هم شاگردی ها را برانگیخت. وی تحصیلات علوم دینی را با فراگیری کتاب معالم الاصول نزد برادرش آغاز کرد و دیگر کتاب های سطح را در مدتی کوتاه خواند. استادانش در فقه و اصول و دروس خارج آیت الله خویی و دائی اش آیت الله شیخ محمد رضا آل یاسین بودند. وی اسفار ملاصدرا را نزد صدرا بادکوبه ای آموخت و در ضمن حکمت غربی را به نقد کشانید.
و در طول سی سال تدریس و تعلیم شاگردانی محقق، متفکر و مبارز تربیت کرد. در سال 1377 هجری قمری حزب دعوت اسلامی را بر اساس مبانی اسلامی بنیان نهاد و در ضمن با جماعه العلما که یک تشکل علمی عالی بود همکاری گسترده ای داشت. دوران مرجعیت وی پس از رحلت آیت الله حکیم یعنی از سال 1390 هجری آغاز شد.
13. سخنرانی به مناسبت شهادت آیت الله مطهری در جمع طلاب مدرسه معصومیه، (1379/2/10).
14. سخنرانی در جمع استادان و دانشجویان دانشگاه شیراز.
/ج
